Astrit Lulushi – Page 24 – Dielli

Ujë

March 14, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Pse fjala ujë është kaq e ndryshme nga gjuhët e tjera romane (acqua, agua, eaue)? Ajo është rrënja, mund të jetë përgjigjia. Si shndërrohet një fjalë dyrrokëshe me dy zanore dhe një bashkëtingëllore në mes në një fjalë njërrokëshe? Procesi është disi i ndërlikuar, por duke e parë hap pas hapi, në fakt ka kuptim.Një nga gjërat interesante në lidhje me gjuhët moderne romane është se nëse shikoni format aktuale të fjalëve të afërta, shpesh mund të merrni një ide të mirë se si fjala ndryshoi nga shqip në latinisht. Një shembull i kësaj është kalimi nga shqipja amë e atë në latinishten pater. Në italisht, fjala është padre, dhe spanjisht, është e njëjta fjalë, por [d] më të butë, duke çuar në shqiptimin e së njëjtës fjalë. Katalanja e ka çuar procesin një hap më tej, duke fshirë plotësisht /d/-në dhe duke e bërë fjalën pare; dhe prej andej është thjesht një ndryshim i thjeshtë i zanoreve për të marrë pere frëngjisht. Kjo nuk do të thotë, sigurisht, se fjala kaloi disi nga shqipja e italishtja në spanjisht, dhe më pas përmes katalanishtes përpara se të mbërrinte në frëngjisht; është thjesht për të treguar llojet e proceseve që ishin në fuqi në të gjithë botën e gjuhës romantike që rezultuan në gjëra të tilla.Një proces i ngjashëm është i dukshëm për eau. Fjala latine për ujë ishte aqua, e shqiptuar me një tingull të fortë pa zë. Italishtja moderne është më e afërta nga gjuhët kryesore romane, me origjinalin pa zë të forcuar disi: acqua. Në një moment, të gjitha gjuhët romantike perëndimore e dobësuan [k] në një zë [ɡ]. Në portugalisht agua, është ende një tingull i plotë, i fortë [ɡ] në shumicën e dialekteve, por zanorja e dytë është disi e relaksuar. Në agua spanjolle, [ɡ] është është dobësuar edhe më tej. Në disa dialekte dhe për disa folës, g-ja mezi shqiptohet.Fjala shqipe filloi si diçka e ngjashme me shqiptimin modern spanjoll, me një g të dobësuar, por gjithashtu e ngjashme me shqiptimin portugez, me zanoren e fundit të relaksuar disi. Përveç kësaj, në shqipe, zanorja e parë ndryshoi nga a në u në një moment, ashtu si ndodhi në fjalën baba. Pra, diku rreth vitit 1050, fjala është shkruar si egua, ndoshta me një shqiptim diçka si [ujë], me një tingull të butë g dhe një zanore fundore të relaksuar. Ka të ngjarë që edhe në këtë kohë, g-ja të ishte në dalje, duke u shqiptuar nga disa folës dhe e lënë jashtë nga të tjerët, siç është sot. Rreth vitit 1100, ka shembuj të së njëjtës fjalë që shkruhet dele, ndoshta me të njëjtin shqiptim si egua, përveç me g që nuk shqiptohet fare. Deri në vitin 1185 e shohim si eaue, me gjasë me zanoren fundore ende të shqiptuar, por me kombinimin ‹eau›. Deri në vitin 1490, drejtshkrimi kishte arritur në formën e tij moderne të eau, duke sugjeruar humbjen e zanores fundore. Në frëngjishten moderne, ende shqiptohet në disa dialekte, por është bashkuar në një zanore të vetme të pastër. Dhe në përmbledhje, fjala mori kursin e mëposhtëm: ujë >aqua > agua > egua > eaue > eau.

Babel

March 13, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Janë bërë shumë përpjekje për t’i bashkangjitur legjendën e ngatërrimit të gjuhëve disa kullave të rrënuara në Babiloni. Disa vërejtjeve për këtë përrallë interesante mund të mos jenë gabim në këtë pikë. Miti nuk gjendet në Babiloni dhe në formën e tij më të mirë mund të zbulohet në Bible. Në tregimin biblik thuhet se çdo rajon kishte një gjuhë dhe një mënyrë të foluri. Ndërsa njerëzit udhëtonin drejt perëndimit nga Lindja, ata ndeshën në një fushë në tokën e Shinarit ku u vendosën. Në këtë rajon ata filluan operacionet e ndërtimit, ndërtuan një qytet dhe hodhën themelet e një kulle, maja e së cilës ata shpresonin se do të arrinte deri në qiell. Duket se kjo kullë u ndërtua me qëllim që të shërbente si një pikë referimi për njerëzit, në mënyrë që të mos shpërndaheshin mbi faqen e dheut.Dhe Zoti zbriti për të parë qytetin dhe kullën dhe mendoi se duke qenë se ata ishin të gjithë të një gjuhe, kjo u jepte fuqi të panevojshme dhe se atë që ata imagjinonin për veten e tyre në kushte të tilla do të mund ta arrinin. Kështu Zoti i shpërndau që andej. Ndërtimi i kullës pushoi dhe emri i saj u quajt “Babel”, sepse në atë vend gjuha e popullit ishte ngatërruar. Sigurisht që është thjesht emri i Babilonisë, që i përkthyer do të thotë ‘porta e perëndisë’ dhe nuk ka një etimologji të tillë siç pretendojnë hebrenjtë që e ngatërrojnë foljen e tyre balal ‘për ta ngatërruar’ me fjalën babel. Historia pa dyshim u sugjerua nga një nga kullat e tempullit të Babilonisë.Në lidhje me fenë hebraike, gjejmë se çdo gjë që supozon ose ushqen aspiratat e panatyrshme dënohet ashpër. Prandaj, përpjekja ambicioze e Kullës së Babelit do të dukej e neveritshme për hebrenjtë e lashtë. E çuditshmja është se këto kulla ose Zigurate, siç i quanin babilonasit, kishin për qëllim të shërbenin si një lidhje midis qiellit dhe tokës.Legjenda e konfuzionit të gjuhëve duhet të gjurmohet në gojëdhëna të tjera popullore përveç asaj të Babilonisë. Në Amerikën Qendrore, tregohet se Xelhua, një nga shtatë gjigantët e shpëtuar nga përmbytja, ndërtoi piramidën e madhe Cholula për të rrethuar parajsën. Megjithatë, struktura u shkatërrua nga perënditë, të cilët hodhën zjarr mbi të dhe ngatërruan gjuhën e ndërtuesve të saj. Livingston gjeti një mit të tillë midis fiseve afrikane rreth liqenit Ngami, dhe disa popuj australianë dhe mongolë kanë një traditë të ngjashme.

Pse u braktis qyteti Ur?

March 12, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Qyteti antik i Urit (Mesopotami) është i mbuluar me mister, intriga dhe legjenda që kanë rrëmbyer imagjinatën e historianëve dhe arkeologëve për shekuj me radhë. Nga zigurët e tij të lartë deri te rrugicat e tij labirintike, Uri ishte një qytet me fuqi dhe madhështi të madhe, rënia dhe braktisja e të cilit kanë mbetur një enigmë për mijëvjeçarë.
Disa besojnë se Ur ishte vendlindja e Abrahamit, figurë e rëndësishme në judaizëm, krishterim dhe islam. Para kësaj qyteti drejtohej nga Ananakët, që edhe e krijuan) të cilët kishin ardhur nga larg, nga AneAnës, nga hapësira, për të krijuar njerëzit dhe qytetërim në Tokë. Thuhet se ata ishin bijtë e perëndisë.
Rëndësia biblike e qytetit ka shtuar një shtresë intrigash në historinë e tij, duke frymëzuar eksplorues dhe aventurierë të panumërt për të kërkuar sekretet e tij.
Rrënojat e Urit zbulojnë një vështrim në të kaluarën e qytetit, duke shfaqur arkitekturën e tij mbresëlënëse dhe artin mahnitës të popullit sumerian. Ziguri i saj, një piramidë masive me shkallë kushtuar perëndisë së hënës, Nanna, i cili qëndron si një testament për aftësitë inxhinierike dhe artistike të qytetërimit të lashtë.
Pavarësisht madhështisë së tij, Uri nuk ishte imun ndaj sfidave me të cilat përballeshin të gjitha qytetet e lashta. Vendndodhja strategjike e qytetit e bëri atë një objektiv kryesor për pushtim, dhe u grabit dhe u dogj disa herë gjatë historisë së tij. Populli i saj u përball me thatësira, zi buke dhe paqëndrueshmëri politike, të cilat mund të kenë kontribuar në rënien dhe shpërndarjen e tij përfundimtare në Europë, ku popujt e parë prej tyre ishin pellazgët.

Darvini

March 11, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

A janë përpjekur ndonjëherë shkencëtarët të vërtetojnë se evolucioni është i gabuar? Pasi Darvini botoi “Për origjinën e specieve”, qindra shkencëtarë vunë në dukje ato që ata besonin se ishin të meta të dukshme në teorinë e tij, si “toka nuk kishte qenë përreth aq gjatë sa të ndodhte” ose “nuk ka asnjë mënyrë që prindërit të mund të kalonin variacione të dobishme për fëmijët e tyre” ose “nuk ka asnjë mekanizëm për përcjelljen e karakteristikave të njohura për shkencën”. Në versionet e mëvonshme të “Origins”, Darvini u përpoq t’i adresonte këto çështje pa shumë sukses.Megjithatë, në vitin 1866, shtatë vjet pas librit të Darvinit, një murg çek gjerman, i quajtur Gregor Mendel, botoi një punim mbi atë që ai e quajti “gjenetikë”. Nuk mori shumë vëmendje në atë kohë, por kur u bë shumë më i njohur në tridhjetë vitet e ardhshme, biologët evolucionarë patën rrugën që variacionet e dobishme të kaloheshin dhe të përforcoheshin, duke çuar në atë që tani njihet si teoria e “sintezës moderne”. .Në vitin 1869, një mjek zviceran identifikoi një kimikat që ai e quajti “acidi deoksiribonukleik” ose “ADN”. Në vitin 1927, u identifikua si mekanizmi me të cilin të gjithë organizmat biologjikë, nga bimët tek kafshët, tek bakteret dhe tek kërpudhat, kalojnë informacionin gjenetik tek pasardhësit.Më në fund, në vitet e para të shekullit të 20-të, një fizikant i quajtur Ernest Rutherford tregoi se disa shkëmbinj që ai po studionte për vetitë e tyre radioaktive duhej të ishin tre të katërtat e një miliardi vjet të vjetra, gjë që e shtyu moshën e tokës nga 10 milionë vjet në 750 milionë vjet, pastaj u gjetën shkëmbinj gjithnjë e më të vjetër dhe Toka ishte shumë më e vjetër nga sa e kishte menduar dikush.E gjithë kjo së bashku në masë të madhe i mbylli gojën kritikëve të Darvinit dhe në vitet 1920 teoria e evolucionit nga seleksionimi natyror u pranua gjerësisht si e saktë.

Fëmijët e Stalinit

March 10, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Të gjithë e njohim Joseph Stalinin, udhëheqësin gjeorgjian të Bashkimit Sovjetik për gati tridhjetë vjet nga mesi i viteve 1920 deri në vdekjen e tij në 1953. Të thuash se reputacioni i tij nuk është i mirë është nënvlerësim. Në fund të viteve 1920, Stalini e ktheu Bashkimin Sovjetik në një nga shtetet më totalitare në historinë njerëzore, me miliona njerëz të dërguar në burgjet famëkeqe Gulag. Pas kësaj, në fillim të viteve 1930, politikat e tij rezultuan në një zi buke që çoi në miliona vdekje në Ukrainë dhe në raste të përhapura të kanibalizmit. Dhe më pas, në fund të viteve 1930, ai filloi spastrimet e mëdha të qeverisë, administratës dhe ushtrisë ruse, të cilat rezultuan në rreth një milion të vdekur. Shumë njerëz janë të njohur me këto vepra të këqija. Por ajo që shumë pak njerëz dinë është se Stalini kishte shumë fëmijë.Stalini u martua me Ekaterina Svanidze në vitin 1906 kur ai ishte 28 vjeç. Martesa e tyre ishte e lumtur dhe Ekaterina përgjithësisht vlerësohet për frenimin e impulseve më të këqija të Stalinit gjatë viteve kur ishte i ri. Ata kishin një fëmijë, Yakovin, i cili lindi në mars 1907. Megjithatë, Ekaterina vdiq kur Yakov ishte më pak se një vjeç në nëntor 1907.Stalini u martua përsëri në 1919 me Nadezhda Alliluyeva, një grua sa gjysma e moshës së tij. Kjo martesë e dytë ishte shumë më pak e lumtur dhe Stalini kishte shumë afera.Me Nadezhdën, ai pati dy fëmijë të tjerë legjitimë, një djalë të quajtur Vasily, i lindur në 1921 dhe një vajzë, Svetlana, e lindur në vitin 1926.Ata kishin adoptuar gjithashtu një fëmijë tjetër, Artyom Sergeyev, djalin e Fjodor Sergeyev, një shoku i Stalinit që vdiq në 1921.Përtej këtyre tre fëmijëve legjitimë dhe një fëmije birësues, Stalini dihet se kishte të paktën edhe dy fëmijë të paligjshëm gjatë martesës së tij me Nadezhdën dhe në vitet pas vdekjes së saj.Më i madhi nga fëmijët e Stalinit, fëmija i tij i parë nga martesa jetëshkurtër me Ekaterinën, Yakovi, pati një jetë të vështirë. Pas vdekjes së nënës së tij, kur ai ishte vetëm shtatë muajsh, babai i tij e la atë për t’u rritur nga familja e gjerë e Ekaterinës.Ai u soll të jetonte me Stalinin në Moskë si adoleshent në fillim të viteve 1920, por babai i tij në masë të madhe e injoroi dhe Yakovi i ri u përpoq të vetëvritej disa herë.Në jetën e mëvonshme, Stalini këmbënguli që Yakovi të bashkohej me Ushtrinë e Kuqe, ushtrinë sovjetike. Kur gjermanët pushtuan Rusinë në 1941 si pjesë e Luftës së Dytë Botërore, Stalini këmbënguli që Yakovi të bashkohej me luftën.Ai u kap brenda një muaji nga fillimi i pushtimit në Betejën e Smolenskut. Stalini u tërbua kur e mësoi këtë, pasi kishte urdhëruar që çdo ushtar rus që merrej i gjallë të konsiderohej tradhtar.Yakovi u dërgua në Gjermani, ku u varros në kampin e përqendrimit Sachsenhausen afër Berlinit. Ai vdiq atje më 14 prill 1943, por detajet e vdekjes janë të paqarta, me disa që argumentojnë se vdiq duke u përpjekur të arratisej dhe të tjerë sugjerojnë se Hitleri kishte urdhëruar ekzekutimin e tij.Jeta e djalit tjetër legjitim të Stalinit ishte po aq e shkurtër. Vasily ishte një fëmijë pompoz, i përkushtuar ndaj vetes, i cili gjithashtu u dërgua në ushtri nga Stalini.Ndryshe nga Yakovi, ai u mbajt kryesisht larg vijave të frontit. Megjithatë, u promovua dhe u bë gjeneral në vitin 1945 kur ishte vetëm 24 vjeç.Vasyli vazhdoi të ngrihej në rang bazuar në nepotizëm në fund të viteve 1940, duke zhvilluar një shije për alkoolin dhe jetesën e çthurrur.Kur Stalini vdiq në 1953, sjellja e tij u bë jashtëzakonisht e çrregullt dhe qeveria sovjetike e burgosi për disa vjet. Kur u lirua përfundimisht në vitin 1960, alkoolizmi i tij u bë kronik. Ai vdiq në mars 1962, disa ditë para ditëlindjes së tij të 41-të.Ndryshe nga vëllai dhe gjysmëvëllai, Svetlana Stalin pëlqehej nga babai i saj.Kur nëna e saj vra veten në vitin 1932, asaj i thanë se kishte vdekur nga komplikimet e shkaktuara nga apendiciti. Svetlana nuk e mësoi të vërtetën deri në fillim të viteve 1940. Ndërsa ajo u rrit, babai i saj u bë i mbizotërues deri në atë pikë sa dërgoi një burrë me të cilin ishte takuar në një Gulag për pesë vjet.Ai gjithashtu nuk e miratoi martesën e saj të parë jetëshkurtër dhe martesa e saj e dytë me Yuri Zhdanov, djalin e një prej aleatëve më të ngushtë politikë të Stalinit, ishte në fakt një martesë e rregulluar. Kjo martesë u zgjidh pak para vdekjes së diktatorit në vitin 1953. Siç do ta shohim, Svetlana krijoi rrugën e saj pas vdekjes së babait të saj.Fëmijët e tjerë të Stalinit vazhduan të bënin jetë më pak tragjike. Djali i tij birësues Artyom luftoi në Luftën e Dytë Botërore, u dekorua për shërbimet e tij në Betejën e Stalingradit dhe u bë nënkolonel në 1944.Ai vazhdoi të shërbente në Ushtrinë e Kuqe pas përfundimit të luftës dhe i konsideroi reformat e Mikhail Gorbaçovit në Bashkimin Sovjetik në vitet 1980 si tradhti. Fjalët e tij të fundit para se të vdiste në vitin 2008 në moshën 86-vjeçare ishin: “Unë i shërbej Bashkimit Sovjetik”.Stalini nuk i njohu kurrë fëmijët e tij të paligjshëm, megjithëse atyre iu dha ndihma financiare dhe të tjera. Konstantin Kuzakov, i lindur në vitin 1911, ishte më i shquari, duke luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e televizionit, radios dhe kinemasë sovjetike. Më vonë dha mësim filozofie në Universitetin e Leningradit.Fëmijët e Jozef Stalinit, të paktën dy djemtë e tij legjitimë, bënë jetë që pasqyronte natyrën shkatërruese të babait të tyre.Njëri u neglizhua nga diktatori, u përpoq të merrte jetën disa herë dhe më pas u dërgua në front kur shpërtheu lufta në 1941, vetëm për t’u kapur dhe ekzekutuar para se të mbushte të dyzetat. Tjetri sapo kishte mbushur të dyzetat, por ishte një jetë e ndikuar nga alkoholi.Jeta e Svetlanës ishte shumë më e qëndrueshme. Kur Stalini vdiq, ajo adoptoi mbiemrin e nënës së saj, Alliluyeva. Në vitin 1967, Svetlana u transferua në Shtetet e Bashkuara, ku kaloi edhe pjesën e mbetur të jetës, përveç një periudhe të shkurtër në BRSS në vitet 1980. Vdiq në vitin 2011.Stalini vdiq më 5 mars 1953. Ai “jeton” sot vetëm në Shqipëri, ku një lagje në Tiranë mban datën e lindjes, 21 dhjetor; megjithëse disa thone se ka lindur më 18.