Astrit Lulushi/

Bibla, e shkruar në lëkurën e dhisë në gjuhën e hershme etiopiane Geez, është gjithashtu Bibla e parë e ilustruar në botë. Dhe në mendje vjen Mbretëresha Victoria e Anglisë. Ajo i dhuroi perandorit etiopian një Bibël Gutenberg (produkt i shekullit të 16-të) Perandori, ia ktheu gjestin. Dhe i dhuroi mbretëreshës një Bibël të ilustruar të shekullit të 5-të.

Mbretëresha gjithashtu shkëmbeu me të diçka unike; një mesazh audio të regjistruar. Fatkeqësisht, regjistrimi i saj erdhi me udhëzime që duhej të shkatërrohej pas dëgjimit, gjë që u bë. Regjistrimi nga perandori etiopian megjithatë u ruajt.

A do të ishte e saktë të supozohej se krishterimi erdhi në Etiopi përpara se në Evropë?

Krishterimi duket se gjeti një cep në Etiopi. Ekziston një cep tjetër ku krishterimi mbijetoi në zonat malore në Egjipt.

Krishterimi filloi të përhapej në Etiopi ndoshta në të njëjtën kohë si për të gjithë Perandorinë Romake, gjatë shekujve 1-3, megjithëse prania e tij ishte mjaft minimale, nëse jo pothuajse inekzistente. Por tekstet e hershme të krishtera e përmendin atë si vend ungjillizimi, duke lënë të kuptohet realiteti i mundshëm i predikimit të krishterë në jug të Egjiptit.

Është “Pagëzimi i Eunukut”, pikturë nga Rembrandt më 1626, që u frymëzia në një nga rastet e para të konvertimeve në Veprat e Apostujve (të shkruara rreth viteve 80–90). Piktura tregon pagëzimin nga dhjaku të një eunuku etiopian në rrugën midis Jerusalemit dhe Gazës. Etiopiani është simbol i vullnetit për të përhapur Ungjillin në të gjithë botën, si emri i përgjithësuar për popujt afrikanë që jetojnë në jug të Egjiptit dhe Saharasë.

Për Eunukun etiopian tregohet gjithashtu mes hebrenjve, duke u konsideruar ndoshta një çifut etiopian që po kthehej nga adhurimi në Jersualem dhe lexonte nga Dhiata e vjetër hebraike, duke mos e kuptuar atë, për johebrenjtë – grekët politeistë dhe Romakët. E vërteta që qëndron pas kësaj anekdote është se përpjekjet për ungjillëzimin e etiopianëve, së pari ndaj atyre që ishin të pranishëm në provincat romake të Egjiptit, Judesë dhe Sirisë për arsye të ndryshme, sigurisht filluan që në fund të shekullit të parë pas Krishtit.

Piktura “Martirizimi i Shën Mateut” e Caravaggios, rreth vitit 1599, frymëzohet nga një grumbull shkrimesh të shekullit VI, që u përdorën më vonë si burime në Légende Doré nga Jacques de Voragine në shekullin XIII, Apostulli Mateu shkoi në Etiopi me Eunukun e pagëzuar. Atje, Mateu ringjalli princin Euphranor, i cili sapo kishte vdekur nga sëmundja, dhe me këtë mrekulli ktheu në besimin e krishterë gjithë familjen mbretërore. Por shpejt, një princ pagan pushtoi Fronin. I zemëruar kur Mateu refuzoi ta lejonte të bënte një martesë që do të legjitimonte sundimin e tij, apostulli u vra nga ushtarët e mbretit ndërsa po jepte meshën. Kjo ndodhi në vitet 80 të erës sonë.

Çështja është se, ndërsa dëshmitë arkeologjike janë shumë të pakta, dhe burimet letrare dhe hagiografike të dyshimta në rastin më të mirë, ekziston një probabilitet që predikuesi i krishterë të ketë rënë në kontakt me popullin etiopian dhe ndoshta edhe të ketë ardhur në Etiopi nëpërmjet rrugëve tregtare të detit të Kuq. Ndonëse nuk ishin vërtet të suksesshëm në përhapjen e besimit të krishterë në rajon për tre shekujt e parë të epokës.

Krishterimi filloi të bëhej i rëndësishëm si fe në rajon vetëm gjatë shekullit të IV, në një krishterim afër monofizitizmit egjiptian (greqisht monos, “vetëm, i vetmuar”) dhe physis, një fjalë që ka shumë kuptime, “natyrë” në këtë kontekst, një doktrinë që përcakton natyrën e Jezu Krishtit si vetëm hyjnore.

Pavarësisht nga rëndësia e Krishterimit dhe Islamit në Etiopi për shekujt e ardhshëm, besimet pagane mbetën shumë të forta në popullatat e ndryshme etiopiane pasi Etiopia nuk do të strukturohej kurrë në mënyrë efikase.

Konvertimi i dy krahinave, Ezanë dhe Axum, e bëri Etiopinë mbretërinë e dytë që pranoi krishterimin si fenë e saj shtetërore. Armenia ishte e para, me Triditatin që e shpalli besim zyrtar në vitin 301, në humbjen e politeizmit dhe zoroastrianizmit armen.

Perandoria Romake, nga ana e saj, doli e treta. Për të gjitha politikat kryesisht pro-kristiane të konstantinianëve, Perandoria u bë zyrtarisht e krishterë vetëm në vitin 380 me Ediktin e Selanikut nga Theodosius I, që shpalli krishterimin niceas si “katolik”, çka do të thotë “universal” – dhe duke dënuar lëvizjet e tjera të krishtera si herezi dhe duke ndaluar zyrtarisht kultet tradicionale nga jeta publike.

Gjithsesi, ky krishterim shërbeu edhe si një shtytësë për pavarësinë dhe zgjerimin e mbretërisë etiopiane. Tregtari bizantin i shekullit të VI, Cosmas Indicopleustes, i cili po bënte një ndalesë në qytetin port të Adulis, u caktua për të kopjuar mbishkrimet greke të dy punimeve të mëdha prej guri në këtë qytet etiopean, për të shërbyer si frymëzim, për një monument fitoreje për të festuar një pushtim të ardhshëm të Himyarit.

Njëri ishte një pllakë që datonte nga sundimi i faraonit Ptoleme III (246 – 222 pes), i cili bëri një fushatë në Etiopi për të rikthyer elefantët e luftës dhe ngriti një monument për të dekurajuar rebelimin kundër Egjiptit. Tjetri ishte një fron i shekullit 2-3 të e.s., ndërtuar nga mbretër axumitë si monument kushtuar fitoreve dhe sundimit të tyre ushtarak.

Kopja e skicës që Kozmai e mbajti për vete dhe ajo që ka arritur, tregon për inatin e gjatë që ekzistonte midis Axumitëve dhe Himiaritëve. Një mbret aksumit i shekullit 2-3 të e.s., emri i të cilit humbi në Histori, zgjeroi mbretërinë e tij në veri dhe në lindje në të dy brigjet e Detit të Kuq, duke hapur një tregti të drejtpërdrejtë tokësore me Egjiptin romak. Megjithatë, rreth viteve 290–300 të erës sonë, Axumitët u ndoqën nga Arabia Jugore nga fiset lokale, duke përfshirë himaritët që u bënë fuqia dominuese në rajon.

Himarotët politeistë, kryesisht besnikë ndaj perëndisë së diellit, kishin një numër të konsiderueshëm komunitetesh hebreje dhe disa të krishtera që jetonin pranë tyre. Rreth vitit 390, mbreti Al-Kamil, u shërua nga një plagë e rëndë që kishte marë në mbrojtje të qytetit Jethribit – Madina e ardhshme – dhe u bë mbreti i parë jemenas që pranoi judaizmin si fenë e tij. Menjëherë, elitat himarite përdorën besimin e tyre monoteist të sapogjetur për të riafirmuar autoritetin e tyre qendror. Nga fillimi i shekullit të V të e.s., mbishkrimet mbretërore nuk u referoheshin më perëndive të vjetra, por të Vetmit Zot. Hebraishtja gjithashtu filloi të bëhej gjithnjë e më e zakonshme dhe sundimtarët himaritë gjithashtu erdhën ta quanin veten si popull i Izraelit. Meqenëse krishterimi ishte adoptuar nga rivalët e tyre të vjetër aksumitë, konvertimi i Himiarit në Judaizëm ishte pothuajse një reagim për të pohuar pavarësinë e tyre dhe shërbeu si shkas për persekutime aktive kundër subjekteve të tyre të krishterë.

Një mëkëmbës u emërua në mesin e Himiaritëve për të qeverisur në vitin 531 me tensione të përtëritura midis sundimtarëve të krishterë dhe shumicës lokale hebreje. Megjithatë, fuqia e tyre u zgjerua duke u shtrirë deri në Mekë, për të luftuar me fisin pagan Kurejsh. Ky dominim do të zgjaste deri në vitin 630, datë e ardhjes së Islamit në rajon.

Por…historia paraislamike e Etiopisë nuk është aq e njohur sa ajo e Perandorisë Romake, Greqisë apo Egjiptit. Pra, është gjithmonë interesante të mësosh pak.

Astrit Lulushi/

Dihet se ‘Common Sense’ i Thomas Paine frymëzoi Revolucionin Amerikan dhe pushtoi Amerikën koloniale në 1776. Edhe pasi shpërthyen armiqësitë e armatosura midis kolonistëve amerikanë dhe forcave britanike në 1775, shumë kolonistë të shquar dukeshin hezitues për të marrë në konsideratë idenë e shkëputjes nga Britania dhe në vend të kësaj këmbëngulën se ata ishin ende subjekte besnikë të saj, edhe pse i rezistonin asaj që panë, si ligjet e saj tiranike dhe taksat e padrejta.
Por një broshurë e vetme prej 47 faqesh – ekuivalenti i shekullit të 18-të i një libri me kapak – bëri shumë për ta ndryshuar shpejt këtë dhe për ta zhvendosur ndjenjën amerikane drejt pavarësisë. Common Sense, shkruar nga Thomas Paine dhe botuar për herë të parë në Filadelfia në janar 1776, ishte pjesërisht një polemikë e ashpër kundër padrejtësisë së sundimit nga një mbret. Por autori i saj bëri gjithashtu një argument tjetër se amerikanët kishin një mundësi unike për të ndryshuar rrjedhën e historisë duke krijuar një lloj të ri qeverisjeje në të cilën njerëzit ishin të lirë dhe kishin fuqinë për të sunduar veten.
“Ne kemi çdo mundësi dhe çdo inkurajim për të formuar kushtetutën më fisnike më të pastër në faqen e dheut,” shkroi Paine. “Ne e kemi në fuqinë tonë për të filluar botën nga e para.”
Shekuj para ekzistencës së internetit, Common Sense arriti të bëhej virale, duke u shitur rreth 500,000 kopje. Deri në fund të Luftës Revolucionare, rreth gjysmë milioni kopje ishin në qarkullim në të gjithë kolonitë.
Duke promovuar idenë e përjashtimit amerikan dhe nevojën për të formuar një komb të ri për të realizuar premtimin e tij, pamfleti i Paine jo vetëm tërhoqi mbështetjen publike për Revolucionin, por i vuri udhëheqësit e rebelimit nën presion për të shpallur pavarësinë. Dhe madje edhe pas fitores ndaj britanikëve, ndikimi i Paine vazhdoi dhe disa nga idetë e tij gjetën rrugën e tyre në Kushtetutën e SHBA dhe Ligjin e të Drejtave.
Pamfleti provokues i Paine ishte suksesi i parë i vërtetë në jetën e tij. I lindur në 1737 në Angli në një familje me vështirësi financiare, atij iu desh të linte shkollën në moshën 13-vjeçare për të punuar si çirak. Pastaj, për një periudhë të shkurtër punoi si marinar në një anije private në moshën 20-vjeçare dhe u përpoq dhe dështoi të fillonte një biznes artizanal. Ai arriti të gjente një punë në qeveri si mbledhës taksash, por u pushua nga puna dy herë, herën e dytë pasi drejtoi një fushatë të pasuksesshme për paga më të larta. Përpjekjet e tij të dështuara për të lobuar në Parlament e lanë atë me një pikëpamje të zbehtë për sistemin britanik të qeverisjes.
I zhveshur nga perspektivat në moshën 37-vjeçare, ai e bindi Benjamin Franklinin, të cilin e kishte takuar në Londër, t’i jepte një letër rekomandimi dhe emigroi në Amerikë. Kur Paine mbërriti në Amerikë në 1774 dhe gjeti punë si gazetar në Filadelfia, kolonitë tashmë ishin në trazira për kundërshtimin e përpjekjeve të Britanisë për të vendosur taksa të reja dhe për të kufizuar tregtinë. Paine i dëshmoi të gjitha dhe mendoi se këta njerëz ishin të pjekur për një revolucion.
Në 1775, me inkurajimin e Franklinit, Paine filloi të shkruante një broshurë që do t’i nxiste amerikanët të shkonin përtej rezistencës së thjeshtë ndaj autoritetit britanik. Ai i inkurajoi ata të kuptonin se nuk ishin britanikë, se ata ishin amerikanë.
Paine fillimisht donte ta quante pamfletin e tij The Plain Truth, por redaktori i tij, e bindi atë ta emëronte Common Sense. Kjo shprehje përshtatet me një nga nocionet më të rëndësishme të Paine, që amerikanët duhet t’u besojnë ndjenjave të tyre, në vend që të zhyten në debate abstrakte politike.
“I Plotfuqishmi na ka ngulitur këto ndjenja të pashuara për qëllime të mira dhe të mençura”, shkroi Paine. “Ata janë ruajtësit e figurës së tij në zemrat tona.”
Qëllimi i qeverisë ishte t’i shërbente popullit. Paine e përshkroi qeverinë si një “të keqe të domosdoshme”, e cila ekzistonte për t’u dhënë njerëzve një strukturë në mënyrë që ata të mund të punonin së bashku për të zgjidhur problemet dhe për të përparuar. Por për ta bërë këtë, duhej t’u përgjigjej nevojave të njerëzve.