Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Zanafilla

by

Astrit Lulushi/

Fiset autoktone të Amerikës kanë besimin dhe “biblën” e tyre, me të cilën shkenca sot deri diku pajtohet:

Shpërthimi tronditi Hiçin. “Thelbi” primordial u hodh me dhunë nga jashtë. Si një oqean i lashtë, dallgë pas dallge u përplas në gropën e zezë të Boshllëkut. Asgjëja vështroi Kaosin, Kaosi u derdh në Hiç. Ndërsa ujërat derdheshin nga jashtë, lumenj me “esencë” të errët rrotulloheshin së bashku, duke formuar një vorbull të madhe. Ndërsa vorbullat rrotulloheshin nga brenda, ‘esenca’ u kondensua në re gazi. Të mbinxehur nga forcat e ngjeshjes në thelbin e rrotullimit, shkëndija ndezi retë e paqëndrueshme. Shpërthim formoi topa gjigantë zjarri, supernova dhe yje blu të ndezur. Ashtu si ishujt në ujërat e ‘esencës’, yjet u formua nga rrotullimet në galaktikat rrotulluese, procesi u përsërit në Boshllëk… herë pas here, dhe lindi galaktikë. Me kalimin e kohës, një nga këto galaktika do të njihej si ‘Eridanu’.’ Kjo është historia e një pjese të vogël të Eridanut…e njohur si Tokë.

Ky është miti i krijimit, që besohet nga fiset vendase të Amerikës, Hopi dhe Apache.

Në ‘ujërat’ primordiale të rrotulluar të Eridanus, shumë nga yjet lindën. Nga gazrat dhe pluhuri i hedhur nga dielli, planetët u kondensuan dhe u ftohën. Gazrat elementarë të kombinuara formuan lagështi; shiu ra për të formuar oqeane. Stuhitë u tërbuan, oqeanet u hodhën dhe u kthyen, duke u përplasur në brigjet e tokave sipërfaqësore. Në mes të vetëtimës dhe tërbimit, një shkëndijë e vetme shkëlqeu, duke krijuar në një mikrosekondë një qelizë të vetme jete. ‘Format e jetës njëqelizore të kombinuara për të krijuar krijesa shumëqelizore, u bënë qenie komplekse me miliarda qeliza…peshq, insekte, zogj, zvarranikë, bimë dhe gjitarë. U krijuan aq krijesa të ndryshme sa ka yje në galaktikë. Dhe me kalimin e kohës, ‘humanoidet’ evoluan. Humanoidet peshq, humanoidet shpendë, humanoidet zvarranikë, humanoidë gjitarë dhe humanoidë të çdo lloji, u bënë rezultati i evolucionit. ​Ndërsa u zhvillua, Njeriu primordial, shpellat e tij ia la kasolleve, grumbullimet e kasolleve u bënë vendbanime, vendbanimet u bënë qytete. Grumbullimi dhe gjuetia e kafshëve i lanë vendin tregtisë së gëzofit, tregtimi i leshit ia la vendin tregjeve. Grumbullimi lindi kopshtarinë, kopshtaria dha bujqësinë. Nevojat e Njerëzve u bënë dëshira…dëshirat u bënë lakmi, njerëzit e dhembshur u bënë udhëheqës, udhëheqësit u bënë pushtues dhe një botë ‘primitive’ u ‘civilizua’. Dallimet e opinioneve u bënë argumente; argumentet u bënë luftëra. Kurioziteti dhe nevoja lindi teknologjinë. Njeriu i hershëm kishte pushtuar botën. Pastaj hodhi sytë lart në qiell. Dhe pa hënën. Ai krijoi anije për të shkuar drejt qiellit dhe filloi pushtimi i Hënës dhe Marsit. Ndërsa qëndronte në hënë, ai vëzhgoi qytetet hënore, ngriti sytë dhe pa yjet sipër tij. Duke kërkuar më shumë, ai u zhvendos përsëri drejt qiellit. Këtë herë u zbuluan botët fqinje. Njeriu pushtoi mjedisin e botës së re dhe cikli filloi përsëri. Kështu ndodhi që njerëzimi takoi të afërmit e tij në galaktikë; njeriun zog, njeriun gjitar, njeriun reptile.

Njeriu i mblodhi dhe foli. Bënë tregti, vallëzuan, u ndanë dhe u bashkuan. Me kalimin e kohës, ata mësuan nga njëri-tjetri dhe jetuan së bashku. Ata shkuan në Luftë. Njeriu primitiv i Eridanus ishte bërë i ‘civilizuar’. Lufta primitive ia la vendin Shkencës së Luftës. Vdekja me gjithë tmerrin e saj u bë vegël e Përparimit. Mbretëritë galaktike në Eridanus u ngritën dhe ranë, qytetërimet përparuan dhe vdiqën. Një seri e vazhdueshme luftërash përfshiu të gjithë galaktikën. Asnjë Perandori e vetme nuk qëndroi për një kohë të gjatë; ato lindin, lulëzojnë dhe bien.

Ndarë nga një gjuhë

by

Astrit Lulushi/

Pothuajse të gjithë – herë pas here do të luftojnë me shenjat e pikësimit. Pikat përfundojnë një fjali, dhe pikëpyetjet i japin fund një pyetjeje, por çfarë ndodh me shenjat e tjera?

Thonjëzat, për shembull, shërbejnë për qëllime të shumta. Si të tilla, janë një shenjë pikësimi e dobishme. Ato e bëjnë të qartë kur lexojmë prozë dhe kur zëra të ndryshëm ndërhyjnë. Në rrëfimet faktike, një shkrimtar mund të citojë një burim për të treguar pikëpamjet e tij mbi një temë.

Në letërsi, në mënyrë të ngjashme, thonjëzat nisin dialogun: Thonjëzat mund të rrethojnë gjithashtu dialogun e brendshëm të një personazhi. Megjithatë, ato nuk janë të nevojshme kur parafrazojnë atë që dikush tha.

Kur përdorni thonjëza të drejtpërdrejta, është e rëndësishme të mbani mend se shumica e shenjave të pikësimit të lidhura me thonjëza (si pikat dhe presjet) duhet të futen brenda thonjëzave. “Këtë nuk e dija.”

Nëse thonjëza përfshin një pyetje, pikëpyetja duhet të jetë brenda thonjëzave. Por nëse e gjithë fjalia që përfshin thonjëzat është një pyetje, ajo duhet të dalë jashtë shenjës mbyllëse. E njëjta gjë vlen edhe për pikëçuditjet.

Shembull: Ai pyeti:

A thotë ai kupon “blej një dhe tjetrën e merr falas”?

Thonjëzat e vetme (që duken si shenja apostrofi) përdoren për të zëvendësuar thonjëzat kur ka një thonjëza brenda thonjëzave.

Shembull: “Banorët thoshin, ‘Duam një pishinë të përditësuar’, kështu që ne u përgjigjëm në përputhje me rrethanat,” shpjegoi kryebashkiaku.

Kuotat me shkronjë të madhe

Kur citoni një fjali të plotë, shkruani me shkronjë të madhe fillimin e citatit, pavarësisht se ku shfaqet brenda fjalisë.

Shembull: Donna pyeti: “Kush do të shkojë në qendër të martën?”

Megjithatë, nëse citati është pjesë e një fjalie të plotë, shkronja e parë e frazës së cituar nuk ka nevojë të shkruhen me shkronjë të madhe. E njëjta gjë vlen edhe për fjalët ose frazat e shkurtra që funksionojnë si pjesë e fjalisë dhe nuk dallohen si pasazhe të veçanta, të cituara.

Shembuj: Nëna ime shpesh më kujton se “fëmijët janë e ardhmja”.

“Citimet e frikësimit” janë thonjëza të vendosura rreth një fjale ose fraze për të treguar se kjo fjalë ose frazë nuk përdoret zakonisht në këtë mënyrë, ose për të tërhequr vëmendjen ndaj saj ose për të demonstruar ndonjë dyshim. Nuk ka rregulla strikte gramatikore për përdorimin e thonjëzave të frikës, por ato janë më shumë një zgjedhje stilistike.

Shembuj: Miu nuk është “kafshë shtëpiake”.

Në varësi të udhëzuesit të stilit, titujt e veprave krijuese si këngë, poezi, artikuj, filma, libra dhe vepra arti mund të shfaqen në thonjëza. Sipas Associated Press Stylebook, titujt e librave duhet të shfaqen në thonjëza. Megjithatë, Manuali i stilit të Çikagos thotë se ato duhet të jenë të pjerrëta.

Klasa lexoi poezinë “Zjarri dhe akulli” nga Robert Frost.

Thonjëzat mund të përdoren gjithashtu për të vendosur pseudonime. Sidoqoftë, nëse pseudonimi bëhet emri me të cilin njihet kryesisht personi i famshëm, atëherë thonjëzat nuk nevojiten.

Shembull: Aleksandri i Madh

*

Amerikanët dhe britanikët mund të flasin të njëjtën gjuhë, por nëse e gjeni veten përtej oqeanit, mund të duket sikur përdorin një fjalor krejtësisht të ndryshëm. Në SHBA, një mbulesë koke është pothuajse ekskluzivisht një mbulesë koke e modës së vjetër, por është kapuç në Mbretërinë e Bashkuar; “Kapo” është fjala për një kapuç automobili dhe mbulesa të tjera metalike, të tilla si mbulesa e oxhakut.

Për të ndihmuar çdo anglofon të hutuar:

“Bangers and mash” është një vakt i rëndësishëm britanik. Në Mbretërinë e Bashkuar, bangers janë salcice. Termi ka të ngjarë të ketë origjinën në Luftën e Parë Botërore, kur mungesa e mishit bëri që salçiçet të mbusheshin me mbushës shtesë, duke përfshirë ujë, i bëri ato të shpërthenin kur gatuheshin. Pjesa “pure” e gjellës është pure patatesh.

“Barista” mund të tingëllojë afër fjalës për dikë që punon në një kafene (shih: barista), por në fakt është fjala britanike për atë që amerikanët e quajnë “avokat”. Titujt e punës amerikane të “avokatit” dhe janë të pazakontë në MB; në vend të kësaj, “avokat” është titulli për dikë që jep këshilla ligjore nga prapa një tavoline (ose në gjykatat më të ulëta), dhe “avokati” i referohet dikujt që parashtron çështje në gjykatat më të larta.

Ideja britanike e një kimisti është pak më ndryshe nga versioni amerikan. Në MB, të shkosh te kimisti është i ngjashëm me të shkuarit në farmaci në SHBA. Është një vend që shet produkte tualeti dhe pajisje mjekësore. Termi mund të përdoret gjithashtu si sinonim për “farmacist”.

Në MB, flat “e sheshtë” është termi më i zakonshëm për atë që amerikanët do ta quajnë “apartament”. Condos janë referuar edhe si banesa. Britanikët kanë apartamente, megjithëse – në MB, kjo fjalë përdoret për të përshkruar një apartament shumë të pasur. Në mënyrë të ngjashme, një papafingo në Amerikë mund të quhet një “papafingo” në Mbretërinë e Bashkuar, dhe një sobë është një “subjekt gatimi”.

Likuidizues

Ajo që tingëllon si arma e një superheroi është në fakt vetëm një pajisje e vogël në kuzhinat britanike. Një likuidizues (i shkruar gjithashtu “likuidues”) është e njëjta gjë si një blender amerikan, me tehe që përdoren për prerje dhe përzierje.

“Loo” është një fjalë joformale për atë që amerikanët e quajnë “banjë”. Teoria më e popullarizuar për origjinën e “loo” është se shërbëtorët mesjetarë thërrisnin frazën franceze “regardez l’eau” (kujdes nga uji) kur zbraznin enët nga dritarja. Britanikët e kthyen atë në “gardyloo”, e cila përfundimisht u shkurtua në “loo”. Vëmendje për udhëtarët: Mund të shihni gjithashtu “WC” ose “dollap uji” të shënuar në dyert e banjës.

Në anglishten britanike, një kamion është një kamion i madh – emri ka të ngjarë të ketë ardhur nga folja e mëparshme “lurry”, që do të thotë “të tërheqësh”. Është përdorur që nga vitet 1800 dhe ka origjinën si një fjalë hekurudhore për një vagon të gjatë me një shtrat të sheshtë dhe rrota. Sot, “kamoni” po bëhet më i popullarizuar në anglisht britanike, por “kamoni” përdoret ende shpesh për të përshkruar një automjet të madh që përdoret në autostrada për transportin e mallrave.

“Jumper”, versioni britanik i fjalës “pulovër”, është padyshim më argëtues. Është një fjalë e vjetër, që vjen nga fjala “kërcim”, e mesit të shekullit të 17-të, e cila përshkruante pallton e shkurtër të një njeriu. Termi origjinal është me origjinë të panjohur, por mund të lidhet me fjalën franceze jupe, për “fund”.

Në Amerikë, sherbet është një trajtim i ëmbël i ngrirë i ngjashëm me akulloren, por në MB, fjala ka një kuptim krejtësisht të ndryshëm. Për britanikët, sherbeti është një pluhur i ëmbël, i ngjashëm me karamele, i cili gazon. Kohët e fundit, ajo është bërë një bisedë për birrën ose lager. Pra, të ftoni miqtë tuaj në pijetore për disa sherbeta do të thotë t’u jepni atyre pije, jo karamele (ose akullore). Lidhja ka të ngjarë të vijë nga majat e shkumëzuara të birrës që kanë ngjashmëri me karamele me gaz.

Në SHBA, frekuentuesit e palestrës mund të marrin ndihmë për stërvitje nga një trajner, por në MB, ata veshin trajnerë ose atlete në palestër. Me shumë mundësi vjen nga ideja që këpucët vishen gjatë stërvitjes. Termi mund të përdoret për çdo këpucë atletike, me taban gome.

Për britanikët, një karrocë është një karrocë blerjesh që përdoret në një dyqan ushqimesh. Fjala përdoret gjithashtu për të përshkruar një tryezë me katër rrota (ajo që amerikanët e quajnë “karrocë”) ose një shtrat spitali me rrota.

Shkallët e Qytetërimit

by

Astrit Lulushi/

Ndërsa shkojmë në jetën tonë të përditshme, ndonjëherë duhet të tërhiqemi dhe të hedhim një vështrim më të gjërë. Njeriu sot jeton në atë që duket si qytetërim i përparuar, por le të mos tallemi – ne jemi ende foshnja teknologjike. Në vitin 1963, astrofizikani rus Nikolai S. Kardashev doli me një mënyrë hipotetike për të kuptuar saktësisht se në çfarë shkalle zhvillimi jemi. Ai krijoi atë që njihet si Shkalla e Kardashevit, një metodë për të matur se sa të avancuara janë arritjet teknologjike të një qytetërimi dhe sasia e energjisë që mund të shfrytëzojë. Siç e përshkroi në punimin e tij, një qytetërim i përparuar do të kishte kapacitetin për të transmetuar sinjale radio larg në kozmos. Kardashev fillimisht doli me 3 lloje qytetërimesh, por që nga ajo kohë lista është zgjeruar në mënyra të ndryshme nga shkencëtarë të tjerët, duke u fokusuar jo vetëm në teknologjinë e komunikimit, por edhe në faktorë shtesë. Sipas kësaj hipoteze,:

Një qytetërim i tipit 1 (i njohur gjithashtu si qytetërimi planetar) ka aftësinë për të shfrytëzuar të gjithë energjinë e planetit të tij të origjinës, duke shfrytëzuar të gjithë energjinë që arrin në planet (si dielli, njeriu shfrytëzon vetëm 60 përqind të energjisë diellore) dhe të gjithë energjinë që mund të prodhojë (termike, hidro, era. , etj). Kardashev e përshkroi atë si “nivel teknologjik afër nivelit të arritur aktualisht në Tokë”.

Sa afër jemi të bëhemi ndërtuesit e megastrukturave të tipit 2? Është një kërcim i madh në aftësi dhe ndoshta do të duheshin 1000-2000 vjet për t’u arritur.

Një qytetërim i tipit 3 është krejtësisht i një rendi tjetër zhvillimi, ndoshta duhen 100,000 vjet ose më shumë për të arritur atje. Kardashev e pa atë si “një qytetërim që zotëron energji në shkallën e galaktikës së vet”. Po, ju duhet të merrni energji të një galaktike të tërë për ta përparuar këtë. Njerëzit ndoshta do të ishin larguar prej kohësh në atë pikë, duke u bërë një lloj qenie kibernetike post-biologjike, ku robotët ndërtojnë sferat Dyson sipas dëshirës në të gjithë galaktikën, duke përdorur një teknologji shtytëse hapësinore ende të pakonceptueshme për të lëvizur. Ndoshta, një qytetërim i tillë do të ishte gjithashtu në gjendje të merrte energji nga vrimat e zeza ose të krijonte yje që prodhojnë energji sipas dëshirës.

Çfarë do të ndodhë pas një përparimi të tillë? Kardashev nuk e pa nevojën për të hipotezuar ndonjë qytetërim të mëtejshëm, por parashikuesit që atëherë kanë propozuar që një botë e tipit 4 do të ishte në gjendje të shfrytëzonte energjinë e një universi të tërë, ndërsa një tip 5 mund të bëjë të njëjtën gjë në një multivers, duke tërhequr fuqi nga shumë universe.

Po tipi 6? Këtu hyjmë në kompetencat e Zotit, duke kontrolluar kohën dhe hapësirën, duke krijuar universe sipas dëshirës. Lloji 7? As nuk mund ta imagjinojmë dhe kuptojmë se si mund të jetë.

Mbretërit e Italisë

by

Astrit Lulushi/

Italia ishte një tokë shumë afër dy perandorive të fuqishme: Perandorisë Romake Lindore që i dha fund mbretërisë së parë italiane në 455; dhe perandorive përtej Alpeve. Së pari Karli i Madh pushtoi Mbretërinë e dytë të Italisë dhe më pas Otto, mbreti i Gjermanisë, aneksoi Mbretërinë e tretë të Italisë për të krijuar Perandorinë e dytë të Shenjtë Romake.

Kur vdiq perandori i fundit romak perëndimor, de jure, në vitin 480, Mbretëria e parë e Italisë u formua nën Odoacer, një gjeneral romak me origjinë gjermane, i cili nuk mund ta shpallte veten Perandor. Më pas u pushtua nga Theodoric i cili krijoi Mbretërinë e Ostrogotëve dhe Italianëve. Nën ostrogotët gadishulli italian ishte ende i bashkuar. Në teori ato ishin mbretëri kliente të Perandorëve Romakë, por ishin shumë të pavarura. Theodoric madje përdorte regalitë perandorake dhe shpesh quhej August.

Atëherë Justiniani vendosi që Perandoria Romake Lindore të sundonte drejtpërdrejt në Itali dhe pushtoi gadishullin në një luftë të përgjakshme, 20-vjeçare, duke i dhënë fund Mbretërisë së parë të Italisë.

Sundimi bizantin nuk zgjati shumë, Lombardët, një tjetër popullsi gjermane zbritën në Itali nga Panonia dhe e bënë Italinë veriore shtëpinë e tyre. 30 vjet më vonë në 595, Lombardët themeluan një mbretëri të re të Italisë. Nga kryeqyteti i saj Pavia, ata nuk sunduan të gjithë gadishullin, por u rritën ngadalë derisa mbuluan një pjesë të madhe të tij. Kurora e përdorur për mbretërit lombardë të Italisë mbeti kurora zyrtare italiane deri në vitin 1946.

Pikërisht në atë moment, papët, duke parë të kërcënuar pavarësinë e tyre, u dërguan një mesazh mbretërve lombardë: “Djema, mos u zgjeroni ose do të duhet të merreni me djalin më të madh të lagjes, frankët”.

Sundimi Lombard i mbretërisë zgjati deri në vitet 770, kur Karli i Madh vendosi t’i jepte fund, e pushtoi atë dhe mori titullin Mbret i Italisë për vete.

Poshtë kurorës së mbretërve të Italisë, kurora e hekurt. Dikush supozoi se i përkiste Konstandinit të Madh

Faza franke e Mbretërisë së Italisë zgjati derisa ishin Karlingët (pasardhësit e Karlit të Madh). Kur i fundit, Karli i shëndoshë vdiq në 888, mbretëria e Italisë i kaloi Guido-s së Spoleto-s, një lombard, i cili gjithashtu mori titullin e Perandorit të Shenjtë Romak.

Megjithatë, siç ndodh shpesh në Itali, italianët nuk arritën të bien dakord për një sundimtar dhe, deri në vitin 961, sundimi i Italisë u kontestua vazhdimisht nga disa familje aristokrate nga brenda dhe jashtë mbretërisë.

Dhe kjo është kur Otto i Madh, Mbreti i Gjermanëve hyn në skenë. Ai ishte i martuar me ish-gruan e një mbreti të Italisë, ndaj kishte disa pretendime për titullin. Otto pushtoi mbretërinë dhe e kishte kurorëzuar veten Mbret të Italisë në Pavia më 25 dhjetor. Ai vazhdoi në Romë, ku u kurorëzua vetë perandor më 7 shkurt 962. Bashkimi i kurorave të Italisë dhe Gjermanisë me atë të të ashtuquajturës “Perandoria e Romakëve”, ishte një formulë fituese. Ajo u shoqërua me shtimin e Mbretërisë Burgundiane në 1036, që do të zgjaste për 9 shekuj deri në shpërbërjen e Perandorisë së Shenjtë Romake në 1803.

Ndërsa Mbretëria e Italisë ishte e përqendruar në Italinë Veriore, ajo u përpoq të zgjerohej në jug, por Otto i dytë pësoi një disfatë të rëndë ushtarake në 982 nga duart e arabëve, dhe, më vonë, me krijimin e Mbretërisë së Napolit nga Normanët, Perandorisë iu desh të priste deri në vitin 1195 për të zotëruar “mezzogiorno”. Edhe ai rregull (me perandorë me origjinë gjermane, por të lindur dhe të arsimuar në Italinë jugore) u ndërpre shpejt falë anzhevinëve që u thirrën nga Papët dhe pushtuan Italinë jugore në 1265.

Edhe në veri, italianët mbetën jashtëzakonisht të pavarur. Ndërsa zyrtarisht ishin pjesë e Perandorisë, ata bënin atë që donin. Herë pas here një Perandor zbriste për të rivendosur autoritetin. Ndonjëherë perandorët fitonin, nganjëherë humbnin, por kurdoherë, pasi ktheheshin nëpër alpe, italianët ktheheshin për të bërë çfarë të donin, kryesisht duke u pasuruar dhe duke u grindur mes tyre.

Ndërsa nominalisht të gjitha qytetet në Italinë Veriore dhe Qendrore i nënshtroheshin mbretit të Italisë (mbreti i Gjermanisë, i njohur ndryshe si Perandori i Shenjtë Romak) në fund ishte secili qytet për vete. Gjysma veriore e gadishullit ishte aq e fragmentuar, saqë asnjë qytet-shtet i vetëm nuk mund të bëhej dominues, sepse ata do të shkatërroheshin nga të tjerët apo edhe me ndërhyrje të huaj. Perandori i fundit që u përpoq të impononte sundimin e tij, u përzu dhe në pothuajse 150 vitet që pasuan çdo shtet italian u përfshi në një luftë kundër të gjithëve, që nuk arriti të bashkonte gadishullin.

U deshën fuqia e Karlit V dhe 60 vjet të një lufte shumë të ashpër që Perandoria dhe kurora e Spanjës së bashku të kontrollonin Italinë.

Edhe kur ishin nën pushtimin e drejtpërdrejtë spanjoll ose si shtete kliente të Spanjës, shtetet e Italisë së Veriut, me përjashtim të Venecias, ishin ende nominalisht vasalë të Mbretërve të Italisë (këtë herë Habsburgët). Formaliteti kishte rëndësi, kështu që çdo guvernator i ri spanjoll i Dukatit të Milanos, duhej t’i kërkonte zyrtarisht Perandorit të Shenjtë Romak leje për të filluar detyrën e tyre.

Pasi u shpërbë në 1803, titulli Mbret i Italisë i kaloi familjes Bonaparte dhe pas

vitit 1814 nuk u pretendua nga askush. Titulli u “riaktivizua” në 1861 nga sundimtarët e rinj të Savojës dhe u përdor deri në vitin 1946. kur askush nuk u ankua, megjithëse Habsburgët e Austrisë nuk ishin të lumtur për këtë.

Pra, midis vitit 480 të erës sonë dhe fundit të Luftës së Dytë Botërore, ekzistonte, të paktën formalisht, një Mbretëri e Italisë.

Titulli, tani në mospërdorim, nuk është i ri. Ai i paraprin pothuajse çdo titulli tjetër mbretëror në Evropën Perëndimore, me përjashtim të atij të Mbretit të Visigotëve, i cili, megjithatë, u ndërpre që nga viti 711 dhe Mbretit të Burgundisë, i ndërprerë në 1803.

Dëshmi dhe kujtesë

by

Astrit Lulushi/

Debati i madh midis teoricienëve të kujtesës gjatë njëqind viteve të fundit ka qenë nëse njeriu është relacional apo absolut. Shkolla relacionale argumenton se sistemi ynë i kujtesës ruan informacion në lidhje me marrëdhëniet midis objekteve dhe ideve, por jo domosdoshmërisht detaje rreth vetë objekteve. Ky quhet edhe këndvështrim konstruktivist, sepse nënkupton që, duke mos pasur specifika shqisore, ne ndërtojmë një paraqitje kujtese të realitetit nga këto marrëdhënie (me shumë detaje të plotësuara ose të rindërtuara aty për aty).

Teoria tjetër është ajo e ruajtjes së të dhënave. Mbështetësit e kësaj pikëpamje argumentojnë se kujtesa është si një magnetofon ose videokamera dixhitale, duke ruajtur të gjitha ose shumicën e përvojave tona me saktësi.

Dëshmitë për konstruktivistët vijnë nga studimet në të cilat njerëzit dëgjojnë fjalimin (kujtesa dëgjimore) ose u kërkohet të lexojnë tekst (kujtesa vizuale) dhe më pas raportojnë atë që kanë dëgjuar. Në studim pas studimi, njerëzit nuk janë shumë të mirë në rikrijimin e një llogarie fjalë për fjalë. Ata mbajnë mend përmbajtjen e përgjithshme, por jo formulimin specifik.

Disa studime të tjera tregojnë gjithashtu papërsosmërinë e kujtesës. Ndërhyrjet në dukje të vogla mund të ndikojnë fuqishëm në saktësinë e rikthimit të kujtesës. Siç është rasti me dëshmitë në sallën e gjyqit. Subjekteve iu shfaqën videokaseta dhe u bënë pyetje kryesore në lidhje me përmbajtjen. Nëse tregoheshin dy makina që mezi gërvishteshin me njëra-tjetrën, një grup subjektesh mund të pyeteshin: “Sa shpejt po shkonin makinat kur gërvishteshin me njëra-tjetrën?” dhe një grup tjetër do të pyetej: ‘Sa shpejt po shkonin makinat kur u përplasën me njëra-tjetrën?’ Zëvendësime të tilla me një fjalë shkaktuan ndryshime dramatike në vlerësimet e dëshmitarëve okularë për shpejtësinë e dy automjeteve. Një javë më pas, dëshmitarët u pyetën: “Sa xhama të thyer patë?” (Në të vërtetë nuk kishte xhama të thyer.) Subjektet të cilëve iu bë pyetja me fjalën e thyer në të kishin më shumë gjasa të raportonin ‘duke kujtuar’ xhamin e thyer në video. Kujtesa e tyre për atë që ata panë në të vërtetë ishte rindërtuar në bazë të një pyetje të thjeshtë që ia kishin bërë një javë më parë.

Pjesa më e madhe e hyrjeve dhe daljeve të trurit janë kontralaterale — truri i majtë kontrollon lëvizjen në gjysmën e djathtë të trupit dhe truri i majtë përpunon informacionin që sheh syri i djathtë. Një fotografi e kthesës së një pule iu shfaq në trurin e majtë të pacientit, dhe një shtëpi e mbuluar me borë në trurin e tij të djathtë (përkatësisht përmes syve të tij të djathtë dhe të majtë). Një pengesë e kufizonte shikimin e secilit sy në vetëm një fotografi. Më pas, pacientit iu kërkua të zgjidhte nga një grup fotografish atë që lidhej më ngushtë me secilin prej dy artikujve. Pacienti tregoi një pulë me trurin e tij të majtë (domethënë dorën e djathtë) dhe ai tregoi një lopatë me trurin e tij të djathtë (me dorën e majtë). Deri këtu, shumë mirë; pula shkon me kthetrën, dhe lopata me një shtëpi të mbuluar me borë. Por kur iu hoq pengesa midis syve dhe pacienti u pyet pse kishte zgjedhur lopatën, hemisfera e tij e majtë pa si pulën ashtu edhe lopatën dhe krijoi një histori që përputhej me të dyja imazhet. “Të duhet një lopatë për të pastruar strehën e pulave,” u përgjigj pacienti, pa vetëdije se ai kishte parë një shtëpi të mbuluar me dëborë (me trurin e tij të djathtë joverbal) ose se po sajonte një shpjegim aty-për-aty. Kjo shënon një tjetër provë për konstruktivistët.