Nga Aurenc Bebja*, Francë – 25 Nëntor 2023

“Le Petit Parisien” ka botuar, të hënën e 31 gushtit 1908, në faqen n°3, intervistën ekskluzive me Ferid Pashën mbi të ardhmen e Perandorisë Osmane dhe shqiptarëve, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Turqia e re

Çfarë do të bëjnë shqiptarët ?

Deklarata të rëndësishme të ish-kryeministrit Ferid Pasha

Kostandinopojë, 30 gusht.

Nga të gjithë popujt që përbëjnë Perandorinë Osmane, shqiptarët janë padyshim më interesantët. Ata posedojnë cilësi të cilat, në Lindje, nuk i has shpesh : ata janë njëkohësisht inteligjentë dhe energjikë. Ata luajtën një rol të rëndësishëm në lëvizjen xhonturke. Mund të thuhet pothuajse se revolucioni është vepër e tyre. Niazi Beu, Riza Teufiku, Selim Sirri dhe shumë të tjerë janë me origjinë shqiptare.

Por, nëse do t’u besohet disa pesimistëve, atë që kanë bërë shqiptarët, shqiptarët e tjerë mund ta zhbëjnë. Tashmë shqiptarët prej kohësh i kanë dhënë Sulltanit një gardë besnike dhe të frikshme. Qëndrimi i këtyre ushtarëve, pamja ushtarake e të cilëve u bën përshtypje të gjithë atyre që marrin pjesë në Selamllik, shkakton shqetësim. Pretendohet se një regjiment i tyre refuzoi të bënte betimin në Kushtetutë dhe është e sigurt se këta pretorianë përbëjnë shpresën e fundit të armiqve të regjimit të ri.

I etur për të ditur mendimin e një personi kompetent, shkova dje te ish-veziri i madh Ferid Pasha, i cili është edhe vetë një fëmijë (bir) i Shqipërisë dhe një burrë inteligjent e guximtar.

Ju e dini se Ferid Pasha, në kohën kur ishte në detyrë, ishte i pari që deklaroi qartë se rivendosja e Kushtetutës ishte e nevojshme. Ju gjithashtu e dini se para se të ndiqte këshillën e tij, sulltani filloi duke i hequr vulën e shtetit. Që atëherë, Ferid Pasha — roli i vërtetë politik i të cilit sigurisht sapo ka filluar — ka jetuar në prapavijë dhe i ka ndjekur nga larg ngjarjet që ai kishte planifikuar dhe dëshiruar me zell.

— Shqiptarët, më tha ai, përbëjnë pararojën e osmanëve në anën evropiane, me të cilën janë në kontakt të drejtpërdrejtë. Ata kanë një mendje të gjallë, një inteligjencë « elastike » dhe një aftësi të jashtëzakonshme për të lëvizur dhe mbi të gjitha për t’u përshtatur me mjedisin ku jetojnë. Prandaj nuk duhet të habitemi kur shohim kaq shumë shqiptarë në rangun e parë të xhonturqve.

Sa për shqiptarët e gardës perandorake, ata do të respektojnë, të jenë të sigurt, betimin që i bënë sovranit të tyre. Besnikëria dhe mirënjohja janë virtyte që këta njerëz i praktikojnë në shkallën më të lartë.

Por kini kujdes të mos nxirrni nga ky fakt as përfundimin më të vogël të pafavorshëm për regjimin e ri. Sovrani është i lidhur me Kushtetutën, ashtu si populli është i lidhur me sovranin me një lidhje të vetme, të cilën askush, ta themi me zë të lartë, nuk ëndërron dhe nuk mund ta ëndërrojë ta lëshojë. Është gjithashtu e pavërtetë që shqiptarët e gardës janë armiqësorë ndaj kësaj Kushtetute, të cilën Madhëria e Tij ka premtuar solemnisht, në disa raste, se do ta ruajë dhe do ta respektojë.

— Pra, Madhëri, ju nuk parashikoni ndonjë rrezik reagimi nga kjo anë ?

— Asnjë. Dhe ju lutem, përsëriteni këtë, sepse legjendat duhet të shkatërrohen dhe të pengohen që të përhapen.

Shkaqet e dorëheqjes

Më pas e pyeta Ferid Pashën se në çfarë kushtesh kishte lënë pushtetin.

— Më shumë se njëzet herë e kam ofruar dorëheqjen. E dija shumë mirë që situata ishte shumë e rëndë dhe se nëse Turqia donte të mbijetonte, duhej të hiqte dorë nga gabimet e së shkuarës dhe të hynte me vendosmëri në rrugën e reformave. Unë kam qenë i vetmi që kam guxuar të them hapur të vërtetën, sado e dhimbshme për sovranin. Ditën kur m’u desh t’i tregoja Madhërisë së Tij pasojat fatale të një gjendjeje kundër së cilës nuk kisha pushuar kurrë së protestuari, në masën e fuqisë sime, i thashë : “Më mirë do të tërhiqja mbi vete zemërimin e Madhërisë suaj të keqinformuar sesa të marr përgjegjësinë për atë që do të ndodhë nesër!” Ju e dini pjesën tjetër.

Epo! me vullnetin e mirë për të cilin tashmë keni pasur kaq shumë prova, ne do të kompensojmë shpejt kohën e humbur. Ne po llogarisim, për më tepër, tek perëndimorët, veçanërisht tek francezët, që të na ndihmojnë, të na lehtësojnë detyrën.

— Dhe si, Madhëri ?

— Mbi të gjitha, ne kemi nevojë të edukojmë veten dhe duhet të marrim si shembull sistemin tuaj arsimor. Ne kemi futur tashmë në administratën tonë disa nga institucionet tuaja : Këshillin e Shtetit, Gjykatën e Kasacionit, Gjykatën e auditimit. Ne kemi miratuar kodet tuaja, procedurën tuaj. Shumë prej nesh flasin gjuhën tuaj, një instrument i mrekullueshëm përparimi dhe qytetërimi. Natyrshëm, ne drejtohemi ndaj jush për të kompletuar arsimin tonë, me dëshirën për t’i dhënë Perandorisë Osmane vendin që i takon në koncertin evropian.

F. M.

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 14 Nëntor 2023

“La Stampa” ka botuar, të premten e 26 tetorit 1990, në faqen n°15, intervistën ekskluzive me Ismail Kadarenë në Paris, pas kërkesës për azil politik të shkrimtarit shqiptar në Francë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shkrimtari kërkon azil në Paris: “Shpresoj që mungesa ime të ndihmojë në rrugën drejt lirisë”

Kadare, lamtumirë Shqipëri

Një vend i ngrirë

“Kjo është arsyeja pse thashë mjaft”

Kur e morët këtë vendim ?

Nevoja për t’u larguar ishte fillimisht instinktive. Arsyet m’u bënë të qarta më vonë. Ato të shpresës ishin pjekur tek unë që nga pranvera e kaluar, kur tashmë ishin bërë hapa të vegjël përpara drejt demokracisë. Ramiz Alia, për shembull, kishte vendosur që fermerët të bëheshin pronarë të një pjese të bagëtive të tyre. Asokohe me Alinë pata një bisedë që zgjati rreth tre orë.

Mendova se ai mund të bëhej Gorbaçovi shqiptar; ai është një njeri me të cilin mund të diskutoni. Për shembull, kishim folur për mundësinë që njerëzve t’u jepej liria për të udhëtuar jashtë vendit, ose për të kërkuar kredi për investime në vendet e huaja. Dhe për më tepër jam në origjinën e disa masave në lidhje me bujqësinë.

Por atëherë pse ndryshoi mendje?

Sepse ndoshta dikush më pas e bindi se nëse do ta demokratizonte sado pak regjimin, do të ishte fillimi i fundit. Megjithatë Gorbaçovi ka qenë në pushtet për gjashtë vjet, apo jo ? Në çdo rast, demokratizimi u ndal brutalisht. I shkrova një letër të gjatë, kur tashmë ndjeja kërcënimin e bllokadës dhe nga përgjigja e tij kuptova se situata tashmë ishte ngrirë. Atmosfera në të cilën ndodhi rasti i ambasadës këtë verë më konfirmoi se premtimet për demokraci kishin vdekur. E thënë shkurt, kam humbur çdo shpresë për të qenë në gjendje të kontribuoj, nga brenda, në zbutjen e regjimit.

Mendoni se largimi juaj do të ketë pasoja në jetën politike shqiptare?

Nuk po largohem për të bërë sensacion, as për të shkaktuar telashe. Në Shqipëri, përplasja mund të jetë edhe më tragjike se në Rumani. Kombi im është i lodhur, i rraskapitur nga tragjeditë. Mbaj shpresën se largimi im, vetë mungesa ime, mund të kontribuojë në marshimin e ngadaltë drejt liberalizimit. Ai e di se sa e frytshme është mungesa. Ndonjëherë është më e fortë se prania. Në letërsi, kjo është një temë e jashtëzakonshme. Dhe pastaj aty lashë librat e mi, të cilët do të punojnë për lirinë më mirë se unë. Ata studiohen në shkolla dhe universitete. Shumë nga librat e mi shiten në librari brenda pak minutash. Më pas i gjen nëpër stacione, të shitura në një treg të zi nga ciganët. Regjimi nuk më heq dot nga programet e shkollës brenda një dite!

Jashtë vendit përsëritet shpesh se regjimi tani është i përçarë: “të fortët” kundër “të moderuarve”.

Kjo është një pyetje e madhe. E pranoj që nuk di asgjë. Truri i vetë Alisë është ndoshta gjysmë i fortë dhe gjysmë i butë.

E megjithatë ju zgjodhët të largoheni në një kohë kur regjimi po jep shenja, qoftë edhe të ndrojtura, liberalizimi. A nuk është paradoksale?

Më parë nuk kishte asnjë shenjë se ky univers ishte gati të ndryshonte, përveçse në një afat shumë të gjatë. Më mjaftonte të shkruaja letërsi të vërtetë. Është një sipërmarrje titanike të shkruash letërsi të vërtetë në një vend lindor. Dhe për mua, për më tepër, bota komuniste, e cila shtrihej mbi gjysmën e globit, ishte e vetmja e mundshme dhe e imagjinueshme. Kishte kufizime, të ngushta, por të sakta. Sot, këto kufij duken të jenë të kapërcyeshëm. Por në Shqipëri nuk i kapërcej dot dhe kështu largohem. Unë jam një shkrimtar, dhe do të mbetem gjithmonë i tillë; le të themi se zhgënjimi ishte më i padurueshëm se shtypja.

A është largimi i juaj pa kthim? Çfarë mund ta bëjë atë të kthehet?

Nëse Shqipëria do të ishte më e qytetëruar, dhe vërtet demokratike. Unë besoj, në kundërshtim me një ide të përhapur, se multipartizmi është i mundur në Shqipëri. Në vitin 1924 shqiptarët zgjodhën si kryetar shteti një prift të krishterë, Fan Nolin, i cili brenda pak muajsh vendosi një sistem demokratik.

A nuk mendoni se rrezikoni, e zakonshme për shumë shkrimtarë në ekzil, të shkëputeni nga burimet e frymëzimit?

Sigurisht që është një rrezik. Por jam gati të sakrifikoj edhe letërsinë.

A ju kanë penguar ndonjëherë të botoni?

Një ndalim i vërtetë, kurrë; por kishte raste kur më duhej të kuptoja vetë se nuk kishte kuptim të përpiqesha. Dhe për më tepër, “dikush” do t’i sugjerojë një përkthyesi që nuk është e përshtatshme të përkthehet një nga librat tuaj. “Dikush” do të vendosë kufizime për ftesat nga jashtë.

A ekziston një censurë në Shqipëri ?

Jo një censurë “a priori”. Përkundrazi, kontrolli ushtrohet nga shtëpia botuese. Ajo ju merr në telefon, ju thotë se “ky pasazh duhet eliminuar absolutisht”. Ju debatoni. Pasazhi është fshirë, por gjithmonë mund ta rifusni në momentin e fundit pa e vënë re askush. Këto janë gjëra që funksionojnë në “stilin mesdhetar”.

A fillojnë problemet e vërteta për shkrimtarin pas botimit ?

Pas librit tim të parë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, në vitin 1963, u kritikua keqardhja që unë tregova ndaj italianëve, armiqve tanë në luftën e fundit. Gjërat u përkeqësuan me “Dimri i madh”, i cili tregon për çarjen diplomatike midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik. Kundër meje u organizua një fushatë shtypi nga komitetet e partisë dhe zgjati tre muaj. Sa herë që unë dhe gruaja dilnim nga shtëpia, njerëzit habiteshin: “Po si, jeni të lirë?”. Askush nuk telefononte më. Pastaj, një ditë, Enver Hoxha tha : “Epo ky libër nuk është i keq në fund të fundit”. Fushata u ndal papritur.

A ka pasur fushata të tjera kundër jush ?

Po, në ‘75-ën, për një poezi me titull “Pashallarët e kuq”, të cilën më duhej ta botoja në një revistë. Nuk u shfaq kurrë, sepse një redaktor më raportoi përpara se të dilte për shtyp. U pretendua se kjo poezi ishte një thirrje për rrëzimin e qeverisë dhe mua mu desht të bëja autokritikë. Pastaj vjen ndalimi i botimit për disa muaj. Në Perëndim askush nuk tha asnjë fjalë, edhe pse të gjitha ambasadat e dinin. Në ‘82, kur botova “Pallati i ëndrrave”, u sulmova sërish. Por këtë herë ata bënë pakujdesinë për të më sulmuar hapur dhe Perëndimi mori masa.

Ju ishit anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve. A nuk ishte kjo një mbrojtje ?

Lidhja mori pjesë në fushatat kundër meje. E në raste të ndryshme është sulmuar edhe vetë presidenti i saj, Dritëro Agolli. Disa nga librat e tij janë injoruar nga kritikët. Askush nuk i shpëton makinerisë së regjimit.

Makina shtyp kushërinjtë dhe fqinjët, sepse Shqipëria është një vend i vogël. Agolli jeton në të njëjtin bllok me mua, në katin e sipërm. Ndodhte që unë takohesha me të në shkallë, pas një takimi në të cilin më kishte sulmuar. “Më fal” – më tha një ditë – nuk mund të bëja ndryshe, u detyrova”.

Po pse nuk i denoncuat jashtë vendit këto fushata ? Ju ishit e ftuar në emisionin francez “Apostrophes”, por me atë rast u treguat shumë i kujdesshëm.

Po, u përpoqa të shmang skandalet e panevojshme. Thashë gjërat më të guximshme në Shqipëri. Kjo më krijoi probleme me gazetarët e huaj. Shpesh u shmangesha pyetjeve të tyre.

Por ju keni dhënë edhe kontributin tuaj për regjimin. Ju keni qenë edhe deputet!

Po, kam qenë deputet nga viti 1970 deri në vitin 1982. Na duhej një shkrimtar mes punëtorëve të ndryshëm, biologë etj. Por kjo nuk më ruajti, në fakt, përkundrazi. Pikërisht në atë periudhë jam sulmuar më dhunshëm. Një periudhë shumë e vështirë, e rrezikshme. Vetëm naivët mund të mendojnë se kam qenë një “vitrinë” e regjimit.

Dikush tha, në Perëndim, se ju zotëroni edhe një limuzinë për përfaqësimet (takimet).

Është qesharake. Si drejtor i një reviste tremujore, “Letrat shqiptare”, kisha një makinë, kjo është e vërtetë, por ishte një Golf. Të gjitha të drejtat e mia të autorit, duke përfshirë edhe ato të huaja – pra në valutë – i paguhen sipas ligjit Lidhjes së Shkrimtarëve. Është një ligj i bërë enkas për mua, duke qenë se jam thuajse i vetmi shkrimtar shqiptar i përkthyer jashtë vendit. Unë vazhdoj të udhëtoj me shpenzimet e botuesit tim francez.

A është liria relative e shprehjes që gëzojnë shkrimtarët shqiptarë për shkak të bindjeve personale të liderit të ndjerë Enver Hoxha ?

Ai ka jetuar në Francë. Ai e dinte se ishte e rrezikshme të prekje shkrimtarët. Por do të thosha se shkrimtari shqiptar gëzon më tepër mbrojtje anonime nga i gjithë komuniteti, që vjen nga një traditë e lashtë letrare shqiptare. Në Shqipëri ka shumë intelektualë. Në çdo familje ka dikush që flet anglisht, frëngjisht ose gjermanisht. Edhe fëmijët e anëtarëve të komitetit qendror lexojnë. Nëse një zyrtar i bën keq një shkrimtari, djali i tij mund ta qortojë gjithmonë: “Baba, turp të keni. Ai është një shkrimtar i mirë.”

Ju shiheshit si Vaclav Havel-i shqiptar i mundshëm. A mendoni se mund të luani një rol të rëndësishëm politik në vitet në vijim ?

Efekti Havel e komplikoi jetën time. Të gjithë më pyesnin : Do të bëhesh Vaclav Havel ? Mora shumë letra, shumë telefonata : Ti je shpresa e vetme e popullit, thanë. Por kush qëndronte pas këtyre kërkesave? Njerëz të mirë, apo provokatorë?

Mendoni se regjimi shqiptar mund të rezistojë për një kohë të gjatë ?

Nëse shkojnë drejt demokratizimit, mund të qëndrojnë. Në rast të kundërt, jo. Komunizmi nuk e depërtoi thellë shoqërinë shqiptare. Shqiptarët janë, në njëfarë kuptimi, racistë; kushdo që nuk ka kodin e tyre moral është amoral për ta, ashtu si për grekët e lashtë të gjithë popujt e tjerë ishin barbarë. Ndoshta ky racizëm luajti një rol në rezistencën pasive ndaj socializmit. Shqiptarët u çliruan vetë nga pushtimi italian dhe gjerman, dhe e përgatitën dhe servirën vetë pjatën komuniste. Diktaturat e shekullit të njëzetë janë shumë më të rafinuara dhe më të zhvilluara se diktaturat e vjetra. Forca e tyre më e tmerrshme dhe efektive është të komprometojnë të gjithë, madje edhe të drejtët. Dikush mendon se po i lufton, por përkundrazi po i ndihmon objektivisht. Të tjerët besojnë se nuk bëjnë asgjë kundër tyre, dhe në vend të kësaj ata bëjnë shumë. Diktaturat ushqehen nga rrjedha të padukshme.

Laurent Greilsamer

Daniel Schneidermann

Copyright  “Le Monde”

e për Italinë “La Stampa”