Modeli i ri i salloneve letrarë

January 6, 2013 by dgreca

Nga Arjan Th. Kallço/

Të shkruash poezi apo prozë, sidomos letërsi, është një profesion që nënkupton detyrimisht shumë kohë në vetmi. Pak shoqërizim nuk do të na bënte keq, një lloj ndihme apo një lloj relaksimi që pas të një dite pune tepër intensive, do të na largonte vetminë dhe izolimin për orë të tëra të kredhur mbi fletët e bardha që shpesh mbushin skrivanitë. Por edhe për faktin se kemi nevojë për takime të dobishme ku të ballafaqohemi me të tjerët. Në Amerikë dhe Europë, tek ne ndonjë shkëndijë e re edhe mund të pranohet, po rilindin sallonet e famshme letrare që aq shumë dhanë një kontribut të madh jo vetëm për zhvillimin e letërsisë dhe afirmimin e saj, por edhe për vetë përparimin e shoqërisë. Me të drejtë mund të pyesim: a janë të njëjtët si dikur? Përgjigjia nuk ka dyshim, e pranojmë a priori, vjen natyrshëm dhe kostante se nuk janë të dikurshmit, por kanë të njëjtin funksion. Askush nuk mund t’i harrojë, të paktën nga filmat e ruajmë ende të freskët në kujtesë ritin, disa prej salloneve më të fashme letrare të kohës, në shtëpitë e fisnikëve, ku zonjat apo madamat prusiane, francize, italiane viheshin në konkurrencë mes tyre për mendjet më brilante të epokës, duke i përgjedhur reptësisht të ftuarit. Me këtë veprim kërkonin edhe një shpagim në shoqëri, pra të zinin një vend të rëndësishëm mes elitave që të fitonin një emër të mirë dhe prestigjin e munguar apo uzurpuar nga kundërshtaret xheloze. Sipas opinionistëve të shumë mediave të shkruara dhe vizive nga këto dy kontinente, sallonet e sotëm janë një vend shumë i zakonshëm dhe pak elegant. Por gjithësesi ofrojnë raste ku të debatohet dhe të vihen në provë idetë e reja dhe veprat e krijuara. Ka nga të gjitha shijet apo varietetet që promovon sot bota për shkrimtarë dhe lexues të shkëlqyer dhe të suksesshëm; për të rinj intelektualë të papunë, për gej, vetëm për gra, për autorë që janë prindër; për pornografë falas ose me pagesë. Pra një konglomerat tepër të komplikuar dhe të pandarë, jo si dikur, të joshjeve që tashmë e kanë humbur sensin e civilizimit. Një shoqëri ku shijet kanë degraduar dhe ku fare thjesht mund të përzihen, duket se e ka humbur dimensionin apo hapësirën e kultit të letërsisë, dikur tempull i fjalës magjiplotë, duke i zëvendësuar me një grumbull sipërfaqësor, të pacipë, trupor, kohor ndjenjash apo emocionesh. Sipas një drejtuesi që drejton me sukses të padiskutueshëm një salon në Londër, ideja e salloneve nënkupton të flasësh, të flirtosh, të dehesh dhe të shkosh në shtëpi me ndjesinë se bëre diçka kuptimplote. Duket qartë se formulat e dikurshme të salloneve janë vjetëruar dhe të shpallura të pavlefshme për shoqërinë e sotme, prandaj janë në kërkim të formulave të tjera që të paktën të garantojnë suksesin në këtë kohë krizash gjithëpërfshirëse.

Një sallon tjetër i formuar nga shkrimtare si romancierja Jenny McPhee bashkë me një biografe dhe një gazetare synojnë faktorin femër dhe të gjitha problematikat me të cilat përballet sot femra, prandaj shprehen për takime me r një autore interesante, ndoshta nga korrespondete të vartrave të luftës e deri tek ato më trasgresivet. Organizohen takime me aperitivë, ndoshta ironia është e kuptueshme, me lexime, me intervista e debate që zgjatin rreth dy orë dhe kushtojnë 10 stërlina. Qindra kilometra më në brendësi të kontinentit, në qytetin e mrekullueshëm të Parisit, mbrëmjet parisiane të sallonit janë krejt ndryshe, numëri i të pranishmëve nuk i kalon 10 persona të cilët qëndrojnë rreth tre ore bashkë çdo muaj dhe kanë si përparësi studimin e një libëri të një autori të botuar apo edhe vetë autorin, por kjo nënkupton edhe një kosto për konsumimin e pijeve apo ushqimeve me vlerë 38 euro për person.

Në Amerikë flitet për një sallon letrar, më snobi dhe tepër rebel i krijuar prej revistës New Inquiry, por që ka edhe të papritura të këndshme apo jo, pasi miqtë e së cilës janë të rinj intelektualë të diplomuar në universitetet më të mira të Amerikës që për shkak të krizës janë aktualisht të papunë. Me një ftesë të marrë nga organizatorët nisen për një takim letrar, por dera e tij hapet vetëm nëse i pëlqen të zotit të shtëpisë. Në renditjen e tyre ka edhe tipikë borgjezë, si ai i Manhatanit, që mbledh rreth vetes vetëm shkrimtarë-prindër. Më eklektiku është një i Londrës i drejtuar nga romancieri dhe gazetari Burson ku bën një përzjerrje të muzikës bashkëkohore dhe performancës art. Më i tepërti është ai i lançuar nga Vuitton i Parisit në hapësirën ditore të lokaleve të prenotuar nga libraria historike La Hune, ku të ftuarit mund të konstatojnë vetë se regjizori dhe shkrimtari Lanzmann është një monument i gjallë narçizist.

Më gazmori është i londinezit Barri, një klub privat ku pica dhe koktejli janë gratis për të gjithë, por çuditë nuk kanë të sosur, pasi mund të dëgjosh këshillat e atyre që shpresojnë të bëhen shkrimtarë, tek deklamojnë : shkruani atë që ju vjen në mendje dhe më pas korrigjoni bocat derisa t’ju lëshojnë sytë xixa. Të paktën aktorja po lindineze, e njohur nga publiku kinemadashës, Fielding, kryen një rit ndryshe dhe tepër strikt letrar, sepse u bën homazh të ftuarve apo edhe dashamirësve të letërsisë, duke lexuar tre faqet e para të ditarit të ri të Bridget Jonesit që do të dalë së shpejti në pranverë. Po tek ne a do të lindin, ndoshta jo sallone, apo salltanete siç do ta quanin kritizerët e gjithëanshëm, takime serioze letrare? Një pyetje që vështirë t’i japim një përgjigje të saktë se çfarë drejtimi do të marrë. Në Korçë po përpiqemi bashkë me një mësuese italiane dhe miq të tjerë të hapim rrugën e një tradite të rikthyer, por duket se nuk është e lehtë. Në këtë kohë të mbrapshtë shqiptare askush nuk ia ka ngenë të marrë pjesë në takime të tilla, por më e keqja se askush nuk ka dëshirë të dëgjojë kritikë apo opinione për veprat e veta. Një ftohtësi që e kemi dhuratë nga të gjitha këto vite ku mjaftohemi vetëm me një takim prezantues të librit dhe më pas asnjë fjalë për vlerat e vërteta të librit.

KOHA E MIRE DUKET QE NE MENGJES, VITI I MBARE DUKET QE NE START

January 4, 2013 by dgreca

Nga Arjan Th. Kallço/

Kanë kaluar vetëm pak ditë nga trokitja e vitit të ri 2013 dhe ja ku gjendemi përsëri para kompjuterit që të fillojmë të shkruajmë letërsi sipas prirjeve. Dikush tjetër ndonjë koment për libra dhe poezi që ka lexuar nëpër faqet e panumërta të internetit. Kritikët si gjithmonë me majën e mprehtë, kështu më uronte një mike në rrjet, janë gati të thonë fjalën e tyre për veprat që janë në qarkullim, por edhe që në një hark kohor 360 ditë do të dalin. Pra puna tashmë ka filluar, ose më mirë të themi se pas një dite feste planetare, rifilloi me më shumë energji. Shmë prej nesh kanë kohë që e kanë përgatitur shprehjen : Viti i ri, librër i ri dhe janë duke ideuar apo u dhënë dorën e fundit bocave para botimit. Por si do të veprojnë në një treg shqiptar të varfër dhe kaotik? A do të jenë shtëpitë botuese që do ta marrin përsipër riskun e botimit dhe të shpërndarjes, apo si gjithmonë do të jetë vetë autori që duhet të preokupohet për foshnjën e vet? Çfarë librash do të lexojmë këtë vit? Çfarë kritike do të kemi? Janë disa nga pyetjet që na shtyjnë të mendojmë shumë para se ta harxhojmë kohën plot apo kot. Nuk e di nëse tek ne shkrimtarët tanë në shekullin e kaluar guxonin e vepronin si kolegët e tyre në botë që me të dalë libri, nuk prisnin dhe të veshur ndryshe, të kamufluar, vizitonin të gjitha libraritë, jo për qëllime letrare, për ndonjë prezantim apo takim, por të “përgjonin” komentet e lexuesve dhe sjelljet e tyre në lidhje me librin e ri. P.sh e merrinin dhe e shfletonin të gjithin apo lexonin ndonjë faqe hyrëse dhe më pas mblidhnin buzët apo në sytë e tyre shihej një lloj tërheqje nga ngjarja. Një lexues i papërtuar ka dy momente të rëndësishme kur del një libër i ri: shkon në librari që ta blejë, në rast se autori nuk është ndonjë miku i vet, dhe nuk qëndron vetëm një çast me librin e ri në dorë. Ka të tjerë që edhe pse janë të rregullt, nuk e kanë mundësinë që t’i blejnë dhe do të presin derisa autori ta dhurojë në bibliotekën e qytetit. Një prej shoqërive më të mëdha në internet që lidhet me editorinë, Amazon, ka menduar që të ndryshojë taktikë: t’i fshijë të gjitha komentet positive që shpesh shkruajnë të afërtit apo miqtë e shkrimtarit. Tregu i blerjes së sendeve, nuk përjashtohen dhe librat, kanë një ligj të zbatueshëm nga blerësit: do flas dhe do shpreh mendimin për mallin që bleva. Por kur bëhet fjalë për një tjetër mall që shpesh nuk është konsum për të gjithë, si kultura, atëherë mund edhe të lindin debate deri në artikuj pro apo kundër, shkrime fyese dhe denigruese midis vetë autorëve. Të mësuar me komentet pafund në internet apo me lajme shpesh të pavërteta, na lind në mendje mosbesimi lidhur me vërtetësinë e tyre. Rregulli thotë se jo gjithçka që gjendet në rrjet është e vërtetë. Vërtetësia virtuale është vetëm e mundshme. Interneti është shndërruar në një mjet njohës absolut dhe më e keqja se e kemi ngatërruar lirinë me qënësinë falas, kur dihet fort mirë se liria na kushton lodhje dhe sakrifica dhe arrihet gjithmonë me revolucione – shprehet një autor Italian.

Lexuesi e ka të drejtën që ta thotë gjithmonë fjalën e vet, edhe pse herë jo profesionale dhe kompetente, por sepse një vepër që sapo lexoi i pëlqeu, sepse autori është një mik i tij, sepse në mishmashin e komenteve dhe kritikave duhet ta bashkojë edhe ai zërin e vet me të tjerët. Kohë e humbur kot. Sa prej nesh e bëjnë pyetjen : sa kohë më kushtoi leximi i këtij apo atij romani? A ia vlente e gjithë koha e shpenzuar? Këtë pyetje duhet ta bëjnë edhe shumë të ashtuquajtur shkrimtarë që me vend dhe pavend botojnë gjithëfarë librash, pa më të voglin kujdes për një korrektim, redaktim. Përvoja e këtyre viteve të fundit më ka bërë të mundur që të lexoj dhe redaktoj shumë syresh, port ë paktë janë ata që ndihmën e mirëpresin dhe e vlerësojnë, pasi u duket e panevojshme në “shkëlqimin e veprës” së vet që do t’i japë mundësin ëtë hyjë në elitën e penëtarëve kombëtarë. Shpërblimi gjithmonë vjen edhe nga lexuesi edhe nga tregu, aq më tepër në vendin tonë si për shkrimtarin ashtu dhe për botuesin nëse i referohemi hyrjes së artikullit. Të hapësh një libër është një akt besimi, pra të jesh në duart e dikujt pa e ditur se ku do të të çojë ngjarja dhe nëse më në fund koha do të jetë përdorur mirë – vazhdon autori Italian. Shumë bukur. Pra kur i hyjmë një libri që ta lexojmë, i hyjmë si një i verbër që kërkon pak dritë të panjohur në faqet e librit dhe këndvështrimet e tij në ballafaqim me tonat. Do të na duhet shumë pak kohë që të shohim dhe kuptojmë se libri na duhet apo nuk vlen fare. Apo më keq akoma na sjell dëme të pallogaritëshme në kostelacionin e letërsisë. Një libër nuk është vetëm një numër faqesh që duhen lexuar, por ka më pas një sërë vlerësimesh që duhen marrë parasysh, nga ato estetike e deri tek ato filozofike. Ky mendoj se është një vlerësim i drejtë për librat që botohen. Shkrimtari Italian vazhdon më tej duke thënë: Unë nuk flas kurrë keq për librat sepse mund ta privoj dikë nga mundësia që të zbulojë në histori diçka që unë nuk e kam ditur apo nuk e kam gjetur. Kufizohem me ndonjë këshillë për ata që më kanë dhuruar diçka për të lexuar. Ka libra që nuk janë shkruar për ne, sepse janë për të tjerët. Një lloj tolerance dhe diplomacie e shkrimtarit Italian që lë shteg edhe për ndonjë “gabim” të mundshëm apo edhe për ndonjë “inat” personal me kundërshtarin tënd, nëse ai e merriton vërtet që të jetë i tillë. Viti 2013 do të jetë i gjatë sa dhe të tjerët dhe po t’i përmbahemi shprehjes se do të rrojmë dhe shikojmë, do të presim përveç vlerësimeve dhe kritikat lidhur me botimet, gjithmonë nëse do të zgjohemi nga e keqja që ka mbi dy dekada që po na godet: mungesa e kritikës. Urimi im për të gjithë ata që lodhen seriozisht me veprat që shkruajnë është : Një vit të mbarë dhe një penë të fuqishme.

Poeti italian D’Anuncio dhe Shqipësia

December 29, 2012 by dgreca

Nga Arjan Th. Kallço & Pierfranco Bruni/

Gabriele d’Anuncio dhe kultura shqiptare : kjo do të ishte një temë e bukur për të nxjerrë në pah pikërisht lidhjet e lashta dhe shkëmbimet kulturore mes dy vendeve. Kultura duke qënë sendërtimi më i fuqishëm i ndërveprimit mes popujve, nuk mund ta anashkalojë kurrë atë pjesë të traditave të cilat nuk ndahen me kufij dhe që nuk mund të jenë molla e sherrit. Bashkë me mikun tim Bruni dëshirojmë që të sjellim një moment idilik tipik italo-shqiptar, ku politika nuk mund të luante asnjë rol parësor imponues, pasi letërsia nuk ka nevojë për ndihma hipokrite politike dhe ndërmjetës të degraduar në aferat më të errëta të koshiencës. Jo është një thirrje tepër e dukshme duke u mbështetur në dëshmitë dhe në shkrimet e kohës në të dyja anëet e detit. Lidhja është aq e ngushtë dhe e brendshme, e natyrshme dhe jo e sfazuar, sepse një letrar nuk shikon interesat apo idealet në fuqi që të mund të japë konsensusin e bashkëpunimit. Ndoshta D’Anuncioja e kuptoi se jo të gjitha marrëdhëniet janë të varura politikisht, ndoshta në pozicionin e tij si pjesë e ideologjisë së cilës i shërbente, e kuptoi se tradita e një populli nuk mund të zëvendësohen kollaj, aq më tepër të asimilohen, ndoshta ishte vetëm një çast përhumbjeje në to që të tregonte një farë superioriteti kulturor. Por poeti Italian i kishte studiuar dhe i njihte mirë bëmat e udhëheqësit dhe personazhit kyç të historisë sonë gjatë pushtimit turk, Gjergj Kastriotit. Më mirë ta konsiderojmë një ngushëllim të qëndrueshëm në lidhjet me Shqipërinë, me idenë që ta zgjeronte kulturën, zakonet dhe historinë e të dy vendeve, por në të njëjtën kohë, edhe shkrimtarët dhe poetët shqiptarë nxorën nga D’Anuncioja stimuj dhe një problematikë të gjerë nga ana letrare. Prania e përbashkët me ndërthurrje kulturash, nxjerrin në skenë referime kuptimplote që edhe sot na bëjnë që të m,endojmë shumë dhe t’i vlerësojmë pozitivisht.

Ka dëshmi të qarta të simpatisë së Gabriele D’Anuncios ndaj vendit përballë,Shqipërisë dhe shqiptarëve, duke vizituar në brendësi të memorialit të Vittorialit. Në dhomën e relikave, pikërisht në altarin e relikave të luftës dhe simboleve fetare, mund të admirohet një ekzemplar i rrallë, i lidhur me lëkurë, bëhet fjalë për veprën Skënderbeu të priftit shkodran Barletio, në versionin gjermanisht të vitit 1561. Ëshët një prej katër ose pesë librave të pranishëm dhe me miratim të vetë poetit në atë pjesë mistike të banesës së vet. Për këtë gjë shkruan Ernesto Koliqi në Esetë mbi letërsinë shqiptare (Olschki,1972) në kapitullin dedikuar Gabriele D’Anuncios dhe admiruesve të tij të përtejdetit, shqiptarëve.

Në disa kërkime të miat në bibliotekën e qytetit të Korçës rezulton se veprat e tij janë të pranishme edhe në Shqipëri dhe datojnë dekada më parë dhe besoj se janë sjellë tek ne në vitet e regjimit fashist, i cili nuk mund të mos i bënte publicitet njërit prej poetëve që mbështeti fuqimisht ideologjinë e tij. Në këtë pikë si poet dhe kritik shqiptar nuk mund të bashkohem me D’Anuncion, por kjo nuk e vë në dyshim penën e tij dhe faktin se është një prej poetevë më në zë të Italisë. Veprat e tij nuk janë vetëm në gjuhën italiane, por edhe në gjuhën frënge. Gjatë periudhës së historisë shqiptare, nga vitet 1944-1990, autori Italian nuk ishte i parapëlqyer pikërisht për arsyet që thashë më lart. Pas viteve ’90 ka disa përpjekje që vepra e tij të përkthehet edhe në gjuhën shqipe, ku mund të përmendim disa gjurmë në renditjen kohore me përkthimet e mia në një libër me titull, Poezi italiane për dashurinë në vitin 2003 dhe një përmbledhje të Aleksandër Pavlit në vitin 2010 me 15 poezi në dy gjuhë.

Prania e D’Annuncios në letërsinë shqipe pasqyrohet mirë në studimet e Koliqit, përmes një vizioni artistik dhe kulturor që vendos në qendër një dimension të kulturës orientale. Gabriele D’Annuncioja e donte letërsinë shqipe dhe shumë shkrimtarë shqiptarë e konsideronin atë një mjeshtër të vërtetë. Nuk janë konstatime që nuk kanë bazë, por ka edhe dëshmi të rëndësishme që e vërtetojnë këtë fakt. Karakteri gojor i poezisë shqipe ka një venë të thellë muzikore dhe në këtë muzikalitet që rrjedh nga një bagazh përvojash letrare, por edhe antropologjike, muzikalitet koral vallëzues italo-shqiptar në ritmin e fjalëve, theksimi i vargut danuncian nuk mund të mohohet.

Jo rastësisht poezia shqipe bashkëkohore e përmban ritmin lirik gabian. Ishte poeti Laxaro Shantoja që përktheu Shiu në pyll në vitin 1942 në gazetën letrare Tomorri i vogël. Por i gjithë impostimi letrar i Shantoisë është i strukturuar në mësimin danuncian. Kështu edhe formimi i një shkrimtari si Bernardino Palaj apo përkthimet e Masar Sopotit, i cili përktheu D’Anuncion në faqen letrare në gjuhën shqipe të Gazetës italiane të jugut, në Bari, ku Sopoti mori rolin e redaktorit.

Por nuk është vetëm një fakt i tillë që vendos lidhjet e padiskutuara midis D‘Anuncios, shqipes dhe shqiptarëve. Poeti Italian pati lidhje edhe me shumë shqiptarë të tjerë që patën kryer studimet e tyre në Itali, pavarësisht nga bindjet e tyre fetare, si Fishtën, por ishte Koliqi ai që i dedikoi lidhjes midis D’Anuncios dhe botës shqiptare faqe të veçanta të papërsëritëshme që mbeten në historinë e letërsisë italiane, por më shumë shqiptare, pasi madhështia italiane e kulturës shihej si një model i veçantë i cili duhej t’i frymëzonte kolegët shqiptarë. D’Anuncio kishte një shpirt islamik të formuar në një vision gati bizantin me tiparet e një modeli historik dhe kulturor që i karakterizoi shumë shkrime të tij. Ky karakter shqipësie që theksohet edhe tek D’Anuncio, i ka padyshim rrënjë e një dëshmie të bazuar në përcaktime që të çojnë në një identitet letrar tërësisht mesdhetar. Kurësesi nuk mund t’i ndash nga këto lidhje të ngushta nga njëra-tjetra. Kemi një dëshmi të qartë të Koliqit në të cilën nënvizohet : Duke u nisur nga mësimi danuncian, disa nga shkrimtarët e rinj më të prirur rreth viteve ’30 i shtuan mundësitë shprehëse të gjuhës mashkullore shqiptare, por pa e dëmtuar shtyllën e shëndetshme heroiko-patriarkale që dëshmon fisnikërinë e lashtë të saj; e drejtuan të shprehin me mjeshtëri të hollë lëvizjet e brendshme dhe t’i përshkruante me më shumë saktësi të qartë ngjarjet dhe mjediset moderne, deri atëherë në jetën e panjohur dhe në letrat shqiptare, që të evokonte me tone të sfumuara epoka dhe momente sugjestive të së shkuarës, që të shkrijë me vagullimin ëndërrimtar nevojën për arratisje nga jetëa e përditëshme.

Kjo është një shprehje e fortë e besnikërisë në mesazhin letrar danuncian. Ernest Koliqi si një vlerësues i madh i D’Anuncios shkon më tej kur pohon : D’Anuncioja, mes mjeshtrave të stilit, ishte ai që na shtyhu ne shkrimtarëve shqiptarë që admironim magjinë e mrekullueshme verbale, ta përsosnim atë mjet të mistershëm të komunikimit njerëzor që është gjuha e një kombi dhe ta bënim të përshtatshme me kërkesat letrare të kohëve të reja.

Gjuha dhe rapsodia janë dy elementë të rëndësishëm në pohimin dhe komunikimin danuncian. Dihet që fashizmi i kushtoi një vëmendje të veçantë gjuhës italine. Këto dy elementë qëndrojnë në bazë edhe të poezisë shqiptare, por ende para se ajo të ishte poezi italo-shqiptare. Ky ishte një mësim i dukshëm që pasqyrohej tek stili, por edhe një vizion identiteti në proceset e kulturës. Poeti D’Anuncio e shikonte heroin tonë kombëtar, Skënderbeun, si një pikë të fortë referimi, e konsideronte jo thjesht si një hero kombëtar. Gjurmët dhe prania e tij në letërsinë shqipe edhe sot mbetet kostante. Xhovani Papini thotë se tek D’Anuncio gërshetohet një përzjerrje karakteri grekësie dekadente dhe orientalizmi : Aleksandrie ose Bizanti. Një botë në të cilën akti poetik është një gjurmëzim sublime kuptimi, së cilës i qëndron tërësisht emblematik. Ernest Koliqi tregoi se D’Anuncios kishte patur ndikim të dukshëm në kulturën letrare shqipe.

Koliqi thotë më tej: D’Anuncio si shpirt eklektik dhe si konceptim pagan i veçantë i jetës mund të konsiderohet më i afërti me mentalitetin dhe shijen shqiptare. Nga ana tjetër kultura orientale e ka joshur mjeshtërin. Ajo pjesë sot e konsideruar më të paqëndrueshme të krijimtarisë letrare danunciane, ku shfaqen personazhe të dhunshme dhe në të njëjtën kohë finë, ku përshkuhen mjedise të rrethuar me pompositet oriental, i përgjigjej shijes bizantine i derdhur thellë tek shqiptarët, veçanërisht në qytet, prej shekujsh me përkatësi aktive para perandorisë bizantine dhe më pas ndaj asaj otomane, e cila ruajti, duke i ndikuar me shpirt islamik format dhe zakonet e qytetërimit bizantin.

D’Anuncioja nuk është i vetmi poet Italian që vërtet ka patur lidhje me Shqipërinë dhe shqiptarët. Është detyra e çdo italianisti që të nxjerrë në pah ndërveprimet kulturore në çdo epokë dhe më pas t’ia nënshtrojmë kritikës së shëndoshë për meritat dhe të metat, duke përjashtuar kategorikisht ndikimin e politikës, e cila kreu një akt të paprecedent konfonduesë në vitin jubilar të Pavarësisë sonë kombëtare, duke dhunuar pavarësinë e shkencave dhe duke dashur ta trajtojë vetëm në njërin kah historinë tonë. Historia jonë letrare ka dëshmi të tjera të bashkëpunimit midis dy popujve dhe mjafton të përmendim gjysmën tonë shpirtërore që prej shumë shekujve ndodhet në Itali, arbëreshët.

Kjo e D’Anuncios padyshim është një dëshmi interesante që evidenton një raport të rëndësishëm dhe vendos një dialog, gjatë rrugëtimit, midis poetit të Shiut në pyll dhe asaj letërsie, bukuria dhe misteri i së cilës ka depërtime të thella të një Orienti me të cilën D’Anuncio nuk pushoi kurrë së u ballafaquari.

DUHET TE KESHE ENERGJI TE MADHE PER TE SHKRUAR

December 27, 2012 by dgreca

Vite mërgimesh në Irlandë, qëndrime në Spanjë dhe tani shumë artistë të famshëm si Depardiei po largohen nga Franca dhe nga taksat e saj, ndërsa Michel Houellebecq po kthehet në Paris. Sigurisht –thotë ai- jo për të dhënë një ndihmë patriotike për politikën. Motivi është personal : kisha dëshirë të flisja frëngjisht në jetën e çdo dite, pasi arrita një nivel të mjaftueshëm të gjuhës angleze. Po kthehem jo për militantizëm. Poeti 56 vjeçar po rifillon nga e para në vendlindjen e tij, në Francë dhe me dashurinë e tij të parë, poezinë. Libri im i ardhshëm do të dalë në pranverë dhe do të jetë një përmbledhje me vargje. Është gati në të mbaruar, me rreth një qind faqe. Që prej dhjetë vjetësh që nuk botoja poezi –vazhdon ai. Një lamtumirë tjetër për gjininë e romanin pas Rothit? Jo, asgjë përfundimtare, nuk e di se çfarë do të bëj në të ardhmen. Dikur J.M. Coetzee tha një gjë shumë të drejtë: që të shkruash një roman i ngjan një atlasi që mban mbi shpatulla botën. Është 72 vjet dhe ndoshta nuk ka më forcë. Ndoshta edhe Rothi ndjen të njëjtën gjë. Ka gjasa që të më ndodhë edhe mua, por romani nuk ka vdekur. Thjesht duhet të kesh energji të madhe për të shkruar. Pas veprave Letra dhe Territori ishte zhdukur, një largim prej botës disi shqetësues kur një vit më parë nuk u paraqit në takimin e promovimit të romanit në Hagë, Amsterdam dhe Bruksel. E prisnin, por nuk erdhi. Panik në Paris, zëra për rrëmbim, më pas se alarmi ishte fals. Ishte mirë, pa telefon, as email, në jug të Spanjës. Çfarë bëri në këto muaj? Udhëtova, fotografova, shkrova-përgjigjet. Jashtëtokësor i ulur në letërsinë franceze 20 vjet më parë, një lloj shkrimtari rokstar, prandaj ishte i dashur dhe i urryer, një rast kurioz i një foleje që bëhet i njohur që shet deri dhe një milionë kopje në të gjithë botën. Pak poezi zjgënjyese, kështu i përcakton ai vargjet më të fundit. Përballem me temat e mia të zakonshme, vuajtja dhe vetmia. Disa janë poezi të shkruara kohë më parë të pabotuara, sepse nuk ishin të përshtatshme në përmbledhjet e mëparshme. Por motivi që vendosa t’i botoja është se pjesa më e madhe janë krijime të reja. Vargje më të shkurtëra sesa zakonisht, të shkruara kudo në Paris gjatë udhëtimit të gjata me makinë në Francë apo Irlandë. Kërkojnë më pak punë sesa romani, por kështu ndryshon edhe gjini. Nuk ka një rend të përcaktuar. Manifesti poetik i tij përmblidhet në vargjet Në Kërkim të lumturisë të shkruara në debutimet e tij, urrjetje për të tjerët, përbuzje për vetveten dhe përzjerrje e gjithçkaje, sinteza, si të bëhesh poet dhe të çmësohesh të jetosh. Por tash poeti duket se e ka mësuar zanatin e jetës. Doli nga frazat e tij të fundit të mbylljes, po kthehet në atdheun e vet, në një shtëpi që sheh çatitë dhe qiellin e Parisit, i trajton me dashuri bashkëbiseduesit. Për autorin që ka shkruar se Bota është një vuajtje e shpalosur apo Zbrazëtia dridhet nga dhimbja deri tek të jesh në një parosizmi të pështirë, Micheli është sot një burrë që buzëqesh shpesh. E ka kuptuar dhe themeluesja e Art Pressit Caterinë Millet dhe shkrimtare intensive e bestsellerëve që në dhjetë vjet ka shitur 2 milionë kopje të librit Jeta seksuale që paraqet një anteprima të një filmi prej 10 minutash me skenar të shkrimtarit Houellebecq dhe i nxjerrë nga vargjet e veprës Në kërkim të lumturisë, me dëshmi të shumë përsonave që thonë se mbijetojnë sesa jetojnë. Shkrimtares Millet i duket njeri me dhembshuri, larg famës si njeri i lig. Joshoqëror, por jo i lig – saktëson ai. Dhembshuria më bën të shkruaj dhe që do të më kishte bërë një psikiatër të mirë. Njerëzit ndajnë shumë biseda me mua, kanë ndjesinë se më flasin pa i gjykuar. Jam lexues i Shopenhauerit dhe mendoj se dhembshuria është e vetmja përgjigje. Pra mizantropi Houellebecq nuk u përgjigjet mesazheve, por bisedon me shumë prej tyre që ndihen në limite dhe që i dërgojnë tekste, fragmente dhe vepra vizuale si fotografi. Nuk kam frikë të mbetem i mbërthyer në lidhje të vështira, këta persona janë të kënaqur nga vëmendja që u kushtoj, për faktin se i lexoj apo i shoh gjërat e tyre dhe më pas u përgjigjem. Vargjet e mia kanë një sukses të madh në spitalet psiqike. E ndiej se ka një marrëdhënie me të braktisurit. (vazhdon)

Houellebecq : Unë tashmë i kam lexuar të gjitha ose gati të gjitha

Disa prej librave të tij janë bërë dhe po bëhen skenarë për filma në Europë dhe ai më i fundit nga një treshe hollandeze. Sigurisht është një shfaqje disi dëshpëruese, shpresoj të gjej financuesit – thotë Houellebecq, si gjithmonë me ironi. Nëse vargjet e vjetra dalin nga fillesa e origjinës, ka vuajtje, poezitë e reja nuk flasin më për urrjetje ndaj të tjerëve dhe përbuzje për veten, sepse dhembshuria ndërkohë është bërë rrugë, por problemi është po ai i çudisë që gjendesh në këtë botë. Në disa vargje të tij lexojmë : Vdiq më i pastri, çdo gëzim u gjymtua, gjoksi është si i zbrazët, mjaftojnë disa sekonda që të zhdukësh botën. Libri i ri premton të nxjerrë jehonën e autorit në origjinë, ai që shkroi mrekullisht për Lovecraftin dhe vizionin e përbashkët të një universi të reduktuar në “grumbull dinak të qelizave bazë” .

Një figurë tranzicioni drejt kaosit i destinuar që të triumfojë. Do ta ndiejmë mungesën e fytyrës tjetër të Mishelit, atë të vëzhguesit të shoqërisë. Midis miteve të tij është Balzaku që i përdori romanet për të përshkruar botën bashkëkohore dhe ndonjëherë si profet t’i paraprinte së ardhmes: shtrirje e logjikës kapitaliste dhe liberale në raportet seksuale dhe sentimentale, kapërcimin e njeriut në sajë të gjenetikës, terrorizmin islamik, refuzimin e pleqërisë, klonimin deri tek përshkrimi i Francës si një hibrid i çuditshëm me galeritë e artit dhe parqe lojrash për turistë të pasur të vendeve që tashmë janë afirmuar.

Në Bibliotekën kombëtare, Art Press-i ekspozon disa fotografi të bëra nga vetë shkrimtari : Nuk kam pretendime të mëdha, por fotografia luan një rol në jetën time. P.sh kur shkruaj një roman, ulem përballë murit dhe vendos para meje imazhet e vendeve në të cilat ambientohet historia: është një mjet që më ndihmon. Disa syresh i bëra verën e kaluar në Bulonjë sur Mer dhe janë një zgjerim i vepërs Letra dhe Territori. Flasin për transformimin e Francës në një lloj muzeu nga njëra anë dhe dominimi i fushave nga ana tjetër. Më pas foto diodash në autostrada deri tek imazhet tipike të autorit mes shtëpive dhe pemëve, apo markete me parkim etj. Mishelit i pëlqen vendi ku vendosi të kthehet, duhet marrë në konsideratë se tre vjet më parë i paraprinte rënies, duke e parë si një park lojrash. Çfarë efekti të ngjall? Më duket se Franca këmbëngul që ta refuzojë fatin e vet, edhe pse unë besoj se s’ka më shpëtim. Prodhimi botëror po organizohet dhe fatmirësisht vendet e pasura joshen nga ajo që u ofrojmë si artizanati, turizmi, kuzhina. Italia ndodhet në të njëjtën situatë. Unë nuk kam preference, por ndoshta duhet pranuar realiteti dhe ta braktis idenë se vetëm industria është veprimtari fisnike dhe vendimtare për të ardhmen e një vendi. Për qeverinë dhe presidentin më popullor në Francë se në atdhe, shkrimtari është disi skeptik. Nuk ka besim tek presidenti, denoncon paradoksin e një vendi gjithmonë e më djathtas që ka një president të majtë. Unë nuk votoj në zgjedhje, vetëm në referendume, e kam si parim, por çudia e situatës është e dukshme. Nuk pajtohet edhe me arsyet e betejave ndaj Google dhe Amazonit me anë të ministrit të Kulturës. Cili është problemi? Mbijetesa e botuesve tradicionalë? Nuk më duken të kërcënuar. Libri dixhital në Francë është një dështim total, askush nuk e ble lexuesin e ebook-ut. Një tekno-entuziast si ju nuk e ka një Kindle? Jo, versioni tablet është një produkt i neveritshëm, nuk krahasohet me librin në letër. Nuk lexohet mirë, jam një klient i Amazonit. Po e gjithë retorika romantike mbi libraritë e vogla që nuk duhet të zhduken? Nuk e di, kufizohem të vërej se për lexues të fortë si mua, Amamzoni është i pazëvendësueshëm. Unë tashmë i kam lexuar të gjitha ose gati të gjitha, kur shkoj në një librari tradicionale nuk më tërheq më asgjë dhe nuk gjej atë që kërkoj. Supermerkatot e mëdha të kulturës do të sillnin homologimin përmes bestsellerësve? E kundërta. Në Amazon gjej gjërat e rralla. Ai vëren rreziqet e abuzimit të shkeljeve të syrit, referimeve, ironisë dhe shkallën e dytë në shfaqjet artistike dhe në komunikimin mes personave : gjithçka zhvillohet si shprehje e drejtpërdrejtë e një ndjenje, emocioni, ideje se është e pamundur, sepse është shumë vulgare. Gjithçka duhet të kalojë përmes filtrit deformues të ironisë dhe ndarjes. Sipas Mishelit nuk kuptohet asgjë dhe humori i qëndrueshëm del si heshtje tragjike. Prandaj si patrioti më pak i tillë ndaj shkrimtarëve të tjerë francezë, mund të flaës gjatë për poezinë, dhembshurinë, psikiatrinë, Francën, presidentin dhe supërmerkatet. Me të njëjtën çiltërsi dhe zero ironi.

Përgatiti Arjan Th. Kallço

Një tregim i pabotuar i Andersenit

December 17, 2012 by dgreca

Nga Arjan Th Kallco/

Autori i famshëm danez flet përsëri për veten. Kështu e kanë shkrimtarët e mëdhenj që gjithmonë nxjerrin nga një trill të fshehur diku në skutat e pafund të botës që të thonë se përsëri janë gjallë dhe mes njerëzve. I njëjti fat u ka buzëqeshur të gjithë atyre që me veprën e tyre jetojnë mes faqeve, disi të zverdhura të historisë së letërsisë, por që zor se perëndojnë, sado që koha të kryejë detyrën e vet të largimit drejt destinacioneve të rinj të shoqërisë. Do të ketë edhe vendndodhje të tjera, sepse bota ka qënë dhe është në kërkim të modeleve të përkryera për ekzistencën e vet që edhe kur nuk i gjen, përpiqet të krijojë ato më të mirat, sigurisht kur zgjuarsia është rrugëtarja e parë. Natyrisht vepra e tij më e re që e sjell në kronikat e sotme dhe që mban një titull shumë simbolik që përputhet me atmosferën festive të këtij fundviti dhe me festën tradicionale të Krishtlindjes, quhet Qiriri prej dhjami. Është historia e një qiriri të prodhuar ndoshta për të ndriçuar dhomat e errëta të shtëpisë dhe që në mënyrë krejt të papritur ai rigjen shkëlqimin e vet, me një mjet të imagjinatës së shkrimtarit të madh danez. Dorëshkrimi Qiriri prej dhjami iu nënshtrua shqyrtimit të ekspertëve të cilët janë të një mendje se është një vepër e hershme që i përket rinisë së autorit të përrallave, e shkruar rreth vitit 1820, kur ndiqte ende shkollën e mesme. Një e përditëshme daneze e botoi versionin e plotë të përkthyer në anglisht dhe njëri prej ekspertëve më në zë të tij, Askgaardi, e quajti një zbulim shumë sensacional dhe deklaroi se s’ka asnjë dyshim se vepra i përket atij, dhe është e shkruar me dorën e tij.

Zbuluesi i rastësishëm po kërkonte mes kutive të arkivit kombëtar të Funenit dhe krejt papritur e gjeti dorëshkrimin që përmabnte gjithësej 700 fjalë. Mbi të dukej qartë edhe dedikimi i tij për Zonjën Bunkelfod me dashuri Anderseni.

Po sipas ekspertëve mund të bëhet fjalë për ndonjë grua të ve, tek shtëpia e së cilës ai shkonte që të lexonte dhe të merrte hua librat e bibliotekës së saj.

Një përrallë e shkurtër e fokusuar tek qiriri prej dhjami, yndyrë shtazore, fryt i një bashkëpunimi të deles dhe kazanit, ku yndyra ishte transformuar në një qiri të bardhë dhe shkëlqyes. Por kaq bardhësie i vihet përballë një jetë e vështirë me duar të ndotura që e prekin dhe e konsumojnë me vetëdije pa asnjë dhembshuri, derisa troket momenti i dhimbshëm i flakjes tutje, si një send i kotë dhe i padobishëm. Përralla vazhdon me monologun e qiririt që pyet veten, i mbytyr nga trishtimi, lidhur me kuptimin e jetës së vet. Por kthesa vjen menjëherë sapo takon një tinder box që e ndez qiririn, duke i dhënë kështu mundësinë e munguar, por të lumtur që të ndriçojë gjithçka përreth vetes në vite . Edhe pse sipas ekspertëve tregimi nuk ka finesën stilistike të veprave më të pjekura, në përrallë ka elementë tipikë të shkrimit andersenian, si p.sh tema e bukurisë së humbur dhe zakoni i autorit, në gjurmët e Ezopit dhe të La Fontenit, që ta përdorë prozopopenë, personazhe të veprave bëhen kafshë dhe sende me karakteristika, dilema dhe difekte tipike njerëzore.