Lef Nosi, elbasanlliu që nuk e mohoi kurrë origjinën (Leterkëmbimi me familjarët)/
Ne Foto:Lef Nosi para Trupes se gjyqit komunist me 1946,ne perberje te te cilit ishin: Major Irakli Bozo, major Gjon Banushi dhe major Tonin Jakova./
Pergatiti:ARTUR AJAZI/
Dijetari, mendimtari, politikani, publicisti dhe pinjolli i një ndër familjeve më të vjetra të lagjes Kala në Elbasan Lef Nosi, ishte dhe do të mbetet njeriu që kurrë nuk njohu dhe pranoi kushte për tu poshtëruar, kurrë nuk bëri pazare me dinjitetin dhe familjen e tij, kurrë nuk pranoi të nënshkruante kapitullimin e tij politik, moral, e intelaktual. Banor i lagjes më të lashtë (afro 2500 vjeçare) të Kalasë, Lef Nosi, padyshim bën pjesë tek plejada e figurave më të shquara që ka nxjerrë Elbasani, duke nisur nga shkencëtarët, e duke përfunduar, tek publicistët, e artistët me famë kombëtare dhe botërore. Për figurën e Lef Nosit, është shkruar shumë, edhe pse deri më sot nuk ka një monografi të plotë, pavarsisht se me emrin e këtij kollosi lidhet ruajtja e dokumentit të Pavarësisë, por edhe një veprimtari e gjerë atdhetare, politike e shoqërore. Nosiihste i pari që botoi fletoren “Dokumente historike” dhe në 1937 një fletëpalosje me Aktin e Pavarësisë të vitit 1912, me rastin e 25-vjetorit. Bashkë me Aqif Pashë Elbasani, Lef Nosi ngritën flamurin në Elbasan më 25 nëntor 1912. Të dyja këto figura luajtën rol parësor edhe në Kongresin e Elbasanit dhe në themelimin e shkollës Normale. Mbështetja e tyre për qeverinë e Vlorës ka qenë e palëkundur në një kohë që mbretëronte një situatë separatizmash dhe pashallëqesh. Në këtë periudhë, Lef Nosi dhe Aqif Pasha kishin autoritet të jashtëzakonshëm, kurse pozita e tyre nuk u ndërlikua kurrë. Nosi ka pasur një letërkëmbim të pasur me personalitete të njohura të politikës ndërkombëtare, albanologjisë, gjuhësisë e historisë të kohës. Por të pathënat për Lef Nosin janë marrëdhëniet me familjarët e tij. studiuesit dhe historianët elbasanas dhe më gjerë, kanë arritur pas hulumtimeve të shumta të zbulojnë letra të shkëmbyera mes tij dhe nënës e vëllait, të gjetura në fondin personal të tij në Arkivin Qendror Shtetëror. Në 100 vjetorin e shpalljes së Pavarësisë, përshkrimi i veprimtarisë, copëzave të jetës dhe dorëshkrimeve të Nosit, ishin një dedikim dhe mirënjohje për këtë figurë që dha shumë për këtë moment, jo si një nga firmëtarët e Pavarësisë, por edhe si një intelektual dhe familjar briland. Falë këmbënguljes dhe bashkëpunimit me Arkivin Qëndror të Shtetit, është evidentuar dhe publikuar një pjesë nga dorëshkrimet dhe letërkëmbimi personal i Nosit, i cili nuk është i ndarë nga ndjenja e tij e atdhetarisë. Nosi na shfaqet më i plotë në letërkëmbimin e tij me nënën, me vëllanë e vet Gregorin, si dhe në pjesë të ditarit të mbajtur prej mikeshës së tij, Margaret Haslluck, në shënime dhe vargje poetikë të saj, mbledhur prej Nosit.
Kurrë nuk e mohoi origjinën
I lidhur ngushtësisht me Shqipërinë dhe fatin e saj, veçanërisht me qytetin ku u lind dhe u rrit, Elbasanin, Nosi megjithatë kërkon thellë në rrënjët e tij, madje shkruan për zbulimin e tij. Sipas fakteve që i pranon si të vërteta, origjina e Nosit dhe familjes së tij është nga Greqia. Ai pohon se Nosët kanë të njëjtat rrënjë me një tjetër familje të madhe, atdhetare e intelektuale, Shuteriqët. Kjo do të thotë se dy prej intelektualëve më të njohur të kohës, me të cilët krenohet jo vetëm Elbasani, por edhe Shqipëria, Lef Nosi dhe Dhimitër Shuteriqi, i bashkon jo vetëm vetëdija atdhetare dhe dashuria për dijen, por edhe i njëjti gjak.“Gojdhana e familjes thotë se Nost janë t’ardhun nga Greqia. I pari që kishte ardh këtu pasi kishte “ranë më gjak në vendt të vet e kishte qenëi shtrënguem me dalë dheut.Po, sekure ka ardhë nuk dihet mirë pasi në familje nuk ndodhet asnjë dokument i shkruem që tëna e dëftejë. Ky fis me kalim të kohës ashtë shtue e ashtë ndamë në tri dega të ndryshme nga të cilat vetëm njana e ruejti mbiemrin e vjetër e dy të tjerat e ndërruan tuke marrë njana mbiemrin “Shuteriqi” e tjetra “Marku”. E shumta e emnavet që u ngjisnin fëmivet këta tre barqe janë po ato. Përshembull sot kanë: Anastas, Beniamin, Jakob, Gregor, Basil, Kolë, Dhimitër, Josif etj. Por edhe Shuteriqt e Markajt po kesi emnash kanë. Veç kësajë të tria degat festojnë Shënkollin me tëvetmin ndryshim që Nost e bëjnë festën në verë e Shuteriqt në dimën që të mund kështu të thërresin shishoqin në festë.
Ja çfarë shkruante Lef Nosi në ditarin e tij
“Mbiemnin tim por edhe disa të tjerë si Kapidani, e gjejmë në kodikun e motshëm të kishës së Shën Mërisë në vitin 1784 e faqe 167….Ashtë edhe në vitet 1812 e 1814 faqe 192 e 193….…Një gjë që provon që Nost janë t’ardhun nga Greqia asht një ngjarje që më kallzon im vëlla Gregori.Simon Shuteriqi më thotë se e ka pasë ndigjue nga i ati se i pari i familjes “Nosi” kishte pasë qenë “Kapidani i një anie e pasi kjo i kishte mbytë, nga Korfuzi ishte hudhë e kishte dalë mëktanë. Kishte ardhë e kishte zanë vend ktu n’Elbasan e prandaj i kishin quejtë Kapideni. Mirëpo nuk më gjanë të jetë kështu.Emri kapidani asht ma fort nji titull nderi të cilin kur ishja më i vogël përdoresh edhe kapidan. U thoshin muhamedanët e Elbasanit të krishtenvet të pasun e me randësi në shoqëni. Edhe në katundin Golomesh të Lushnjës e kam ndigjue…” Lef Nosi më poshtë shkruan se “unë me time shoqe, gruan e parë që kysha sëmunë në grykë të Salaminës kundrejt Pireut…, hasëm mbiemrin Nosi në Greqi”. Madje ai jep të dhëna më të gjera për familjen Nosi, dhe tregon për dy të afërmit e tij, Jançi e Nosi, “të bijtë e të cilëve nisë tregtinë” dhe “Patën një dyqan në shtëpi e pastaj dolnë në Pazar. Shkonin për mall në Venecia…”.
Letra për nënën e tij “Elbasani, kryeqyteti i ardhshëm i Shqipërisë”
Duke nxjerrë në pah vlerat e tij si poet dhe publicist, Lef Nosi i shkruante pak kohë pas shpalljes së Pavarësisë nënës së tij të dashur, por me një ton që tingëllon më tepër patriotik se familjar. I ndodhur në Vlorën ku ishte shpallur Pavarësia, si një nga firmëtarët e saj, Lef Nosi vazhdon të mendojë e të punojë për të ardhmen e vendit. Në letrën shkruar nënës, i flet asaj për situatën në Ballkan dhe “luftën” e kombeve për kufijtë e Shqipërisë. Me optimizëm ai vëren gjithsesi se gjërat po ecin mbarë dhe beson se së shpejti Elbasani do të jetë kryeqyteti i Shqipërisë. Ndërsa flet për lindjen e njërit prej nipërve të tij ai e “urdhëron” nënën që t’i vendosin emër shqiptar.
Vlonë 21 Shkurt 1913.
“E dashuna im më. Lettrën tande nga Durrësi me anë të Mustës e mora edhe ngëzova që jeni shëndoshë.Edhe ma tepër jam gëzumë për martesën e Lanës, lindjen e djalit t’Kolës, ardhjen e Sifit edhe qenjen e nuses s’Grigorit ma mirë.Besoj qi edhe Venimia ashtë kthymë shëndoshë nga Durrësi. Nji ditë thirra edhe Mitrin e Sildashit në telegrafore të Fierit e e pieta për ju.Vërte u ba nji muaj që nuk ju kam shkrumë; po, shkaku qe se nuk gjinden shpeshë njerës për aty për me u dhanë lettra.Dua t’ju çoj edhe gazeta qi i marrim rregullisht nga vaporet e Greqiës, po nuk kam sesi.Punët e Shqipëniës qënë tyke marrë funt shpejt; po, roi e s’undreq Turqia me Bullgariën për punë t’Edrenes, se xhemieti rrëxoi kabinetin e Qamil Pashës e vrau ministrin e luftës Nazim pashën e si e rroku frenin e mbretëniës në dorë nisi prap luftën. Për fat të mirë ushtëria e Turqvet u thye prap edhe pritet këtë javë të mbyllet paqa.Për kufijt e Shqipniës hahesh Rusia me Austrinë aqë shumë sa qi desh të nisin luftë. Po, lajmet e fundit na kallxojnë se undreqën edhe po i lëshojnë ushtëritë qi patën mbledhë. Besoj se nuk asht për t’u vonumë më puna, e për së shpejti do të vimë në Elbasan në Kryeqytetin e pastajshëm të Shqipniës së reë. Do të përpiqem t’ju çoj edhe gazeta me anë të Mitrit në qoftë se mund t’jua dërgojë me sigurië. Nusja Kolës përintët i ka mirë edhe u gëzuan për lindjen e djalit.Emnin t’ia ngjitni shqip.Gjithve u falem me shëndet.Të vegjëlvet u puth sytë.Sifit veçan i puthi sytë.
Tyke të puthmi dorën mbetem, biri yt Lefi
Nosi, koleksionist dhe “tregtar”
Në letrën drejtuar të vëllait shohim një anë interesante të karakterit njerëzor të Nosit, si një person me shpirtin e tregtisë që kujdeset për mirëqenien e familjes dhe që këshillon vëllezërit për disa veprime praktike që duhet të bëjnë për të fituar para. Po këtu shfaqet edhe pasioni i Nosit si koleksionist, ndërsa kërkon të ruajë për “antika” pulla serbe…
Vlorë 12 Mars 1913- I dashuni vlla Grigor
Kartën tate ato të Kolës edhe të Ali Irfanit i mora edhe u gëzova që jeni shëndoshë. Edhe ne jemi shëndoshë e së gjithash mirë. Presim me sot e me nesër qi të marri një funt puna e të vimë aty. Me anë të Mitrit ju dërgova letër edhe disa gazeta, të cilat besoj se ju kanë ra në dorë. Grekërit erdhën gjer në Tepelenë tyke ndjekun ushtëriën e Turkut. Komiteti Bullgar vrau në Selanik Gjergon mbretin e Greqiës. Ordia e Turkut qi ndodhet mbledhun sot në Lushnjeë e Fier po shet kualt e plaçkat se duket qi do t’i bjerë në dorë Sërbëvet pasi të bëjnë nji përpjekje të vogël me ta qi të mos thohet se u dhanë pa luftë. Mitri më thotë se ka blemë për ju 15 kual gjer më sot; do të bëjë mirë në qoftë se blenë ene ma të tjerë se si të shëndoshen bëhen që të vinë nga 40-50 lira kali.Këtu sot pasi asht mbyllë dati oka e sheqerit po shitet (30) tridhitë grosh e s’gjindet. N’qoftë se mundeni dërgomëni sa ma parë nja Katër a pesë barrë t’i shes se fitimi ashtë shum i math si e shifni. Në qoftë se do të çoni, të bëni herapë për 10 ditë e sot të ndodhet gjija këtu e po u hap deti pa m’ardhë sheqeri këtu, munt të vijë nga jasht e s’mbetet fitimi. Mos e humpni pra kët rast e nisni nji njeri t’a sjelli. Të më runi ca pulla të Serbiës, me vulën e sotme qi përdor në për letra në Shqipnië e ndonji shkresë…të kumandantit sërb se i dua për antika e kujtim. Për Cilkën e Ericksonin më shkruni si janë edhe u falem me shëndet. Farës e fisit u falem me shëndet. … e uroj për djalin. Të më dërgoni 5 qeleshe burrash nga ato qi prodhohen n’Elbasan edhe 5 qeleshe nga ato qi vinë nga Stambolli si në bojë hiri lesh e pambuk si ajo qi kam unë këtu … . Nanës i puth dorën, vëllezëvnet e motravet u falem me shëndet,të vegjëlvet u puth sytë. Sifit të fala. Shokvet të mij të fala. Lef Nosi
Fondi Nosit dhe figura e tij shumëdimensionale
Fondi me letrat e Lef Nosit na tregon për një figure shumëdimensionale të këtij burri të shquar. Ai në dorëshkrime flet mbi nismën për të botuar gazetën “Tomorri”, veprimtarinë e tij zyrtare si drejtor i gazetës, si dhe jepen lutjet e Nosit dhe nënës së tij për ta liruar nga internimi i bursës. Një figurë e tillë shumëdimensionale shpaloset në gjerësi të madhe edhe përmes korrespodencës së Nosit me figura të njohura të kohës. Mjafton të përmendim emra si: Faik Konica, Fan Noli, Ismail Qemali, Fuat Toptani, etj. Numri i letrave të dërguara në adresë të tij nuk është pak. Pothuajse të gjithë letrat e Nosit janë të lidhura me çështjen kombëtare. Veprimtaria e tij është e gjerë edhe në publicistikë dhe etnologji. Një personalitet kompleks me veprimtari të gjerë e të thellë patriotike dhe intelektuale, Lef Nosi, pati në të njëjtën kohë një fat kontravers dhe vdekje të pamerituar. Botues i gazetës “Tomorri”, pjesëmarrës në Kuvendin e Vlorës, firmëtar i dokumentit të Pavarësisë apo Kryetar i Bashkisë së Elbasanit në kohën e qeverisë së Vlorës, ai u vra nga regjimi komunist duke u cilësuar si bashkëpunëtor i nazizmit gjerman. Nga dokumentet e sjella vërehet dashuria e vërtetë, pamëdyshje dhe e pastër që ai kishte për Shqipërinë dhe preokupimi për fatin e saj. Rëndësia e këtyre dokumenteve është padyshim e jashtëzakonshme, porse ka ende mjaft dokumente të tjera, të cilët duhet të shfletohen e të interpretohen në dritën e duhur. Është interesante të sqarohet qëndrimi i Nosit gjatë Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare, për të zhdukur “hijet” që mund të ekzistojnë lidhur me figurën e tij në këtë pjesë të historisë shqiptare. Ajo për të cilën nuk mund të dyshohet është se Lef Nosi, edhe vetëm përmes këtyre dokumenteve dhe detajeve të sjella këtu, dëshmohet si një figurë e patriot i rrallë me kontribut të madh për Shqipërinë dhe dashuri të veçantë për qytetin e tij, Elbasanin. Vrasja e tij në 1945, pas një seance të sajuar gjyqsore dhe qëndrimi dinjitoz të tij para trupit gjykues, ku thuhet se ka folur sikur të ishte kryeministër i vendit dhe jo i burgosur nën akuza qesharake, ishte një makabritet që nuk duhej të ndodhte, pasi vendi humbi në mënyrën më brutale njeriun me vlera të paçmuara, intelektualin dhe shkencëtarin që e kishin zili edhe akademitë më të njohura të Europës. Mjafton të përmendim faktin se në 1937, Akademia e Shkencave dhe Arteve të Austrisë e ka ftuar të jetë pjesë e saj, po ashtu edhe ajo e Gjermanisë.
Ibrahim Biçakçiu, kryeministri çifligar i luftës, që i dha kafe “Florën” Enver Hoxhës
Letra që shpëtoi djalin e Aqif Pashë Elbasanit,nga dënimi me vdekje që i dha Koçi Xoxe/
Pergatiti: ARTUR AJAZI/
Ibrahim Bej Biçakçiu (ose Biçaku) ishte pinjoll i një familje fisnike të Shqipërisë së mesme në Elbasan, djali i patriotit Aqif Pashë Elbasanit. Ai ishte gjithashtu kryeministër, ministër i jashtëm dhe ministër i brendshëm i Shqipërisë gjatë periudhës shtator 1944 deri nëntor 1944.Lindi në Elbasan në 1905, në familjen Biçakçiu, ishte djali i vetëm i patriotit të shquar Aqif Pashë Biçakçiu. Studimet e para i kreu në qytetin e lindjes. Më pas ndoqi ne Vjenë, të mesmen dhe studioi në dy fakultete, atë të në Akademinë Tregtare të Vjenës për Agronomisë dhe për Shkenca Politike. Zotëronte gjuhët Gjermanisht, Italisht, Turqisht, Anglisht. Në 1926 pasi i vdes i ati, kthehet nga Vjena dhe merret me administrimin e pasurive. Ishte pronar i disa fermave, fabrikës së prodhimit të cigareve “Elbasani” (Flora) në Tiranë, dhe kafe “Flora” (këtu ka punuar dhe Enver Hoxha), pronar i Shoqërisë tregtare “Ibrahim Biçakçiu”, bashkthemelues i Shoqërisë “Albiger” që merrej me tregtinë Shqiptaro-Italo-Gjermane së bashku me Ahmet Ndroqin dhe Renzo Brunori, zotëronte rreth 2500 ha tokë, disa shtëpi rezidenciale dhe disa magazina. Nuk është shumë e qartë veprimtaria e tij, deri në momentin që bëhet pjesë aktive e jetës politike të vendit. Ishte i lindursi tregëtar, kjo ndoshta bëri që ai të sjellë traktorin e parë në Shqipëri, një ngjarje e madhe për kohën.
Jeta politike e Ibrahim Beut
Për herë të parë në politikë shfaqet në 1937, gjatë regjimit të Mbretit Zogu I, duke u bërë deputet i pavarur i Elbasanit. Pas këtij mandati shkëputet nga politika, merret me bizneset e veta për t’u rikthyer në shtatorin e vitit 1943 si Kryetar i Komitetit Ekzekutiv, duke drejtuar një kabinet praktikisht të paqenë në një Shqipëri të dalë nga kontrolli e të rënë në duart e komunistëve në pjesën më të madhe. Ndonëse një moment shumë i vështirë politik i brendshëm ashtu edhe në arenën ndërkombëtare ( pasi Gjermania po binte), ai merr nën drejtim edhe Ministritë të Jashtme dhe atë të Brendshme. Pasi ushtria gjermane largohet plotësisht nga Shqipëria, pushtetin e dorëzon paqesisht tek forcat e LANC-it pa bërë rezistencë ushtarake . por duhet thënë se, për aq kohë sa kishte poste të larta në periudhën e luftës, Ibrahim Beu e ka ndihmuar ushtrinë partizane, me veshmbathje, armë dhe gjëra të tjera.
Gjyqi special, dënimi me vdekje dhe burgosja
Pas arrestimit, ndaj Ibrahim Bej Biçakçiut, u zhvillua një hetuesi e shpejtuar dhe aspak profesioniste, pasi ishin muajt e pare të çlirimit dhe vendit i mungonte organi akuzës. Kurse gjyqi ndaj tij u zhvillua gjatë periudhës mars–prill 1945 në Tiranë, i quajtur “gjyq special” ndaj atyre që u konsideruan “kriminelë të luftës”. Rreth 60 politikanë, ushtarakë, tregetarë, çifligarë, komandantë të Ballit kombetar dhe Legalitetit, ndër ato edhe Ibrahim Biçaku, djali i vetëm i Aqif Pashë Elbasanit. Gjyqi special u zhvillua në ish-kinema “Kosova” sot Teatri Kombëtar, drejtuar nga Koçi Xoxe i cili më vonë në 1946 deri 1948 do të merrte postin e Ministrit të Brendshëm, dhe vetëm 4 vjet pas do dënohej me pushkatim si Agjent i UDB-së Jugosllave, dhe Bedri Spahiu. Nga dënimi kapital me vdekje, atë e shpëtoi një peticion i nënshkruar nga elita e kohës në Elbasan, në të cilën shpreheshin se “Ibrahim Bej Biçakçiu rrjedh nga një familje patriotike dhe bamirëse, dhe se nuk ka patur kurrë qëllim të vepronte kundër popullit të tij”. Gjithashtu në mbrojtje të tij kanë qenë edhe figura të luftës si Myslym Peza (familjet Peza dhe Biçakçiu kishin miqësi të hershme) i cili ka deklaruar se “Kur ishte kryeministër i ka sjellë babës në Pezë dy kamionë me armë”. Kjo bëri që Ibrahim Beu të dënohet me 18 vjet burgim në një ndër burgjet më famkeqe, në atë të Burrelit. Duhet thënë një fakt i dale kohët e fundit. Enver Hoxha, nuk ka qenë dakort për një dënim të ashpër të djalit të Aqif Pashë Elbasanit, por duket se pushteti që asokohe kishte marrë me shpejtësi Koçi Xoxe, sidomos në fushën e arrestimeve dhe dënimeve kapitale, shpesh e sfidonte edhe mendimin e Komandantit.
Jeta pas burgut
Pas daljes nga burgu i gjatë, burri i pashëm dikur, ishte kërrusur, ishte plakur, ishte bërë i heshtur dhe fillimisht askush nuk e afronte. Sapo doli nga burgu, ish-kryeministrit të Shqiperisë, djalit të vetëm të Aqif Pashë Elbasanit, pushteti asokohe të vetmin vend pune i ofroi atë tek sektori pastrimit të WC-ve publike të Elbasanit, duke i dhënë edhe një karrocë të vogël me një kalë të çalë. Ishte tragjike të shikoje Ibrahim Beun duke ecur në mes të Elbasanit, me karrocë dhe me lopatë me të cilën pastronte WC publike të qytetit. Njeriu që ishte shkolluar jashtë, që kishte patur një biografi të pasur familjare në dobi të Shqiperisë, që kishte shpenzuar shumë edhe nga pasuria e tij për fatet e kombit, më pas edhe për LNÇ, duke mos u kursyer , pas 29 Nëntorit 1944, do ta quanin “kriminel lufte”. Por ditët kalonin, dhe qytetarët e Elbasanit, bashkëmoshatarët e tij, nisën ta përshëndesnin, pavarsisht se nën zë dhe fshehtas, madje nisën edhe ta ndihmonin. Jeta pas viteve të gjata të burgut, ishte një ferr i dytë për djaloshin e lagjes Kala të Elbasanit, birin e vetëm të firmëtarit dhe mbrojtësit të vendit nga pushtimi serb Aqif Pashë Elbasanit. Ai vdiq i vetmuar, por me keqardhjen e bashkëqytetarëve të tij, që edhe pse ishte koha kur mund të rrezikonin, shumë prej tyre e shoqëruan atë deri në banesën e fundit.
Drejtësi e munguar në Shqipëri
Nga ARTUR AJAZI/
A ka drejtësi në Shqipëri?Kjo është një pyetje ende pa përgjigje, që ne ja bëjmë shpesh njëri-tjetrit, duke mos marrë përgjigje kurrë. Kjo është një pyetje që kërkon përgjigje prej vitesh, dhe që çdo shqiptar ja bën politikës, kryetarëve të qeverive, kryetarëve të partive, deputetëve dhe Presidentit të Republikës. Dhe vërtetë, kur do të flasë drejtësia ? Kur do të flasë ajo për krimet e pazbardhura, për korrupsionin në rritjen më të madhe që ka parë ndonjëherë ky vend, për mijëra dosje të pahetuara dhe të mbyllura për “mungesë provash”, për akuzat publike dhe denoncimet që dëgjojmë në sallën e Parlamentit, për shitjen e trojeve në bregdet, për shitjen e armëve dhe zhvatjen e parave nga demontimi i tyre, për konçesionet e dyshimta, për aferat korruptive të tenderave, për lidhjet mafioze të zyrtarëve të çdo rrangu me krimin e organizuar. Më tepër se kurrë, sot organet e drejtësisë kanë nevojën më urgjente të nisjes pa asnjë minutë vonesë të reformave rradikale, (pavarsisht se ka 24vjet që thuhet se po bëhen, apo do të bëhen) të cilat do ti japin asaj një fizionomi të re, një qasje të re drejt pavarsisë dhe profesionalizmit. Organet tona të drejtësisë, duhet të kryejnë catharsis, duke vetëpastruar gjithçka të keqe, që lidhet me situatën dhe shkaktarët e saj. Mbi 80 per qind e shqiptarëve sot kanë patur dhe kanë ende punë me organet e drejtësisë, janë me mijëra vendime të paligjshme, janë me mijëra procese penale dhe civile të kontestuara nga qytetarët dhe deri tek Ministria e Drejtësisë pas ankesave të bëra. Dhe sërish situata mbetet e njëjtë. Drejtësi e munguar, drejtësi e përfolur. Shqiptarët nuk mund të presin ndryshime pa nisur reformat në organet e drejtësisë. Ata nuk mund të shpresojnë të prekin ndryshimin, nuk mund të besojnë tek organet e drejtësisë tek shohin se si me vendime gjykate u merret prona, u zhvaten paratë nga sekserët që kanë mbushur korridoret dhe kafenetë jashtë institucioneve. Shqiptarët nuk mund të shpresojnë dhe të besojnë se ndryshimi do të bëhet vetëm me fjalë dhe premtime, tek shohin të akuzuarit të dalin me vendime gjykatash nga qelitë pa mbushur 72 orë, apo tek provojnë mbi kurrizin e tyre padrejtësitë e proceseve penale dhe civile të blera me para. Shqiptarët nuk mund të shpresojnë dhe tu besojnë premtimeve, tek shohin të kapardisur, dhe të majmur në miliona euro zyrtarët e drejtësisë, “shërbëtorët” e ligjit. Ata që “Në Emër të Ligjit”, betohen se “nuk e shkelin kurrë atë”, edhe kur nisin hetimin, edhe kur mbushin dosjet me fakte ( të cilat shpesh janë të pabesueshme) . Sistemi ynë i drejtësisë sot, mbetet kaotik, i mbushur me elementë me mungesë të theksuar profesionalizmi, kurse nga pikëpamja morale shumica e tyre janë të padëshirueshëm në opinionin publik. Të akuzuar dhe të denoncuar deri në Strasburg, njerëzit e drejtësisë (por që realiteti e ka treguar se vetëm drejtësi nuk bëjnë) në Shqipëri, tashmë identifikohen me “taksambledhësit e pyllit”, personazhet e një filmi me motive nga e kaluara prodhuar para viteve ’90. Në institucionet tona të drejtësisë , nuk flitet fare për vendim në emër të ligjit, por për pazaret që ka bërë avokati me palët. Një mik që para pak vitesh ka mbajtur postin e nënkryetarit të gjykatës në Durrës, më tregonte një ditë mbi peripecitë që hiqte kur hidhej shorti në institucionin e tij, duke u shprehur se “më dukej vetja sikur isha mes çakenjve dhe jo mes kolegësh”. Kjo pasi sa herë hidhej shorti, plaste sherri dhe debati, dhe “kolegët” u nxirrnin të palarat njëri-tjetrit. Kjo situatë është bërë e padurueshme. Duke qenë si një prej kushteve që duhet përmbushur patjetër, dhe që do të monitorohet edhe nga ekspertët e BE, reformimi i organeve të sistemit të drejtësisë, kërkon fillimisht njerëz të motivuar, profesionistë të talentuar, dhe zyrtarë besnikë ndaj misionit të tyre duke mos falur asnjeri para ligjit. Sistemi drejtësisë duhet pastruar nga çdo element që ka përfituar dhe abuzuar dhe duhet pasuruar me profesionistë të përkushtuar. Dhe këta të fundit, nuk mungojnë, por ata duhen përkrahur, duhen mbështetur , për të krijuar frontin e bashkuar institucional për të nisur dhe bitisur reformimin e krejt sistemit të drejtësisë. Një drejtësi e mbështetur mbi ligjin, mbi barazinë e shtetasve para tij, është pasqyra e funksionimit të shtetit, dhe treguesi i mirëqenies së individit në komunitet.
Elbasani dhe roli tij në Historinë e Arsimit Kombëtar
Pergatiti:ARTUR AJAZI/
Elbasani padyshim ka rolin e tij themelor në gjithë historinë e arsimit tonë kombëtar, kjo për faktin se ky qytet, jo vetëm ka qenë qendra e zhvillimeve të rëndësishme historike, por edhe se, nga ky qytet dolën vazhdimisht emra dhe figura të shquara që kontribuan deri me jetën e tyre në periudhat e vështira të kombit. Historia e arsimit dhe ngritja e shkollave shqipe në Shqipëri, është një periudhë e mbushur me fakte të rëndësishme historike. Etapat e zhvillimit, janë të vështira dhe të lavdishme, dinjitoze, dhe tragjike. Rrugëtimi i Shqipërisë ka qenë i vështirë krahasuar në historikun e Ballkanit dhe Europës, pasi fati i kombit shqiptar, i historisë tij, ka kaluar periudha dramatike.Historia e arsimit në Shqipëri dhe veçanarisht në Elbasan, meriton një vend të veçantë për zhvillimin, kontributin, për ta ngritur e lartësuar shkollën shqipe e mendimin pedagogjik shqiptar. Profesori i UE dhe studiuesi Kujtim Bevapi mendon se “fillimet e arsimit në Elbasan, i takojnë periudhës së mesjetës dhe lidhen drejpërdrejtë me Manastirin e Shën Gjon Vladimirit, në shekullin XIV, kohë kur u ngrit ky manastir (1381).Gjuha kishtare, nën ndikimin dominues të kishës lindore dhe asaj romane, u vu në shërbim dhe si gjuhë shkrimi për administratën shtetërore”. Sipas Profesor Bevapit “bazuar tek kushtet dhe rrethanat politike, greqishtja, latinishtja dhe në pak sllavishtja (me vendosjen e sundimit serb) u përdorën si gjuhë shkrimi nga paria sunduese shqiptare, për veprimtarinë shtetërore. Rasti i Karl Topisë, dëshmon në mbishkrimet e rëndësishme të heraldikës së tij, të vendosura në 1383, në Manastirin që ngriti në Shën -Gjon në Elbasan, të shkruara në tre gjuhë. Këto gjuhë mësoheshin në shkolla, që vepronin nën mbikqyrjen e manastirit apo të kishës, pranë tyre, ku fillimisht mësimi bëhej individualisht me lexime e këngë kishtare. Manastiri Shën -Gjonit, krijoi traditë, që nga shekulli XIV e disa shekuj më pas, për arësimin e shkollën, kushte të favorshme për përdorimin e shkrimit, çka e dëshmon kohë më pas, numri i klerikëve qytetarë nga Elbasani, ata që dolën nga kjo qendër kishtare, nuk dalin jashtë kuadrit të frymës teknologjike, por ato janë të rëndësishme, sepse u shkruan nga autorë vendas të Elbasanit dhe i përkasin jo vetëm historisë së këtyre trevave, por dhe mbarë historisë së trojeve shqiptare”. Studiuesi Bevapi mendon se “krijimi i shkollës në këtë qendër është bërë me nismën e urdhërit kishtar ortodoks, apo dhe të administratës komunale e princërore të qytetit, që para se të merrte emrin Elbasan, njihej i emërtuar me emrin Valmi.Është i njohur historikisht fakti, që në mesjetën e hershme, kisha e krishterë luajti rol të rëndësishëm në veprimtarinë kulturore e arsimore. Si udhëheqës shpirtërorë, ata kishin në duar jo vetëm anën ekonomike, por dhe atë kulturore e arsimore. Manastiri i Shën- Gjon Vladimirit, ishte një qendër, jo vetëm e prapagandimit të doktrinës fetare, por dhe e propagandimit të arsimit e veprimtarive kulturore.Ishte koha, kur në shek. XIV, jepen shumë dëshmi të shkrimit të gjuhës shqipe, kur dokumentohet për herë të parë, se shqipja përdorej si gjuhë shkrimi”. Por gjuha shqipe, si gjuhë e shkruar, në këtë kohë, në Manastirin e Shën Gjon Vladimirit, apo dhe kisha të tjera, nuk ishte në gjendje t`i bënte ballë shkrimit në greqisht, latinisht apo sllavisht, gjuhë kishtare me rëndësi, që mbështeteshin nga institucionet kishtare dhe administrata shtetërore.Në shekullin XVI – XVII, e më pas, nën Perandorinë osmane, nuk u njohën kombësitë , por vetëm komunitetet fetare, myslimanët, rumët (ortodoksët) dhe latinët (katolikët). Arsimi dhe kultura lejoheshin të funksiononin në gjuhët turko– osmane, greke dhe latino-italiane. Shqiptarët u privuan nga përdorimi i gjuhës amtare shqipe në kisha e në arsim. Kjo për faktin se gjuha shqipe është shprehja më e arrirë e identitetit kombëtar dhe shkolla shqipe është institucioni, brenda të cilit ky identitet formësohet.
Xhamitë dhe shkollat në sundimin osman
Shkollat, që u ngritën gjatë periudhës së sundimit osman në Elbasan, ishin ato të komuniteteve myslimane, në gjuhët turko-osmane dhe arabe. Ndërtimi xhamive e teqeve, si “Xhamia Mbret”, “Xhamia e Nazireshës”, “Xhamia e Ballijes”, “Xhamia e Gazi Sinan Pashës”, “Xhamia Sulejmania” “Xhamia e Idrait” u shoqërua pranë tyre me hapjen e shkollave. Studiuesi Kujtim Bevapi thotë se “një shekull më pas u çelën dhe shkolla të një rangu më të lartë si medresetë, ku nxënësit krahas gjuhës, gramatikës, leksikut të arabishtes, persishtes, osmanishtes, mësonin dhe letërsinë orientale e doktrinën islame. Elbasani përvijoi një shtresë intelekualësh me arsim e kulturë islame. Shkollat mbaheshin me të ardhurat që vinin nga pasuritë e vakëfeve dhe besimtarëve myslimaë. Mësuesit ishin hoxhallarë.Një rol, jo të vogël për arsimin e shkollën në Elbasan, luajtën esnafët (korporatat), të dokumentuar në këtë qytet që në vitin 1580”. Krahas funksionit ekonomik, shoqëror, politik e ushtarak, ata kishin dhe funksioin fetar e arësimor. Esnafët e krishterë të Elbasanit dhanë 122000 akçe për ngritjen e një shkolle.Kjo për vetë faktin se shkollat e komunitetit ortodoks në Elbasan, ashtu si edhe në gjithë vendin, ishin nën mbrojtjen e Patrikanës së Stambollit dhe jeta e tyre qe më e gjatë. Mësimi në to bëhej greqisht, në gjuhën e kishës dhe fondet për mbajtjen e tyre jepeshin dhurata nga besimtarët për kishën. Nga gjysma e dytë e shekullit XVII jepnin kontribut financiar dhe esnafët ortodoksë të qytetit.Elbasani veçohet në këtë periudhë, jo vetëm për hapësirën kulturore që rrok me figura si Onufri, Kostandin Shpataraku, por dhe për lërimin e gjuhës shqipe të shkruar, arsimit, të cilat janë shumë të lidhura me njëra – tjetrën. Ai, qe ndër qytetet e mëdha e më të rëndësishme të zhvilluara në shekullin XVI – XVII, duke u bërë dhe një nga qendrat kryesore të Shqipërisë.Burimet arkivore, konsideratate udhëtarëve të huaj siçështë rasti i funksionarit të lartë perandorisë E. Çelebi (në Elbasan vjen më 1640) tregojnë se ky qytet kish bërë një hap të madh përpara, veçanërisht në atë arsimor e kulturor.Në këtë kohë (shek. XVII) Theodhor Bogomili, i njohur si “Anonimi i Elbasanit” shkroi një vepër, që përmban përkthime pjesësh të 4 ungjijve në gjuhën shqipe, me një alfabet origjinal, të veçantë, më i vjetri i njohur deri më sot për shqipen, vepra ka 60 faq, dhe një predikim të lirë fetar të ritit ortodoks. Është gjendur në Manastirin e Shën Gjonit. Më 1690, në Venedik, botohet libri i parë elbasanas mbi Shën Gjon Vladimirin, vepër në greqishte e titulluar “Akoluthi” (Jetëshkrim).Këto dëshmi tregojnë së pari se liturgjia në këtë qendër dhe në kisha ortodokse të qytetit jepej apo thuhej pjesërisht dhe në shqip, e cila vazhdoi dhe në shekullin e XVIII e më pas, ku në proçesin mësimor të shkollës të drejtuar nga kleri vendas, hynte dhe shqipja, përmes teksteve fetare, me vendin më të madh në program, por dhe lëndëve të tjera. Së dyti, tregon për dëshmi të një tradite pararendëse, e cila lidhet drejtpërdrejt jo vetëm me origjinat e shqipes së shkruar, por dhe me historinë e arësimit të Elbasanit dhe më gjerë.Elbasani, në shekullin e XVIII, ashtu si shumë qytete shqiptare, për kohën e pushtimit osman, njohu zhvillim kulturor e arësimor me vepra të arkitekturës e ngritjen e shumë shkollave. Intelektualë e klerik elbasanas , të arsimuar në atë kohë, si Theodhor Haxhi Filipi, i njohur si Dhaskal Todri, që kish mbaruar Akademinë e Re të Voskopojës, u bënë bartësit e ideve ilumuniste, duke i rënë ndesh patriarkanës, Stambollit dhe Malit të shenjtë Athos, të cilët ruanin me fanatizëm, ngulmonin në paprekshmërinë e traditave dogmatike të kishës në fushën e arsimit dhe të kulturës. Pavarësisht nga kjo, mendimet dhe idetë progresiste, përparimtare penetruan në shkollat, që erdhën duke u shtuar në Elbasan, veçanërisht tek ortodoksët e kalasë, dhe pse shkolla ishte nën drejtimin e klerit. Ky është një fenomen që vërehet ndër të krishterët e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut. Dhaskal Todri dhe pjesa më e avancuar e klerit të qytetit, e cila duket açik një shekull më pas, i bën të vetat këto ide, luftuan dhe u rrezikuan nga kishat. Ai u bë martir për gjuhën e shkollës shqipe dhe mbeti pjesëtar aktiv në qëndresën e ortodoksëve shqiptarë kundër kishës greke. Todri qe njeri me shumë emër në komunitetin ortodoks të Elbasanit ç`ka e dëshmon mbajtja e një kodiku të kishës së Shën Mërisë së kalasë së qytetit. Ishte akti i kishës greke, e cila ishte kundër shkrimit të gjuhëve jo greke për më tepër të gjuhës shqipe, e cila nuk mund t’a lejonte kur bëhej fjalë për ngritjen e një shtypshkronje. Sipas albanologut Han (J. G. Von Hahn), Todri me përkthimet e tij në shqip si: “Dhiatën”, “Meshën e Shën Joan Gojartit” etj., vijoi traditën pararendëse duke u përpjekur të fusë shqipen në kishë dhe për mësimin e saj në shkollë. Shkroi elbasanishten e kohës dhe krijoi traditën e shkrimit të shqipes në Elbasan me alfabetin e tij të njohur, që nga fundi i shekullit të XVIII. Më 1736 në lagjen “Kala” u ngrit një shkollë greke, e cila mori emrin dhe njihej si “Shkolla e Kalasë”, ku klerikë të kohës organizonin futjen e shqipes në shërbesat fetare dhe mësimin e saj në shkollë. Ky është shekulli i përpjekjeve për gjuhën e shkollës shqipe në Elbasan e në trevat e tij për ruajtjen e identitetit, forcimin e ndjenjës kombëtare për të ruajtur gjuhën, doket dhe zakonet. Një fenomen i tillë vërehet jo vetëm në masën e gjerë të popullit, por dhe tek shtresat e larta. Madje, ndjenja kombëtare tek shqiptarët e islamizuar nuk u fashit. Po t`i referohemi statistikave të kohës, rezulton se fillimi i shekullit të XVI-të, Sanxhaku i Elbasanit kishte 8916 familje të krishtera dhe 526 myslimane, rreth 94.5% e popullsisë ishte e krishterë, ndërsa në fund të këtij shekulli ishte islamizuar rreth 79% e popullsisë. Për zona që kërcënoheshin nga sllavizimi e greqizimi, ndjenja kombëtare u fuqizua dhe më shumë .Gjatë Rilindjes Kombëtare (shekulli i XIX – XX-të), Elbasani mbetet një vatër e zjarrtë e luftës, jo vetëm për emancipimin shoqëror, politik, por dhe për atë arsimor dhe kulturor. Gjithashtu ai mbetet qendër e ideve kombëtare, vatër e rëndësishme e arsimit shqiptar dhe atyre lëvizjeve, të cilat çuan në shpalljen e Pavarësisë Kombëtare në 1912. Një nga rilindasit e shquar, që dha kontribut për shkollën e Elbasanit dhe të asaj mbarëkombëtare mbetet Kostandin Kristoforidhi, themeluesi i “Shkollës shëtitëse” shqiptare, prej të cilit shumë patriotë mësuan gjuhën shqipe. Tekstet e “Abetareve”, “Gjahu i malësorëve” etj., i shërbyen drejtpërdrejtë shkollës kombëtare. Rreth vitit 1918 depoja pranë dyqanit të bojaxhiut, dhe atdhetarit Losh Papamihalit, ishte shndërruar në një “Mësonjëtore të fshehtë”. Dyqani i Elbasanit të njohur, Osman Berberit që vete populli e “pagëzoi” Muç Shqiptari, i cili më tepër se kinkaleri ishte kthyer në një librari ilegale të librave shqip.Mësuesi i shkollës greke të kalasë, Dhimitër Pina pas orëve të mësimit greqisht, u mësonte nxënësve të besuar, abetaren e gjuhës shqipe. Çelja zyrtarisht e së parës shkollë shqipe Mars 1887 i dha një hov të mëtejshëm zhvillimit të arsimit të shkollës shqipe. Ndërkaq, patriarkana e Stambollit; kërkonte një veprim më energjik të krerëve të kishës ortodokse, për të forcuar pozitat ortodokse, në Shqipërinë e Mesme veçanërisht në Elbasan dhe në trevat e tij. U bë e mundur që përveç një shkolle greke, që funksiononte të Shtërmen (1882), në shtator 1898, filloi të funksiononte dhe shkolla greke e fshatit Valas dhe në janar 1899, shkolla greke e Shelcanit.
Zhvillimi arsimit mbi baza kombëtare
Në Elbasan, veçanërisht në zonën e Shpatit, e njohur për fenomenin e kripto- kristianizmit (Laramania fetare), shfaqet jo rastësisht Lëvizja e Uniatizmit, (1900 – 1904) që do të trondisë nga themelet botën ortodokse greko – sllave, me demonstrime të guximshme, për të kaluar në uniatizëm. Uniatizëm, do të thotë bashkim. Ndaj dhe shpatarakët, parapëlqejnë uniatizmin për fenë e tyre të krishterë, mbi baza kombëtare. Lëvizja udhëhiqej nga ati shpirtëror, kleriku i shquar elbasanas, Papa Jorgji Thehoari. Mesazhi, që ai jepte ishte “Një kishë , një komb dhe feja në shërbim të përbashkësisë kombëtare”. Duhej ndjekur udha e drejtë e mësimit të shqipes në shkolla, si gjuhë e mëmës, në institucionet fetare shqiptare.Shtypi i kohës shkruante për Shpatin se “Veç në shkollat ku mësohet shqip, është shpëtimi”. Më 1890 Abdyl Abdullah Xhinsi, i arsimuar në Stamboll, hap shkollën private turke në qytet, ku kryente dhe mësimin e gjuhës shqipe. Më 1897 një mësues i ri nga Elbasani, kish hapur një shkollë private, duke thirrur bashkëqytetarë të shkruajnë e të mësojnë në shkollë gjuhën amtare: “ Të gjith dyqanet në Elbasan, janë transformuar në shkolla….”“ Të gjithë elbasanasit e kultivojnë gjuhën e tyre….”“ Në shkollat ekzistuese turke e greke, fëmijëve u mësohej gjuhë shqipe”. Të ndodhur përballë ndjekjeve e persekutimeve, që i bëheshin mësimit e shkollës shqipe, patriotët elbasanas përpiqeshin të shfrytëzonin shkollat e huaja dhe në zonat e thyera malore, siç ishte ajo e Shpatit, i njohur ky, për tradita patriotike.Në këtë periudhë shkrimi shqip dhe shkolla shqipe në Elbasan dhe krahinat e tij bënë përparime të dukshme.Në vitet 1908 – 1912, lëvizja arsimore dhe kulturore në qytet dhe treva, karakterizohet nga një ngritje e mëtejshme e shkallës së organizimit të saj, e cila gjen shprehjen në krijimin e një rrjeti të gjerë shkollash, klubesh dhe shoqërish kombëtare. Deri në prag të shpalljes së kushtetutës Xhon Turke (korrik 1908) në qytet funksiononin disa shkolla për komunitetin mysliman dhe ortodoks, të cilat ishin shtetërore e private sipas cikleve. Në komunitetin mysliman zhvilloheshin në gjuhën turke dhe ishin iptidaije, ruzhdije, idadije. Disa nga mësuesit ishin Hafiz Sulejman Lunike, Mahmut Bobrati, Sheh Ibrahim Guma, Mustafa Qafmolla, Ali Krypa, Adem Grykshi, Hafëz Uku. Gjithsej ishin 5 shkolla private, dhe funksiononin pranë “Xhamisë së Agait” me mësues Fejzullah Guranjakun, pranë “Qoshes” (dy shkolla) me mësues Hafëz Karadakun, Ibrahim Shehun, pranë “Xhamisë Idrait”, Hafëz Gjeli, Imam Vrapi, në pjesën perëndimore të Kalasë, shkolla me mësues Mullah Tahirin.Për komunitetin ortodoks të kalasë ishte shkolla greke e kalasë me mësues Dhimitër Papariston, Simon Shuteriqin, Josif Haxhimiminë etj. Ndërsa, për atë ortodoks të lagjes “Shënkoll” funksiononte një shkollë në gjuhën rumune me mësues Jovan Dimitreskun, Prokop Demon, etj. Një rrjet i tillë shkollash shtetërore për komunitetin mysliman si fillore (Iptidajie), qytetare (ruzhdie), gjimnaze (idadije) u krijuan enkas nga Porta e Lartë, pas reformës arsimore dhe mësimet zhvilloheshin vetëm në gjuhën turke. Ndonëse, quheshin laike prej tyre në planet mësimore bënin pjesë lëndë fetare islamike. Ndërsa, hapja e shkollave në gjuhën greke bëhej nga mitropolitë ortodoksë grekë që në marrëveshje me konsuj grekë emëronin personelin e shkollës. Mjetet kryesore financiare për mbajtjen e tyre siguroheshin nga qeveria e Athinës, nëpërmjet silogut, që ishte krijuar aty për përhapjen e gjuhës dhe kulturës greke.Menjëherë pas shpalljes së Hyrjetit, në 2 gusht 1908 çelet zyrtarisht në Elbasan shkolla e parë shqipe nga Fejzullah Guranjaku me pjesëmarrjen e autoriteteve vendore. Shtypi i kohës do të informojë se: “U çel në Elbasan shkolla e parë shqipe. Ishin mbledhur mijra shqiptarë me gaz në buzë dhe me shpresë në zemër. Erdhi Mytezarifi dhe gjithë nënpunësit. U thanë një tok fjalë shqip dhe Hafëz Sulejman Efendiu (Luniku) këndoj një lutje. Pastaj për të uruar këtë ditë të bekuar dhe të madhe u shtinë 21 topa”10. Pak kohë pas fillimit të saj shumë nxënës lanë shkollat shtetërore turke dhe filluan të ndjekin mësimet në të.Ndërsa mësuesin e saj populli do ta përshëndesë dhe urojë: “Shkolla e Fejzullah Efendiut u hap dhe zunë mësimet me rregull. Me qenë që vetëm në gjuhën amtare, këtë shkollë kemi në Elbasan, gjithë çunat po urojnë njëri – tjetrin duke thënë doli shqipja. Fejzullah efendinë e urojmë dhe dëshirojmë përparim për shkollën”. Shkolla e posaçme, në një periudhë të shkurtër kohore, ndërroi disa godina dhe ndër mësuesit e parë renditen: Fejzullah Guranjaku, Hasan Graceni, Myrteza Karadaku, Haxhi Myslimi, Hysen Ceka dhe më pas (1909 – 1913) Simon Shuteriqi, Petër Dodbiba, Jovan Dimitresku, Ahmet Gathi, Mustafa Curri, Sheh Ibrahim Guma, Dhimitër Gjerga, Filip Leci, Abedin Çaushi, Mustafa Gjergji, Vasil Llapushi, Ibrahim Shëngjergji.Në Vlorë, Tiranë shkollat shqipe hapen në 7 e 8 gusht dhe në Filat e Çamërisë më 7 shtator 1908.Rrjeti i shkollave në Elbasan, ishte i tillë: 4 shkolla fillore e gjysëm të mesme në gjuhën turke, 2 shkolla fillore në gjuhën greke dhe 1 shkollë e porsaçelur shqipe.E ndodhur përballë kërkesave këmbëngulëse të popullsisë shqiptare për ngritjen e shkollave shqipe, Ministria e Arsimit Turke, nxori në tetor 1908, urdhëresën, sipas së cilës gjuha shqipe të futej si lëndë mësimi në shkollat shtetërore turke, ato fillore (mejtepe) dhe gjysëm të mesme.Vitet 1908 – 1912, për lëvizjen arsimore e kulturore, në shkollën shqipe, qenë të mbara, pavarësisht nga baticat e zbaticat e krijuara, rrjedhojë e mosmbajtjes së premtimeve nga Xhon Turqit kur hipën në fuqi. Janë të njohura në Elbasan ekspeditat ndëshkimore të gjeneralit famëkeq Shefqet Turgut Pashës, drejtuar ndaj shkollës shqipe, mësuesve të saj e shumë atdhetarëve elbasanas.Në këtë hark kohor, kjo lëvizje, gjeti shprehjen në krijimin e një rrjeti klubesh e shoqërish kulturore dhe në thirrjen e forumeve të tilla gjithshqipëtare, siç ishte “Kongresi i Elbasanit” dhe hapja e së parës shkolle të mesme kombëtare, “Shkolla Normale”.Në Elbasan radhiten :Klubi “Bashkimi”, “Vëllazëria”, shoqëritë “Afërdita”, “Drita”, “Dielli”, “Lahuta” etj.Këto klube e shoqëri u shndërruan në shkolla e qendra mësimi në gjuhën shqipe. Para tyre shtrohej si detyrë imperative: të futnin gjuhën shqipe, mësimin shqip në shkollat e huaja të qytetit e më gjerë, duke caktuar vetë ata, mësues të shqipes, si dhe ti financonin me paratë e mbledhura. Rreth 200 napolona u vunë në shërbim për shkollën shqipe të porsaçelur dhe të tjerat që do të hapeshin.15Klubet e shoqërisë, bënë përgatitjet e rastit për mësuesit shëtitës, që do të mësonin gjuhën shqipe në fshatrat e Elbasanit dhe në shkollat shqipe, që ishin piketuar enkas për t`u çelur, menjëherë pas asaj të Elbasanit. Ata caktuan kontigjentin e mësuesisë, të cilët do të bënin mësimin e gjuhës shqipe në shkollat e huaja të qytetit.Për shkollat turqisht, caktohen: Josif Haxhimima, Hysen Ceka, Fetah Ceka, Hasan Misiri. Ndërsa, në shkollat greqisht emërohen mësues të shqipes: Petër Avrami, Simos Shuteriqi, Lef Nosi dhe zonjat Parashqevi Cico e Athina Cico. Por, ndërkohë në periudhën shtator – tetor 1908 Lef Nosi hap një shkollë shqipe nate për të krishterët e kalasë, ku mësues të gjuhës shqipe qenë vetë Lefi tok me Fot Papajanin, Dhimitër Delianën. Në janar 1909, vetë klubi “Bashkimi” çel një shkollë shqipe në ambientet e tij. Në zonën e Shpatit, ndër të parët që dallohen për mësimin e shkollën shqipe ishin mësuesit Dyl Dervishi, Kodhel Dedja e Bim Panxhi. Të dhënat, janë dëshmi, për një konturim të qartë të shkollave shqipe në Elbasan e në trevat e tij, por tregojnë dhe për punën madhore të klubeve e shoqërive, në ngritjen, organizimin e financimin e këtyre shkollave. Kjo lidhet drejtpërdrejtë dhe me faktin, që në to drejtonin e organizonin figura si Aqif Pashë Biçakçiu, Lef Nosi, Emil Haxhiadem Shijaku, Alush Saraçi, Qemal Karaosmani etj. Problem i mprehtë mbetej gjithmonë emërimi i mësuesve në shkollat e hapura: Çështja e mësonjësve që do të emërohen, duhet të zgjidhen me kujdes të madh. Mësuesi përveç dijes, metodës pedagogjike, duhet të jetë atdhetar dhe i njohur si i tillë. Lipset të jemi të sinqertë, se punën e lartë, që do të marrë përsipër e ka me zemër e koshiencë për detyrat, me të cilat do të ngarkohet. Ndërsa, përsa i takon rolit të gruas si mësuese në shkollat shqipe, artikujt në shtypin e kohës, do të shënojnë se: “Mendja e gruas shqiptare mbeti virgjërisht dhe kthjelltësisht shqiptare. Shqiptarkat janë një fushë e përgatitur, për të ngritur arsimin kombëtar dhe mësonjëset shqiptare do të jenë njemijë herë më të zonjat dhe më të besës për barrën që do të marrim përsipër…. Le të harrojmë ngathtësinë origjinale, e cila na bën të besojmë se i mbaruam të gjitha, kur vetëm sa kemi vënë gurin e parë. … Le t’i gëzohemi punës së djeshme, duke përgatitur të nesërmen”. Ndërkohë, që parimet e këtyre shkollave ishin të dukshme, të prekshme, jehona dhe entuziazmi në popull, ishte i madh. Në këtë kuadër, të një mjedisi vërtet entuziast arsimor, kulturor, të progresit, përparimit, Elbasani në fillimet e këtij shekulli (XX), po gatitej të futej me një potencial të vrullshëm intelektual të kohës. Ky qytet, historikisht ishte truall i begatë, ku lindën idetë, përmes aspiratave të pashuara për liri e pavarësi, dije e kulturë, ide të cilat kishin bartësit e tyre, luftëtarët e tyre dhe shprehësit e tyre. Ndaj dhe rrezatimi i tyre nuk mbeti vetëm në suazën e Elbasanit, por u shtri në një rrafsh gjithkombëtar. Nuk është rastësi, që në këtë qytet do të kemi në rrafshin arsimor dhe një kontribut amerikan, apo një prani amerikane në këtë lëmë. Është e njohur në Korçë prania e misionarëve Kenedi, ndihma e tyre për shkollën shqipe, por pak e njohur, është në Elbasan, përkushtimi i një tjetër misionari, Thelford Erikson( Telford T. Erickson). Më 1908, kur vjen në Shqipëri, në periudhën gusht – shtator, vendoset familjarisht në Elbasan. Misionerët amerikanë, projektuan hapjen e një kolegji, në përmasa të mëdha në këtë qytet. Ndonëse, si projekt ishte Korça për disa arsye ndërron kursin dhe piketat u vendosën në Elbasan. Marrëveshja i takon periudhës maj – qershor 1909, nga ku mendohej se kolegji, mund të hapej në vjeshtë të vitit 1910. Patrioti i njohur Grigor Cilka, do të shkruajë në shtypin e kohës se: “Shumë mirë e fortë e pëlqyer do të jetë në u bëftë kjo shkollë në Elbasan…. Si do që jam korçar nuk e kam për turp se elbasanasit janë më tepër mirënjohës…. Njoh nga afër atdhetarë elbasanas dhe kam të madhen shpresë se Elbasani do të arrijë më të lartën shkollë se çdo qytet tjetër i Shqipërisë. Në një korrespondencë të kohës së Simon Shuteriqit, informohemi se përveç kolegjit do të hapej dhe një shkollë me profil bujqësor nga misionerët amerikanë. Ky lajm entuziazmoi, jo vetëm rrethin patriotik të qytetit, por dhe tërë popullin arsimdashës të Elbasanit. Klubet qendrore “Bashkimi” dhe “Vllazëria”, enkas vunë në shërbim të këtyre shkollave, për ngritjen e godinave, 100 lira turke, si fillim të punës në adresë të misionerëve amerikanë, sipas porosisë së tyre. Pritej vetëm konfirmimi nga qendra amerikane. “I detyrohemi dhe i jemi mirënjohës për jetë, misionarisë amerikane – shkruhej në shtyp – me padurim presim, që puna e bërë dhe e menduar të fillojë e të marrë mish e eshtra”. Me t’u dhënë vendimi, me fondet e misionit amerikan u ble tokë në Krastë, ku vendos të ngrihej kolegji. Fillimisht, autoritetet turke nuk kundërshtuan, por më pas nuk u lejua të ngrihej kjo shkollë. Shpronësuan truallin, me pretekste të ndryshme. Kolegji amerikan nuk arriti të hapej, kurse T. Erikson do të hapë në Elbasan një shkollë fillore.
Patriotët elbasanas dhe vendi i tyre në historinë kombëtare
Elbasani mbetet qyteti që ka nxjerrë intelektualë, mendimtarë dhe patriotë të shquar për hapin e tyre të guximshëm, duke u bërë faktor në periudha historike. Ata në 2 deri 9 shtator 1909 në Elbasan mbajnë një aktivitet i rëndësishëm, mbarëkombëtar, ngjarje e shënuar në historinë e arsimit, shkollës së kulturës shqipe, që njihet si “Kongresi i Elbasanit”, apo “Kongresi i Shkollave Shqipe”. Morën pjesë 35 përfaqësues nga 28 klube e shoqëri patriotike, brenda dhe jashtë territorit shqiptar. Kongresi parashikonte: Së pari, njohjen zyrtare të gjuhës shqipe në kulturë, në gjithë sistemin egzistues arsimor dhe përhapjen e mëtejshme të arsimit në gjuhën shqipe. Së dyti, krijimin e një shkolle të mesme në Elbasan “Shkollën Normale” . Së treti ngritjen e shkollave të tjera në gjuhën shqipe brenda vendit, krijimin e një shoqërie me qëndrim në Korçë, shoqërisë “Përparimi”, që do të përkujdesej për normalen dhe zgjedhjen e një klubi qendror, “Bashkimi” të Manastirit. Kjo shoqëri do të financonte Normalen me ndihmat, që do të grumbulloheshin, si dhe do të ndihmonte shkollat shqipe egzistuese, futjen e mësimit shqip në të gjitha shkollat e huaja të vendit dhe celjen e atyre, të reja, në shumë vise të Shqipërisë.Ndër vendimet më të rëndësishme të Kongresit, ishte hapja e shkollës Normale dhe si e para shkollë e mesme shqiptare, e cila çeli dyert e saj më 1 dhjetor 1909. Ajo nuk ishte thjesht një shkollë e mesme, por një institucion arsimor, e cila përfaqësoi dinjitetin e kombit dhe rrezatoi dritën e diturisë shqiptare, si vepër diturie e patriotizmi. Normalja shënoi krijimin e sistemit të parë arsimor në Shqipëri, që dallohet, jo vetëm për misionin historik e arsimor, por dhe për vlerat kombëtare e didaktike e pedagogjike. Mbas çeljes së saj në Shqipëri kemi një sistem arsimor me hallkat e tij: arsimin fillor e të mesëm më pas dhe arsimin parashkollor. U caktuan rregullat e drejtimit të shkollës, hartoi programet shkollore. Ajo zgjidhi problemin e përmbajtjes së shkollës në aspektin shkencor dhe pedagogjik dhe nga ana administrative filloi veprimtarinë në kërkesa të përcaktuara për numrin e klasave të nxënësve, pagat e drejtuesve, mësuesve, të drejtat dhe detyrat e nxënësve, buxhetin e shkollës etj.Normalja dhe Elbasani ishin për njëri – tjetrin. Elbasani e mbajti Normalen pse e deshi dhe Normalja qëndroi aty, pse Elbasani e mbajti. Jo rastësisht në shtypin e kohës, Normalja, citohet si Instituti i Parë Shqiptar.Viti 1910 karakterizohet nga një luftë e ashpër me reaksionin Xhon Turk në mbrojtje të shkollës e gjuhës shqipe, e cila manifestohet në protestat e mitingjet masive, kundër futjes së alfabetit arab për shkrimin e shqipes. Në shkurt 1910, në Namazgjah të qytetit, morën pjesë 7000 vetë qytetarë e fshatarë të ardhur nga zonat. Shpallja e Pavarësisë e gjen Elbasanin me disa shkolla shqipe, ndonëse Normalja pati një jetë të trazuar me hapje e mbyllje, në periudha të ndryshme kohore. Ajo zhvilloi një veprimtari kualifikuese, përmes kurseve të kualifikimit në nivel kombëtar. Më 1913 u hap për herë të parë kursi 1-vjeçar dhe më 1914 u hap një kurs i shpejtë 1-mujor me mësuesit e fshatrave të prefekturave te Beratit dhe Elbasanit. Në 1917, u bënë përpjekje nga Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit në Shkodër, për një kurs pranë Normales. Gjatë periudhës 1916 – 1918 nën okupimin austrohungarez, në Elbasan, funksiononin shkolla Fillore, Qendrore dhe Qytetëse, shkolla në lagjet “Karavelie” “Shënkoll” “Kala”, shkolla e vajzave në lagjen “Dylgjer Hysen” si dhe shkolla “Normale”, me drejtor A. Xhuvanin. Në vitet ’20 e më pas do të kemi një tjetër tablo të arsimit dhe të shkollës shqipe, e cila do të lidhej drejtpërdrejtë me ngjarje dhe situatat e reja politike të krijuara. Veç shkollës Normale, në 1923 do të krijohet shkolla ushtrimore, si laborator i saj, e cila për një periudhë të gjatë kohore, deri në vitet ’40 do të mbetet pikë referimi në të gjithë vendin për arsimin fillor. Ajo u krijua me mësues të shkolluar në perëndim si: Sulejman Harri, Fadil Gurmani, Ahmet Duhanxhiu etj. Ajo ishte një shkollë bashkohore shqiptare. Veprimtaria arsimore e pedagogjike, në përmbajtje synonte nivel shkencor, përgatitje teorike e praktike të nxënësve, duke i dhënë prioritet gjuhës shqipe, lëndëve shoqërore, baza e të cilave mbeti edukimi atdhetar. Duke qenë se mësuesit e saj u shkolluan në Evropën Perëndimore në fushën e metodave të mësimit , edukimit për shkollën fillore, ecën në arritjet e pedagogjisë bashkëkohore, me pikësynimin për ta bërë atë sa më shqiptare. Në praktikën pedagogjike të shkollës Ushtrimore, vendin e disiplinës formale, metodike në orën e mësimit e zuri metoda aktive.24. Revista “Normalisti” (1929 – 1937) është dëshmi dhe tregues i shkollës ushtrimore. Me botimin në të, të materialeve didaktike dhe pedagogjike, në ndihmë të mësuesve, kijoi vlera për vetëkualifikimin e mësuesve. Në shërbim të tyre, ajo vuri materiale si: përkthime, trajtesa për psikologjinë e nxënësit, disiplinën në shkollë, problemet të pedagogjisë së shkollës aktive etj. Si e përkohshme pedagogjike, letrare, shkencore, dilte një herë në muaj. Por, qe organi i nxënësve të shkollës “Normale”, që përfaqësoi lëvizjen pedagogjike kombëtare, prodhimi i mendjes së nxënësve, normalistë e ish normalistë. Nëpërmjet rubrikave të shumta, veçanërisht të atyre pedagogjike, krijoi vlera në këtë rrafsh dhe shërbeu si organ për kualifikimin e mësuesit e shkollave fillore. Në të njejtën kohë këto probleme, u trajtuan dhe teorikisht nga normalistët që mbaruan në Zvicër, Gjenevë, institutin e njohur “Zhan Zhak Ruso”. Në vitet ‘30 të shek. XX, këtë institut , shkollë të lartë e përfunduan dhe u diplomuan elbasanasit: Abdyl Kajanaku, Idajet Ceka, Mehmet Daiu, Mehmet Qorri, Sotir Pararisto, Skënder Sejdini, Sul Spahiu.25 Në historinë e arsimit dhe të shkollës shqipe, është i njohur merita dhe kontributi i Ernest Koliqit ( Ministër i Arsimit 1941 – 1942) në krijimin e shkollave shqiptare në Kosovë e trevat shqiptare të Maqedonisë e më gjerë. Por, në këtë kuadër nuk mund të mos prekim kontributin madhor të mësuesve elbasanas, që shkuan atje. Elbasani numëronte 130 arsimtarë, që mbajtën peshën kryesore, duke shërbyer në qytete e fshatra për hapjen e shkollave të reja, kualifikimin e mësuesve vendas etj, në çdo komunë të Kosovës dhe trevave shqiptare të Maqedonisë. Mes tyre ishin dhe 14 mësuese vajza.Elbasani, krijoi traditë në historinë e arsimit të shkollës shqipe duke nxjerrë figura që iu përkushtuan shkollës kombëtare, duke lënë një trashëgimi të vyer të cilën e kemi për mburrje ta kemi edhe sot.
Si shpëtoi Mbreti Zog nga 15 plumba në Vjenë
Jehona në shtypin e asaj kohe/
Pergatiti: ARTUR AJAZI/
Një nga atentatet e bujshme të ish-Mbretit Ahmet Zogu Parë, ka qenë padyshim edhe ai i ndodhur në mbrëmjen e 20 shkurtit 1931 në Vjenë. Lidhur me ngjarjen ja çfarë shkruante një gazete e huaj perëndimore. “Informacionet e mundësive të një hakmarrjeje të mundshme ndaj vdekjes së majorit Topallaj, i cili u vra këtu së fundmi në përpjekje të mbrojtjes së Mbretit Zog nga dy atentatorë, erdhën ditën e sotme nga kryeqyteti jugosllav, Beograd. Oficeri do të varroset ose në fshatin e tij malor të Matit, ose në Tiranë, ku ai jetonte së bashku me gruan e tij. Trupi i tij mendohet të mbërrijë në vendlindje në datën 5 mars nga qyteti i Durrësit. Kur shpallet një gjakmarrje ndaj vrasësve, të afërmit zakonisht ndjekin ritin solemn të betimit për të marrë hakun ose në varreza, ose pasi përcjellësit e të vdekurit të kthehen në shtëpinë e viktimës”. Njoftimet e mëparshme nga Shqipëria kanë treguar se të afërmit e viktimës mund të mblidhen së bashku për t u betuar që të hakmerren kundër vrasësve të Topallajt, i cili ishte adjutant i përkushtuar i Mbretit Zog, që po kurohej këtu në kryeqytetin austriak pas problemeve me grykët dhe stomakun. I njohur si një nga njerëzit më besnikë të Mbretit të Shqipërisë, Topallaj kishte arritur të fitonte besimin e padiskutueshëm të shefit të tij. Kjo i kishte dhënë frytet e veta në gradimin që mbreti i kishte bërë. Jo vetëm detyra e tij për ta shoqëruar atë në çdo hap, por edhe dhënia e gradës Major, ishin shpërblimet më të larta nga ana e Zogut. Besnikëria e tij u tregua më shumë se kurrë gjatë atentatit. Për të shpëtuar mbretin nga vdekja e sigurt, majori bëri të vetmin veprim që do të bënte një oficer besnik. Ngjarja e ndodhur në kryeqytetin austriak u cilësua si më të rëndat në Evropë. Sipas të përditshmeve vjeneze, më 20 shkurt në rrugën “Operngasse” (ora 22:15) të kryeqytetit austriak, Vjenë, 15 të shtëna pistolete iu drejtuan Mbretit Shqiptar, Ahmet Zogu. Ai shpëtoi mrekullisht, por nuk do të kishte qenë kështu po të mos ishte Llesh Topallaj, ndihmësi i tij, i cili në përpjekje për t i shpëtuar jetën, mbeti vetë i vrarë nga dy plumba në kokë. Nga atentati mbeti i plagosur edhe ministri i Oborrit Mbretëror, Ekrem Libohova. Një ngjarje e tillë ishte shumë e rrallë dhe nuk para ndodhte në Vjenë, e pikërisht në një nga rrugët kryesore të kryeqytetit të kulturuar. Mbreti Shqiptar që këtë e kishte vizitën e dytë të tij në Pallatin e Operas në Vjenë, ishte duke ndjekur operan “Pagliaçi”, kur kërkoi të largohej 15 minuta përpara përfundimit të shfaqjes. Me sa duket, shfaqja nuk i kishte pëlqyer. Ai la lozhën dhe iu drejtua daljes anësore të Pallatit ku i prisnin dy makinat e tyre. Ndërkohë 2 persona kishin zënë pritë dhe sapo panë objektivin e tyre, nisën të hapnin zjarr. Nga 15 plumbat e shtënë mbetën të vrarë adjutant Llesh Topallaj, i cili si një besnik i vërtetë ndaj sovranit, vuri trupin si mburojë për të shpëtuar patriotin e tij. Ky veprim i kushtoi jetën pasi 2 plumba e goditën në kokë dhe e lanë të vdekur në vend. Megjithatë, plumbat goditën edhe ministrin Libohova, që mori dy të tillë në këmbë në përpjekje për t iu kundërpërgjigjur zjarrit të vrasësve, ndërsa një plumb tjetër i përshkoi kapelen. Llesh Topallaj, njeriu që mbeti i vrarë për të shpëtuar sovranin, ishte punonjës i Gardës së Shqipërisë. Në radhë të parë, Vjena u trondit për faktin që në zemër të saj iu bë atentat sundimtarit të Shqipërisë, dhe në radhë të dytë vënien në dyshim të sigurisë së këtij vendi. Një ditë më vonë, kryeqytetësja “Neue Freie Presse”, deklaroi me të madhe se me këtë ngjarje ishte cenuar mikpritja austriake. Dy atentatorët u arrestuan pak çaste më vonë, pas kryerjes së atentatit. Madje, sipas gazetës, në kapjen e tyre kishin dhënë ndihmesën kryesore një gazetashitës në fund të rrugës “Operngasse”. Kur Adolf Tresslet (gazetashitësi), pa që një person ishte duke u larguar me nxitim dhe i armatosur iu hodh përsipër atij, duke ia bërë të lehtë punën policisë, e cila mbërriti menjëherë në vendngjarje. Atentatori i dytë u kap pak metra më tutje nga një patrullë policie. Sipas policisë atentatorët ishin Aziz Çami dhe Ndok Gjeloshi. Pas verifikimeve të para policia konfirmoi se shtetasit Gjeloshi dhe Çami të dy 37-vjeçarë kishin qenë oficerë xhandarmërie në vendin e tyre, ndërsa sot ishin emigrantë prej vitesh në Vjenë. Atyre iu gjetën pasaporta diplomatike jugosllave, çka lindi dyshimet e një atentati që e kishte pikënisjen nga Beogradi. Gjeloshi (që i kishte shërbyer princ Vidit), ishte me origjinë nga qyteti verior i Shqipërisë, Shkodra, dhe njihej si kundërshtar i ashpër i Mbreti Zog. Ndërsa Çami kishte lindur në Greqi, (Filat), ishte mbështetës i flaktë i Fan Nolit, kundërshtarit politik të Zogut. Një gazetë tjetër vendase shkroi se qëndrimi i Mbretit Shqiptar pas atentatit ishte i çuditshëm. Sipas gazetës, Zogu nuk u ishte kundërpërgjigjjur atentatorëve ashtu siç kishte bërë ministri Libohova. Sipas “Neues Wiener Journal”, ai ishte futur sërish në Pallatin e Operas, për t iu drejtuar më pas rezidencës së tij, hotelit “Imperial”, në dukje i qetë. Pas kësaj policia austriake nisi verifikimet për të mësuar se kush tjetër mund të fshihej pas emrave të vrasësve. Ata kaluan në sitë çdo shqiptar që gjendej në Austri qoftë rezident dhe të përkohshëm. Pas këtyre verifikimeve ata kryen dhe një sërë arrestimesh të tjera që mendohet të kishin lidhje me atentatin. Kështu, nga dita në ditë numri i të arrestuarve erdhi duke u rritur.Gazeta “Wiener Neuse Nachrichten” përmendi emrat e kësaj liste, ku përveç Aziz Çamit dhe Ndok Gjeloshit, në qeli përfunduan edhe Hasan Prishtina, Qazim Mulleti, Rexhep Mitrovica, Menduh Angoni, Angjelin Suma, Luigj Shkurti dhe Sejfi Vllamasi etj.