Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Emër i njohur

by

Astrit Lulushi/

Më duhej të kërkoja James Clerk Maxwell, pasi “shkencëtari më i madh në historinë njerëzore” ishte i panjohur për mua. Qesharake se si ai nuk përfshihet kur përmenden emrat Galileo, Njuton, Ajnshtajni, dhe të tjerë. Maxwell ishte matematikan dhe fizikan, jo biolog. Por ai shkroi kritikën e tij ndaj teorisë së Darvinit 150 vjet më parë në 1873. Kjo ishte vetëm 14 vjet pasi Charles Darwin botoi “Për origjinën e specieve”, në një kohë kur shumë shkencëtarë vinin në dyshim teorinë e tij. Kjo, meqë ra fjala, është sjellje e përshtatshme për shkencëtarët, për të vënë në pikëpyetje idetë e reja në shkencë për të parë nëse ato mund t’i qëndrojnë kohës. Maxwell vdiq vetëm gjashtë vjet më vonë, në 1879, kështu që nuk jetoi për të parë pranimin e teorisë shkencore të evolucionit si themelin e biologjisë moderne.

Sot, vetëm kreacionistët e projektimit inteligjent besojnë se evolucioni është i rremë. Ata e marrin informacionin e tyre shkencor nga faqet e internetit të praktikuesve kreacionistë të apologjetikës.

Pa dyshim që Maxwell ishte një fizikant i shkëlqyer. Zakonisht emri “më i madhi në historinë njerëzore”, të paktën është i njohur për njerëzit që nuk janë specialistë në këtë fushë.

Shumica që nuk janë shkencëtarë, por njohin emra të tillë si Galileo, Njuton dhe Ajnshtajni, kurrë nuk kanë dëgjuar për Maxwell.

James Clerk Maxwell (1831 – 1879) ishte fizikant skocez me interesa të gjera dhe shkencëtar përgjegjës për teorinë klasike të rrezatimit elektromagnetik, e cila ishte teoria e parë që përshkroi elektricitetin, magnetizmin dhe dritën. si manifestime të ndryshme të së njëjtës dukuri. Ekuacionet e Maksuellit për elektromagnetizmin janë quajtur “bashkimi i dytë i madh në fizikë” ku i pari ishte realizuar nga Isak Njutoni.

Ai shpiku edhe pasqyrimin e imazheve me ngjyra që krijon sot aparati fotografik.

Ajnshtajni e përshkroi ndryshimin në konceptimin e realitetit në fizikë që rezultoi nga puna e Maxwell si “më i thelli dhe më frytdhënësi që fizika ka përjetuar që nga koha e Njutonit”.

Përveç teorisë së tij elektromagnetike, Maxwell dha një kontribut të madh në fusha të tjera të fizikës. Ai demonstroi mjeshtërinë e fizikës klasike duke shkruar një ese mbi unazat e Saturnit, në të cilën arriti në përfundimin se unazat duhet të përbëhen nga masa të materies jo koherente reciproke – një përfundim që u vërtetua më shumë se 100 vjet më vonë nga sonda e parë hapësinore Voyager që arriti në Saturn.

Përtëritje…

by

Astrit Lulushi/

Botohet shumë, por shtypet pak. Njeriu përqendrohet në libra të zgjedhur. Lexon gjuhë të veçanta të shkruara, të cilat janë vetë dialekte dhe provinciale. Rrezikon të harrojë gjuhën, gjërat dhe ngjarjet kur mungon metafora. Ndjesitë që rrjedhin përmes kapakut nuk do të mbahen mend më kur grila të hiqet plotësisht; asnjë metodë nuk mund ta zëvendësojë. Çfarë është një kurs i historisë, filozofisë, apo poezisë, pavarësisht sa mirë është zgjedhur, apo shoqëria më e mirë, apo rutina më e admirueshme e jetës, krahasuar me disiplinën për të parë gjithmonë atë që duhet parë? A do që të jesh lexues, thjesht student, apo shikues? Lexoni, shikoni se çfarë është përpara jush, dhe ndiqeni.

Ka raste kur njeriu nuk mund të sakrifikojë suksesin e momentit për ndonjë vepër, qoftë të kokës apo të duarve. Ndonjëherë, vështron nga lindja e diellit deri në mesditë, i rrëmbyer në entuziazëm; rritet si misri gjatë natës që bëhet më mirë se çdo punë e duarve; kupton se çfarë nënkuptojnë të tjerët me soditje dhe braktisje të veprave; nuk interesohet sesi kalojnë orët. Dita përparon. Ditët nuk kanë ditë të javës, dhe nuk mbajnë vulën e ndonjë hyjnie, as nuk janë të grira në minuta dhe të shqetësuara nga tik-takimi i orës. Autoktonët e Amerikës, për dje, sot dhe nesër kanë vetëm një fjalë, dhe shprehin shumëllojshmërinë e kuptimit duke treguar prapa për të djeshmen, përpara për nesër, dhe lart për ditën që kalon.

Njeriu duhet ta kërkojë rastin në veten e tij, si ai që e mëson tjetrin se si të mbjellë a prodhojë, dhe pikërisht këtë e quan ndihmë. Jeta është dramë me shumë skena, të gjithëve u takon një rol. Sythat, të cilët dalin papritur vonë në pranverë nga shkopinj të thatë që dukeshin të vdekur, zhvillohen si me magji në degë të gjelbërta.

Vota

by

Astrit Lulushi/

Gjithë votimi është një lloj loje, damë apo tavëll, dhe bastet e shoqërojnë natyrshëm. Karakteri i votuesve nuk rrezikohet. Unë e hodha votën time, por nuk jam shumë i shqetësuar që kjo e drejtë të mbizotërojë. A jam i gatshëm t’ia lë të majtës? Edhe votimi për “të djathtën” nuk bën gjë, pasi nuk di se për cilin. Një njeri i mençur nuk do ta lërë të drejtën në mëshirën e rastësisë dhe as nuk do të dëshirojë që ajo të mbizotërojë nëpërmjet pushtetit të shumicës.

Për një kohë të gjatë një njeri mund të shohë shumë gjëra që nuk do të dëshironte t’i shihte, dhe të vuajë gjithashtu shumë gjëra që nuk do të dëshironte t’i vuante. Nuk ka veçse pak virtyt në veprimin e njerëzve. Kur votojnë kundër qeverisë, dhe votat e tyre janë pak, ata do të jenë të vetmit që mund të mbrojnë lirinë dhe kështu të përshpejtojnë rrëzimin.

Kam dëgjuar për kuvende a kongrese për zgjedhjen e një kandidati. Kryesia përbëhej kryesisht nga politikanë me profesion. Po çdo njeri i pavarur, inteligjent dhe i respektuar ku do ta marrë vendimin? A nuk do të kemi avantazhin e kësaj urtësie dhe ndershmërie? A nuk mund të llogarisim disa vota të pavarura? A nuk ka shumë individë që nuk marrin pjesë në kongrese? Por jo. Konstatoj se njeriu i ashtuquajtur i respektuar është larguar menjëherë nga pozicioni dhe është dëshpëruar për vendin e tij, kur vendi ka më shumë arsye për ta dëshpëruar. Ai miraton një nga kandidatët e përzgjedhur, të vetmin në dispozicion, duke dëshmuar kështu se vetë është i disponueshëm për çdo qëllim të demagogut. Vota e tij nuk vlen më shumë se ajo e ndonjë vendasi papunë, që mund të jetë blerë. Për një njeri që, siç thotë fqinji im, ka kockë në shpinë që e bën të rri drejtë, statistikat kanë faj; njerez si ai janë pakësuar. Shqipëria është përgjysmë – njeriu mund të njihet nga partia e tij; nga mungesa e dukshme e intelektit dhe besimit tek vetja – shqetësimi i parë dhe kryesor i të cilit është të shohë se shtëpitë e lëmoshës janë në gjendje të mirë, përpara se ai të ketë veshur ligjërisht petkun viral. Atyre që kthehen nga emigrimi nuk u ofrohet as vend pune dhe as banimi; qeveria i vështron si gjysmë të huaj që duhet të kërkojnë falje; tregtarët i rrisin 10-fish çmimet për ta. Qeveria mendon se gjendja e çrregullt e keqe dhe krimet e shtuara janë pasojë e hapjes me botën – kështu ia hedh fajin lirisë së lëvizjes dhe shfajson veten. Ministrat i emëron, i jep urdhëra, i shfrytëzon dhe në fund i çon në prokurori se janë kapur duke vjedhur për të. Drejtësi që ecën në vijë të shtrëmbër.

Çfarë është magjia? 

by

Astrit Lulushi/

Folja ‘të magjeps’ do të thotë fjalë për fjalë ‘me këndue’. Latinisht ‘incantare’, ‘enchanter’ anglisht; me ‘cantare’ që do të thotë ‘me këngë’. Magjepsja mund të tregojë një ndjenjë tërheqjeje, kënaqësie dhe frymëzimi kur dëgjon një këngë, por edhe hutim, si dhe përvoja pozitive dhe negative.

Ne jemi nën magjinë e dikujt, qofshin ata njerëz, kafshë ose ndonjë tjetër. Është shumë e përshtatshme dikush të thotë “magjeps” kur bën njohjen e dikujt. Ky takim themelor i mendjeve është vetë fara e magjisë, dhe kur e lejojmë veten të përqafojmë plotësinë e botës së gjallë, përvoja e magjepsjes na detyron natyrshëm drejt lidhjes empatike me një gamë të gjerë qeniesh të tjera. Nuk duhet të jetë befasi që komunikimet midis qenieve njerëzore dhe jo-njerëzore qëndrojnë në zemër të kaq shumë miteve dhe përrallave. Të jesh në gjendje të komunikosh me jo-njerëzit në një mënyrë kuptimplote ose, të kuptosh ‘gjuhët e zogjve, kafshëve dhe pemëve’ është një dëshirë thellësisht parësore. Duket se jemi të prirur për t’u lidhur me jo-njerëzit – është thjesht miopia e sajuar që na pengon ta përdorim atë. Ne jemi natyra që komunikojmë me vetveten dhe në atë njohje të thjeshtë mund të gjejmë një burim frymëzimi të thellë. 

“Sidoqoftë, ‘magjepsja’ zakonisht është në linjë me gënjeshtrën dhe iluzionin. Në Mitin e zhgënjimit, Jason Josephson-Storm argumenton, se shoqëritë e çdo vendi kurrë nuk i kanë braktisur vërtet shoqëritë e tyre.

Prirje për magjepsje, kanë treguar madje edhe ‘burrat dhe gratë e mëdha të shkencës’. Studiues si Galileo, Njuton dhe Marie Curie, të gjithë u angazhuan me zell me praktikat “magjike” dhe besimet “mbinatyrore” së bashku me përkushtimin e tyre të qartë ndaj procesit shkencor, dhe ndërsa ne mendojmë se ato na largojnë në mënyrë të pashmangshme nga një “gjendje primitive” e magjepsjes, nuk ka gjasa që ata ta kenë karakterizuar punën e tyre në atë mënyrë.

Filozofi çek Ernest Gellner madje ka argumentuar se megjithëse zhgënjimi mund të ketë qenë vërtet një kusht i domosdoshëm për modernitetin siç e njohim ne, qeniet njerëzore thjesht nuk mund të durojnë të jetojnë në një botë të zhgënjyer. Kështu, metoda e trajtimit, nëse zgjedhim ta pranojmë, është në thelb një proces dekonstruksioni dhe rimagjepsjeje – një kthim në tokën e mrekullueshme. Nuk kërkon që ne të braktisim të vërtetën ose të zhytemi në ‘mbinatyroren’. Krejt e kundërta, në fakt: Magjepsja natyrore na shtyn të përqafojmë një pamje më të gjerë, më dinamike të vetë natyrës dhe të pranojmë pluralitetin e përvojave brenda universit tonë. Me magjepsjen natyrore, ne jemi nën magjepsjen e askujt, thjesht po i hapim shqisat ndaj madhështisë së plotë simfonike të botës së gjallë. Ne kemi çdo arsye për t’u magjepsur nga mrekullitë e universit, kështu që pse duhet të kënaqemi me diçka më pak?

Nëse e lejojmë veten të jemi vërtet të hapur ndaj jetëve dhe përvojave të të tjerëve, duke përfshirë ato që nuk shihen aktualisht në një vend, kjo magjepsje bazë shqisore mund të jetë një kundërhelm i fuqishëm për paragjykimet, cinizmin dhe egocentrizmin. Magjia e thjeshtë e njohjes së të tjerëve mund të ndryshojë vërtet botën. 

E ardhmja

by

Astrit Lulushi/

E shkuara vjen në mendje. Nuk jemi larg nga koha kur poicia sulmonte njerëz të mbledhur për të festuar ose kryeministri që dilte rrugëve me gërshërë për të qethur.

Parashikime të shumta bëhen për të ardhmen, sa më të largëta aq më të guximshme. Prandaj shpesh nuk duhen marrë në konsideratë, ato vetëm trembin.

Shkencëtarë thonë se në 500 milionë vjet, shkëlqimi i diellit do të rritet deri në pikën kur jeta në Tokë do të ndërpritet. Por, edhe mund të vazhdojë. Kush bën parashikime të tilla nuk mban përgjegjësi, pasi e di që nuk do të jetojë deri atëherë. Kështu lindën shkencat jo-ekzakte.

Afërsisht 10,000 vjet kanë kaluar që nga agimi i qytetërimit kur qeniet njerëzore filluan të rrisinin të korrat dhe të jetonin në vendbanime të çdo madhësie. Ecim shpejt përpara një mijë vjet, deri në 3023, nëse nuk e vrasim veten me ngrohjen globale, bombë bërthamore apo diçka tjetër, dhe vazhdojmë të zhvillojmë shkencën dhe teknologjinë. Për njerëzit e vitit 3023, gjëra të tilla si qiellgërvishtësi Burj Khalifa në Dubai, vaksinat mRNA dhe teleskopi James Webb do të duken diçka si teknologjia kur shikojmë prapa një mijë vjet – kulla guri për mbrojtjen e murgjve nga sulmet vikinge, shushunjat për heqjen e gjakut të tepërt, letër për të shkruar, por edhe burgje maleve për thyerje gurësh. Gjëra primitive.

Ecim përpara një mijë vjet të tjera, në 4023. Njerëzit do të shikojnë mbrapa mrekullitë e një mijë viteve si histori të tyre të lashtë. Vashdojmë përsëri, 5022, dhe përsëri dhe përsëri dhe përsëri. Le ta bëjmë këtë 170 herë. Deri në vitin 173,023, duke supozuar pothuajse çdo lëvizje përpara në shkencë dhe teknologji dhe duke supozuar se do të mbijetojmë kaq gjatë si specie, shkenca dhe teknologjia jdo të transformohen plotësisht dhe do të jetë e fuqishme sa që sot nuk mund të fillojmë as të kuptojmë se çfarë do të bëjë ose pse, e lëre më se si. Do të duket si magji mbi magji mbi magji, nëse bëhet më e kuptueshme.

Tani kthehemi te imazhi i ndërtesës më të lartë në botë, Burj Khalifa.

Kullë madhështore ka 163 kate. Ka ashensorë të mrekullueshëm dhe të shpejtë për t’ju çuar në majë, por nëse prishen, mund të ngjitni shkallët, gjithsej 2902 hapa. Tani le ta përdorim atë si një shkop matës. Le ta quajmë katin e poshtëm të kulles agimi i qytetërimit 10000 vjet më parë. Le ta quajmë katin e fundit, 500 milionë vjet nga tani, kur dielli e bën jetën të vështirë në Tokë. Aktualisht sapo kemi filluar të hedhim këmbën nga kati përdhesës.

E ardhmja e 500 milionë viteve nga tani është e paparashikueshme në aspektin njerëzor. Mund të imagjinohet që do të ketë njerëz – dhe të paktën tre lloje të tjera speciesh kryesisht deti. Por ajo që do të bëjmë; çfarë do të mendojmë si sfida dhe si do t’i përballojmë ato? është shumë, shumë përtej qenies sonë.