---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 11 Korrik 2023

“The Living Age” ka botuar, në gusht të 1938, në faqet n°516-518, shkrimin e shkrimtarit dhe dramaturgut britanik Berndard Newman për Mbretin Zog I, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Zogu I

Nga Bernard Newman

Nga Daily Telegraph dhe Morning Post, London Conservative Daily

Me përjashtim të një fushe të ngushtë bregdetare, Shqipëria është tërësisht malore dhe luginat e saj të larta janë të një bukurie të rrallë. U mundova një ditë deri te qafa mbi Krujë, shtëpia e heroit mesjetar shqiptar, Skënderbeut. Rruga ishte e skicuar mirë, por me katran aq të trashë sa një makinë që pashë duke u afruar, hyri në të me vështirësi. Një nga pasagjerët e saj doli dhe qëndroi pranë meje ndërsa shikoja luginën e Matit.

“Merri dylbitë e mia,” sugjeroi ai me një ton miqësor. “Pamja ia vlen të shqyrtohet.”

I shtriva dylbitë mbi shpatet e largëta; Po kërkoja vendlindjen e mbretit Zog.

“E shihni atë fshatin e vogël atje?” tha pronari i dylbive; “Ky është Burgajeti. Pak përtej është një kështjellë e rrënuar e vendosur mbi një shkëmb. Aty kam lindur.”

U tremba, sepse nuk e kisha kuptuar që ky udhëtar i rastësishëm ishte Mbreti i Shqipërisë. Pranë meje ishte një burrë i gjatë dhe i hollë, me sy të kaltër dhe të bukur.

Zogu nuk ka lindur mbret. Babai i tij ishte prijësi trashëgues i luginës së Matit. Turqit, në pushtimin pesëqindvjeçar të Shqipërisë, ruajtën organizimin fisnor ekzistues; pasi shumica e shqiptarëve pranuan fenë myslimane, krerët e fiseve ruajtën pushtetin e tyre.

Ahmet Zogu lindi më 8 tetor 1895. U shkollua në Kostandinopojë, fillimisht në lice dhe më pas në Akademinë Ushtarake. Në moshën njëzet vjeç, ai ishte përzier në ndërlikimet e politikës ballkanike. Të parët e tij kishin luftuar më shumë se një herë për çlirimin e Shqipërisë dhe Luftërat Ballkanike ofruan një mundësi unike për veprim.

Në 1912 u arrit në mënyrë efektive pavarësia dhe vitin e ardhshëm Princ Vidi u zgjodh nga Fuqitë e Mëdha si Mbreti i parë i shtetit të ri. Ahmet Zogu i shërbeu besnikërisht Princ Vidit dhe është ende miku i tij.

Princi ishte fatkeq në shpresat e tij për zhvillimin e vendit, sepse pothuajse menjëherë Shqipëria u shkatërrua nga Lufta Botërore. Situata ishte e ngatërruar, me austriakët që pushtuan veriun e vendit dhe italianët dhe francezët jugun. Gjatë kësaj periudhe Zogu hyri në negociata me Austrinë, duke u përpjekur ende për pavarësinë e Shqipërisë.

Aleatët fillimisht e kishin parashikuar Shqipërinë si një protektorat italian, por fryma e pavarësisë nuk mund të mohohej. Në moshën njëzet e tre vjeçare Zogu u bë Ministër i Brendshëm (Home Secretary) në republikën e re. Në vitin 1925, pas peripecive dhe mërgimit, ai u bë President dhe në vitin 1928 u shpall mbret.

Ai nuk e ndryshoi emrin e tij, siç supozohet shpesh. Në gjuhën shqipe “Ahmet Zogu” do të thotë fjalë për fjalë “Ahmet Zogu”, pra “Ahmeti i familjes së Zogut.” Kur u bë mbret, ai përdori mbiemrin e tij – i cili, i pandikuar nga një emër i mëparshëm personal, është Zog.

Megjithatë, mospërfshirja e u-së përfundimtare shkaktoi një ndryshim piktoresk. “Zog” do të thotë “zog” dhe emri vendas i Shqipërisë është “Vendi i Shqiponjës”. Titulli Zog I, Mbret i Shqiptarëve lexohet kështu fjalë për fjalë “Zogu i Parë, Mbreti i Bijve të Shqiponjës”.

Titulli i tij ka shkaktuar shumë zemërim në vendet fqinje. Zogu nuk është Mbreti i Shqipërisë, por Mbreti i Shqiptarëve – dhe ka gati gjysmë milioni shqiptarë në Jugosllavi dhe një çerek milioni në Greqi.

Si shumica e burrave që arrijnë famë, Zogu kishte një nënë të jashtëzakonshme. Në vitin 1920 jugosllavët pushtuan Shqipërinë dhe arritën në luginën e Matit, duke shkatërruar shtëpinë stërgjyshore të Zogut. Zogu ishte larguar në jug me burrat e fisit të tij, duke luftuar me italianët, por nëna e tij Sadije mblodhi pleqtë dhe djemtë e luginës dhe i mbajti pushtuesit në distancë derisa Zogu të kthehej.

Gjatë jetës së saj – ajo vdiq në 1935 (më saktësisht me 25 nëntor 1934) – dëshira e saj më e madhe ishte që djali i saj të martohej. Vështirësia ishte fetare: pak princesha evropiane ishin të përgatitura të martoheshin me një mysliman.

Në Shqipëri nuk kishte vështirësi, sepse toleranca është e jashtëzakonshme. Kur Papa dekretoi që çdo çështje e martesës së Zogut dhe konteshës Geraldinë Apponyi duhet të ishte katolike, kundërshtimi në Shqipëri ishte thjesht një çështje përmasash. Shqiptarët do të mirëpresin një mbretëreshë katolike – deputetët e Parlamentit qëndruan në stolat e tyre dhe brohoritën kur u bë njoftimi – por 70 % e njerëzve janë myslimanë, 20 % katolikë ortodoksë dhe vetëm 10 % katolikë romakë. Prandaj, është e natyrshme që një trashëgimtar mysliman të favorizohet.

Mbreti Zog është, për mendimin tim, një nga punëtorët më të zellshëm në Evropë. Ai ka një personazh të përfaqësuar si një figurë të vetmuar në pallatin e tij, i cili telefonon në hotelet e Tiranës për të parë nëse ka vizitorë britanikë apo amerikanë dhe i shtyn ata që të humbin kohën me të duke luajtur letra. Por, siç u ankua sekretari i tij privat, Mbreti Zog nuk ka kohë të luajë letra.

Sido që të jetë, legjenda shpërthen menjëherë sepse Zogu nuk flet anglisht, megjithëse është një gjuhëtar i mirë, dhe përveç shqipes flet edhe gjermanisht, frëngjisht, turqisht dhe serbo-kroatisht. Por ai ka një mendim të lartë për Anglinë dhe gjithçka angleze, dhe ka dërguar dy mbesat e tij në një shkollë afër Ascot.

Në orët e tij të kufizuara të kohës së lirë ai është një lexues i shkëlqyer, historia është tema e tij e preferuar. Ai është i etur për fitnesin fizik, ka një gjimnaz të vogël në pallatin e tij modest dhe luan tenis energjikisht. Ai është një kalorës i shkëlqyer dhe shpesh shihet duke galopuar në kodrat pas Tiranës.

E gjeta të qetë, por plot vitalitet dhe energji, serioz në mendje, por me një shkëndijë humori të mirëpritur. Nuk e pashë kurrë përveçse të veshur mirë — ai punëson një rrobaqepës të famshëm vjenez. Ai preferon rrobat e thjeshta sesa uniformën, por i mban të dyja mirë. Ai jeton shumë thjesht dhe jeta e tij oborrtare ka një minimum sfilitjeje, siç i ka hije mbretit të një toke malësorësh.

Në Europë flitet lirshëm se Zogu e ka shitur veten në Itali, se ai nuk është më shumë se kukulla e Musolinit. Kjo nuk është e vërtetë. Vendi i tij ishte i prapambetur dhe primitiv dhe Zogut i duheshin para për zhvillimin e tij. Britania dhe Franca nuk ishin të interesuara, pasi kishin njohur “interesat e veçanta” të Italisë në Shqipëri. Kandidati tjetër i vetëm i mundshëm ishte Jugosllavia, e cila nuk kishte para dhe ishte armiku i trashëguar i Shqipërisë.

Që nga viti 1929, Shqipëria ka marrë hua 150.000.000 franga ari nga Italia, një shumë kolosale për një vend kaq të vogël ku shpenzimet dhe të ardhurat totale buxhetore arrijnë vetëm në 18.000.000 franga ari në vit.

Fitimet ekonomike të Italisë kanë qenë të parëndësishme; Bilanci i saj tregtar është i pafavorshëm dhe përbën vetëm 25 % të tregtisë së Shqipërisë. Rastësisht, Shqipëria është një nga vendet e pakta me të cilat bilanci tregtar i Britanisë është i favorshëm, eksportet britanike janë në vlerën 1.400.000 franga ari dhe importet vetëm 58.000.

Italia, është e vërtetë, ka monopolin e furnizimeve të Shqipërisë me naftë, gjë që një ditë mund të jetë e rëndësishme. Megjithatë, përparësia e saj kryesore është strategjike. Ndikimi në Shqipëri siguron kontrollin e Adriatikut dhe përbën një kërcënim ushtarak për Jugosllavinë.

Sipas meje Zogu është një patriot i zellshëm, i gatshëm të përdorë ndihmën e huaj për të zhvilluar vendin e tij, por shumë xheloz për pavarësinë e tij. Një brez më parë, Shqipëria ishte një mburojë (relike) e kohërave mesjetare. I vetmi ligj në vend ishte ai i Lekës (Lekë Dukagjinit), Moisiut shqiptar i pesë shekujve më parë. Ligji i tij pretendohej se ishte themeluar mbi nderin, por përfshinte tiparet më të këqija të gjakmarrjes, që rrënuan Shqipërinë për breza të tërë. Shpejtësia me të cilën ligji i Zogut ka zëvendësuar ligjin e Lekës është e jashtëzakonshme.

Në luginat e egra të veriut, zakonet e vjetra shqiptare vazhdojnë. Çdo pjesëtar i fisit mban pushkën e tij dhe Zogu siguron shoqërim të armatosur falas për udhëtarët e huaj. Nuk pashë nevojë për një masë të tillë paraprake në të gjitha shëtitjet e mia, sepse fisi shqiptar është miqësor dhe mikpritës. Më tej, një xhandarmëri efikase i ka hequr domosdoshmërinë hakmarrjes personale.

Italianët projektuan rrugët dhe stërvitën ushtrinë e tij, por për xhandarmërinë e tij Mbreti Zog rekrutoi një forcë britanike nën drejtimin e Sir Jocelyn Percy – një koleksion i shkëlqyer oficerësh që kishin luftuar piratët kinezë dhe grabitqarët Pathan-ë.

Korrupsioni turk është fshirë dhe tani ka drejtësi në vend. Jo se fisi shqiptar i shkon drejt ligjit. Zogu nuk e ka nxituar historinë dhe kryefamiljari apo kryetari i klanit (fisit) është ende një njeri me pushtet. Në luginën e Matit pashë mbledhjen e këshillit vendor. Ajo u mbajt në ajër të hapur, nën një pemë, në modën e Witenagemot-it tonë. Aty burrat sollën ankesat e tyre dhe pranuan gjykimin e pleqve të luginës.

Reformat materiale të Zogut kanë qenë të gjera. Ai e gjeti vendin e tij pothuajse analfabet dhe ka ndërtuar tashmë 622 shkolla. Inxhinierët italianë planifikuan 1600 milje rrugë tashmë të përfunduara, por forca punëtore u furnizua në vend – shumë shqiptarë duhet t’i japin shtetit dhjetë ditë punë çdo vit, ose të paguajnë dikë tjetër që ta bëjë atë për të. Nuk ka hekurudha në vend, por shërbimi ajror është jashtëzakonisht efikas për një tokë sa madhësia e Uellsit.

Vetëm një trim mund të jetë mbret i një toke primitive si Shqipëria. Zogut I i janë bërë dy atentate për ta vrarë – një herë shambelani i tij iu vra në krah. Ka pasur rebelime periodike kundër sundimit të tij, zakonisht të udhëhequra nga udhëheqës xhelozë.

Një festë kombëtare u mbajt më 27 prill për nder të dasmës së tij me “Trëndafilin e Bardhë”, konteshën e bukur Geraldinë Apponyi të Hungarisë, nëna e së cilës ishte një amerikane. Edhe palët hakmarrëse të gjakmarrjes ekzistuese i harruan urrejtjet e tyre në periudhën e gëzimeve.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 6 Korrik 2023

“The Christian Science Monitor” ka botuar, të premten e 17 qershorit 1927, në faqen n°11, dialogun e veçantë të autorit të librit “Two Vagabonds in Albania — Dy vagabondë në Shqipëri” asokohe me djaloshin shqiptar Niko Papajani, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Në Shqipëri — një dialog

Po skicoja (vizatoja) poshtë mureve të kalasë, duke bërë një kompozim paraprak të qytetit poshtë meje me çatitë e kuqe dhe minaret e tij. Lugina matanë ishte në arabeskë me lumin dhe shpina e madhe e Tomorit shtrihej larg. Shkollari u afrua, ai ishte një djalë shtatëmbëdhjetë vjeç i shkolluar në Kolegjin Misionar Amerikan të Selanikut.

Djaloshi: “Mirëmbrëma, zotëri, a mund të prezantohem? — Niko Papajani; babai im është kryetar komune. Çfarë jeni duke bërë?”

Unë: “Unë jam duke bërë një vizatim, siç mund ta shohësh.”

Djaloshi: “E shoh. A është për hartën, supozoj?”

Unë: “Jo, nuk është për një hartë. Është një vizatim (imazh).”

Djaloshi: “E kuptoj. Ju do të përfaqësoni qytetin. Edhe unë kam bërë një vit vizatim inxhinierik në Kolegjin e Selanikut.”

Unë: “E shkëlqyeshme!”

Djaloshi: “Dhe ky vizatim — për çfarë është?”

Unë: “Është për ta vënë në një libër. Do të shkruajmë një libër për Shqipërinë dhe vizatimi (imazhi) do të vendoset për të treguar se si duket Berati.”

Djaloshi: “Faleminderit, zotëri. Shqipëria ka kohë që ka nevojë për mbrojtës fisnikë.”

Unë: “Libri nuk është një libër propagande; do të jetë thjesht një libër udhëtimi.”

Djaloshi: “Oh, zotëri, bëjeni poetik.”

Unë: “Ne nuk shkruajmë poezi. Ne shkruajmë atë që është e vërteta ashtu siç mund ta shohim.”

Djaloshi: “Oh, zotëri, ju lutem, bëjeni atë poetik. Çfarë jemi ne pa shkëlqimin e poezisë? Të dëbuarit e përbuzur.”

Unë (nën zë): “Bunkum.”

Djaloshi (pas një pauze në të cilën hodha disa rreshta): “A mund të ju pyes, zotëri, nëse librat tuaj janë të vulosur nga Ministri i Arsimit?”

Unë: “Nuk mund të them se ministri i Arsimit, me sa di unë, ka shprehur një miratim të tillë publik për punët tona. Pse pyet?”

Djaloshi: “O zotëri, mendoj se një shqiptar do të lexonte çdo libër që nuk ishte i certifikuar nga Ministri i Arsimit.”

Unë (për fat të keq): “Ne nuk mund ta pretendojmë këtë nder.” (Shkëlqyeshëm): “Por kopjet janë paraqitur në Muzeun Britanik.”

Djaloshi: “Ah, kjo do të jetë alternativa juaj. Do të më pëlqente, pra, të lexoja librat tuaj.”

Unë: “Tani, kam menduar për një çështje të vogël. Më duket se ajo që i duhet Shqipërisë është një prodhim i mirë i leximit të përgjithshëm të lirë: trillime, gjëra të përditshme, të përkthyera dhe të botuara me çmim të ulët, tregime dhe të gjitha ato lloj gjërash, të nxjerra pothuajse si një gazetë për t’i dhënë masës së njerëzve një ide të shpejtë, të lehtë dhe të përgjithshme të zakoneve të Evropës. Tani, më bëri përshtypje se një qëllim i tillë do të ishte i mirë që një ose dy nga ju djem të rinj të arsimuar ta merrnin: shumë më i dobishëm, në realitet, sesa politika”.

Djaloshi: Zotëri, jam dakord me ju. Unë vetë kam bërë tashmë një përkthim të ‘Hamletit’. Megjithatë, ai ende nuk është botuar. Por në një gjë e keni gabim: ne kemi tashmë shumë përkthime të librave të shkëlqyer; ekziston, për shembull, një version i shkëlqyer i ‘Othello’-s, i bërë nga peshkopi i mirë, imzot Fan Noli.

Unë: “Zot na ruaj! Nuk e kisha fjalën për Shekspirin apo ndonjë gjë të tillë.”

Djaloshi (i vërenjtur): “Megjithatë, zotëri, mund të ju them se ne shqiptarët e konsiderojmë zotin Shekspir si një autor shumë të mirë.” — Jan dhe Cora J. Gordon, në “Two Vagabonds in Albania — Dy vagabondë në Shqipëri.”

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 1 Korrik 2023

“Revue des Deux Mondes ” ka botuar, me 1 korrik 1935, në faqet n°860 – 867, rrëfimin e baroneshës franceze Claude Eylan në lidhje me vizitën e saj speciale asokohe te Mbreti Zog në Durrës dhe intervistën e saj ekskluzive me sovranin, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : 

Vizitë Mbretit Zog I të Shqipërisë

Personaliteti i Mbretit Zog është një nga më kureshtarët dhe ndoshta më pak i njohur në Evropën Lindore. Pasardhës i një familjeje të vjetër aristokrate të maleve të Matit, po aq e vjetër sa ajo e Kastriotëve, nëse është e dyshimtë që prejardhja e tij nga gratë rrjedh, siç pretendohet, te i famshmi Karl Topia i cili në mesjetë u martua me një princeshë franceze, ka gjasa që ta lidh atë me familjen e heroit shqiptar Skënderbeut. Mati ishte një nga krahinat e rralla të privilegjuara shqiptare që kishte ditur të ruante njëfarë pavarësie nën zgjedhën turke dhe mbeti nën administrimin e së njëjtës familje shqiptare. Vetëm në shekullin e dymbëdhjetë një guvernator Zog i Matit përqafoi islamizmin për arsye politike.

Ahmet Zogu, pasardhësi i fundit i linjës, edhe pse mysliman, është sot më toleranti i monarkëve. Një ministër shqiptar më siguroi kohët e fundit se mbreti do të martohej me dëshirë me një princeshë të krishterë, do të merrte përsipër ta linte gruan e tij të lirë të praktikonte fenë e saj dhe madje do të pranonte që fëmijët e tij të lindur nga një martesë e përzier të zgjidhnin fenë e zgjedhur prej tyre kur ata do të kishin arriti moshën e aftësisë dalluese.

Ahmeti i ri ishte tetë vjeç kur i vdiq i ati : nëna e tij, një trashëgimtare e pasur e fisit Toptani (nga Tirana), një grua udhëheqëse ambicioze dhe energjike, dinte t’i largonte pretendentët për pasardhjen e zotit të ndjerë, duke përfshirë vëllain e madh të Ahmetit i lindur nga një martesë e parë. Ndërsa ajo e sundonte krahinën me mjeshtëri, me mençuri dhe vendosmëri, Ahmeti — të cilin e kishte dërguar në Kostandinopojë për t’iu bindur dëshirës së Sulltanit që fisnikët e rinj të provincave të pushtuara të rriteshin në kryeqytetin turk — bëri studime mediokre në liceun franko-turk të Gallatasarait.

Në 1912, shpërthen lufta. E veja nxiton ta kthejë djalin e saj. Ahmeti, me t’u kthyer, i inkurajuar dhe i ndihmuar nga e ëma, bëri nacionalizëm në krahinën e tij. Në vitin 1913, ai kundërshtoi hyrjen e serbëve në Mat. Në fillim të Luftës së Madhe, ai fillimisht mbështeti ushtrinë austriake, më pas ndryshoi mendje, aq sa e shqetësoi Austrinë : këto ishin fillimet e politikës së shkathët që do të ndiqte Ahmet Zogu gjatë gjithë karrierës së tij, politikës së ekuilibrit midis Fuqive rivale që lakmojnë territorin shqiptar, ose të paktën një ndikim dominues në vend; duket se komprometon veten sa me njërën apo tjetrën deri në atë pikë sa t’i bëjë njerëzit të besojnë në vasalitetin e Shqipërisë… deri në ditën kur, me një fytyrë të papritur dhe të guximshme, ai bëri një “rivendosje politike” duke shpallur me zë të lartë pavarësinë e dyshimtë të Shqipërisë.

Austriakët e dërgojnë të riun në Shkodër, më pas në Vjenë ku mund ta vrojtojnë lehtësisht deri në fund të luftës. Ahmeti, i kthyer në vendin e tij pas përfundimit të armiqësive, gjen atje një situatë shumë konfuze, të favorshme për ambiciet dhe ndërmarrjet e një njeriu të vendosur, të guximshëm dhe inteligjent, i aftë për të përfituar nga rivalitetet, konfuzioni dhe hezitimet e përgjithshme. Ai është njëzet e tre vjeç.

Në vitin 1920, Shqipëria shpalli pavarësinë e saj në kuvendin e Lushnjës. Ahmet Beu, lideri klani, së shpejti merr drejtimin e pushtetit duke tundur flamurin e një nacionalizmi të pazvogëlueshëm. Ai dëshiron që, ashtu si Qemal Pasha, të sigurojë përparim dhe rend në vend. Ai mund të llogarisë në tre mijë pushkë nga Mati, në komitetet sekrete; ai e bazon politikën e tij të brendshme në Gegët si dhe në Toskët dhe e rrethon veten pa dallim me bashkëpunëtorë ortodoksë, katolikë ose myslimanë. Pavarësisht një kundërshtimi të dhunshëm, i cili në vitin 1924 tentoi ta vriste në mes të parlamentit, më pas disa muaj më vonë e detyruan të ikte në Jugosllavi me përkrahësit e tij, pas një kryengritjeje që solli në pushtet peshkopin Fan Noli, peshkop ortodoks, ksenofob me tendencë komuniste, ai ishte radhazi Ministër i Brendshëm, Kryetar i Këshillit, Diktator (President i Republikës) dhe e shpalli veten Mbret me një shumicë dërrmuese në vitin 1928, jo për ambicie personale, thoshte ai, por për të dhënë përshtypjen e jashtme të kohezionit të shtetit shqiptar. Duke qenë se këshilli i Regjencës përfaqësonte parimin e familjes mbretërore në Shqipëri, Ahmeti mundi të argumentonte se nuk bëhej fjalë për një ndryshim regjimi, por për të zënë një fron të lirë.

Që nga vdekja e mbretit Aleksandër të Jugosllavisë, Ahmet Zogu ka qenë i vetmi diktator (udhëheqës) sovran në Evropë. Një nga efektet e kësaj diktature është se në të gjithë vendin mbretëron një rend shembullor. Udhëtari i apasionuar pas aventurave apo tartarinadave duhet të kompensojë me imagjinatë mungesën e rreziqeve për të vrapuar gjatë një shëtitjeje nëpër Shqipëri. Piktoreskja mbetet : piktoreske e pashoqe e peizazhit, e kostumeve, e zakoneve. Por ky është fundi i sulmeve të banditëve të armatosur, të cilët deri vonë, thuhet, ishin industria kryesore e vendit. Takojmë, është e vërtetë, përgjatë rrugëve të shkëlqyera të ndërtuara nga italianët, që ngjiten ose anashkalojnë malet, një numër mbresëlënës xhandarësh që dinë (njohin) dhe bëjnë punën e tyre. Është një pamje sigurie. Vetë hakmarrja, ende kaq e shpeshtë disa vite më parë, është bërë jashtëzakonisht e rrallë, pasi mbreti ka ndaluar mbajtjen e armëve.

***

Isha shumë kurioze të takoja sovranin shqiptar, për të cilin më kishin folur shumë nga fqinjët ballkanikë si një burrë shteti me vlera të mëdha, një politikan i zoti i shpejtë në vendimet e tij shpesh të papritura. Por Zogu I pret pak, del edhe më pak dhe nuk ka namin e llafazanit  : “Nëse shfaqet pak, thonë thashethemet, është sepse e di se është i rrethuar nga armiq që kanë armën e lehtë, dhe ka frikë se e vrasin.” Thuhet se nëna e tij e ndjerë (e cila vdiq disa muaj më parë dhe për të cilën Ahmeti kishte një dashuri dhe respekt që të kujtonte atë të Napoleonit për zonjën Letizia) përgatiste pjatat që i servireshin, dhe se nëse mbreti ecte me dëshirën më të madhe në shoqërinë e saj, kjo ndodhte sepse zakonet shqiptare e ndalojnë vrasjen e një burri përpara një gruaje :

— Marrëzira! më tha së fundmi një zyrtar i lartë i policisë shqiptare. Vetëm udhëtimi jashtë vendit është i pashëndetshëm për sovranin tonë, për të cilin Madhëria e Tij ishte në gjendje të bindte veten në Vjenë jo shumë kohë më parë. Sërish, Providenca ishte në anën e tij gjatë sulmit të vitit 1932; plumbat e destinuara për Ahmet Zogun, të cilat vranë një ndihmës dhe plagosën z. Libohova, tani ministër shqiptar në Paris, vizatuan siluetën e mbretit në muret e makinës së tij pa e goditur. Ahmet Zogu me këtë rast tregoi gjakftohtësinë më të madhe duke urdhëruar me qetësi që të qëllonin mbi atentatorët të cilët i tregoi me gisht. Shqiptarët janë mjeshtër në artin e pengimit të sulmeve (atentateve); nëse ai del rrallë në rrugët e Tiranës, kjo është sepse beson se në Shqipëri sovranët fitojnë autoritet duke mos u shfaqur shumë shpesh.

Ahmet Zogu bëri një përjashtim në favorin tim ndaj rregullit të respektuar rreptësisht për të mos dhënë asnjë audiencë në Durrës, ku ai kalon muajt e verës. Teksa po largohesha nga Tirana, takova Nënën Mbretëreshë të shoqëruar nga dy vajzat e saj. E ëma e Mbretit, e veshur me të zeza, me një qëndrim të drejtë, pavarësisht nga një farë peshe, iu përgjigj përshëndetjes sime me një buzëqeshje miqësore dhe një vështrim sa të gjallë, aq edhe serioz. Më kujtohen fjalët që shqiptoi kur, pas sulmit që për pak i kushtoi jetën djalit të saj, diplomatë të huaj dhe zyrtarë shqiptarë erdhën për ta uruar: “Nuk duhet përgëzuar nëna e mbretit, zotërinj, por vendi i tij; që kur ia kam shenjtëruar birin tim kombit, ai është i tij, jo më i imi. Princeshat, të cilat janë gati tridhjetë vjeç, duken si vajza të reja që sapo kanë dalë nga shkolla; flokët i kanë kaçurrela dhe qeshin me sytë e gjatë të zinj dhe buzët e lyera, ndaj një të panjohure. Ato janë të bukura dhe të veshura sipas modës më të fundit nga Parisi. Dy nga motrat e tyre që ishin martuar me zotër shqiptarë para vitit 1928 janë të veja; vetë ato nuk do të jetë e lehtë të martohen : princeshat perëndimore, ariane dhe myslimane nuk do të gjejnë lehtësisht një gjendje të përshtatshme në Evropë.

E kisha llogaritur gabim kohën për të kapërcyer tridhjetë kilometrat e rrugës së kalueshme që ndan Tiranën nga Durrësi dhe u gjenda para rojës që ruante “kazermën mbretërore” tre çerek orë përpara orës së caktuar. “Kazerma mbretërore” është një lloj kioske prej dërrasash me një thjeshtësi ekstreme, e rrethuar nga një ndërtim i ngjashëm, por me më pak rëndësi; të gjitha të vendosura në mes të plazhit dhe të mbyllura nga një portë modeste e hapur.

Një ndihmës i oborrit mbretëror erdhi të më takojë dhe më paraprin në “kazermën” më të vogël, ku pasi më prezantoi me disa njerëz të shtëpisë së mbretit, më ofron kafe turke dhe cigare në shenjë mikpritjeje. Të gjithë me rroba civile ose me uniformë flasin shkëlqyeshëm frëngjisht, më bëjnë një mijë komplimente dhe më pyesin për përshtypjet e mia për Shqipërinë.

Mezi kanë kaluar disa minuta kur një ndihmës i ri vjen të më marrë për të më çuar te Mbreti : “Madhëria e tij, e informuar për mbërritjen tuaj, dëshiron t’ju kursejë një pritje të gjatë; doni të më ndiqni? Mbreti do t’ju presë menjëherë.”

Kalojmë në “kazermën” e Mbretit. Një sallë që të kujton një sallon shkolle fshati dhe është menjëherë zyra e Zogut I. Pa pompozitet, një thjeshtësi thuajse monastike : mure me dërrasa të mbuluara me piktura peneli të artistëve shqiptarë; ka disa piktura të mira, të matura në dizajn dhe të pasura në ton; kolltukë bastun prej palme kacavjerrëse, një tavolinë ministrore e një studenti modest janë të gjitha orenditë; Dritaret e hapura drejt detit janë të përshtatura nga perde të bardha transparente prej nape, të cilat, mjerisht nuk lëkunden nga asnjë fllad. A është Mbreti, ky zotëri i ri me një xhaketë ngjyrë duhani, e prerë në mënyrë të përsosur, që përkulet me dinjitet të paimitueshëm, duke më shtrënguar dorën përpara se të më caktojë një vend përballë tij ? Asgjë nga sovrani i operetës në këtë diktator të ri (ai është dyzet e një vjeç dhe duket afërsisht tridhjetë), elegant dhe i dalluar. Asgjë nga ushtaraku me rroba civile apo nga ajo që është rënë dakord të quhet stili ballkanas nuk e karakterizon pamjen e tij. Kushdo që do ta takonte në Ascot ose Auteuil, me dylbi në dorë, me kapele në zverk, do ta merrte për ndonjë zotëri (fisnik) të madh francez ose anglez. I gjatë, i hollë, me flokë dhe sy ngjyrë kafe të artë të çelur, vështrimi i tij, nën qepallat e vizatuara në formën e një jatagani, ka një shprehje të epërsisë së pavetëdijshme, që nganjëherë shpërthen me një shkëlqim të mprehtë, të ashpër, prerës, autoritar që e pashë në sytë gri të Qemal Ataturkut. Balli është i gjerë, i hollë drejt veshëve, çehre e bukur si ajo e një banori të Eton; hunda, e formës më të pastër ariane, e ngjitur në ballë me një vijë klasike, është ndoshta, edhe më shumë se goja e këndshme, e tërhequr mirë dhe pothuajse femërore, bukuria kryesore e Mbretit Zog I shprehet me qartësi të madhe : pak gjeste dhe akoma më pak buzëqeshje: një pandjeshmëri që nuk është pa hir, sepse duket se nuk tregon ftohtësi, por vetëkontroll të admirueshëm. Mbreti thuhet se është ambicioz, shumë bujar — a nuk i dërgoi subvencione armikut të tij Fan Noli në mërgim? — me vullnet të fortë, i kujdesshëm, i guximshëm dhe jashtëzakonisht i durueshëm.

Ahmet Zogu u përgjigjet me përkushtim pyetjeve të mia, mundësisht duke përdorur shprehje shumëngjyrëshe, pa i ndeshur sytë me mua apo zëri i tij nuk ngrihet apo animohet në asnjë moment; duket se dëshiron të japë vetëm fjalët e tij pa e lejuar bashkëbiseduesin të “përqendrohet” në tradhtinë e pavullnetshme të gjesteve, zërit, shikimit.

Mbreti më foli para së gjithash për Francën me të cilën Shqipëria ka pasur gjithmonë marrëdhëniet më të mira : “sidomos marrëdhëniet kulturore që janë më pak subjekt eklipsesh sesa marrëdhëniet ekonomike dhe politike. Dy nga nipat e mi janë në shkollë në Saint-Cyr. Ne gjithmonë i kemi sytë të kthyer nga Franca dhe me siguri do të keni vënë re se të gjithë njerëzit e arsimuar këtu flasin frëngjisht.”

Shqipëria çdo vit dërgon një numër të madh studentësh në Francë, ku ata priten ngrohtësisht. Sapo mësova se vetëm ndërhyrja personale e Mbretit kishte vendosur ministrin e Arsimit Publik të mbante hapur liceun franceze në Korçë. Nuk mungova të falënderoja sovranin për këtë, si dhe për urdhrat e posaçëm që kishte dhënë dy vjet më parë, në mënyrë që, pavarësisht intrigave të vogla vendase, grupi i parë i madh i intelektualëve francezë, që erdhën për të vizituar Shqipërinë gjatë një lundrimi (kroçere), duke u kthyer nga Greqia, u prit ngrohtësisht.

Teksa flet për arsimin, mësimin, mbreti i ri mysliman më siguron se e dëshpëron ngadalësia me të cilën po ndryshon pozita shoqërore e gruas në Shqipëri. “Gruaja shqiptare është një skllave apo një kafshë barre me disa prerogativa më pak për shkak të respektit që i jepet një qenieje të dobët sesa përbuzjes që mashkulli ndjen për një qenie inferiore”, më tha një punëtor shqiptar kur u kthye nga Franca ku kishte kaluar dhjetë vjet dhe që kishte disa vështirësi për t’iu përshtatur zakoneve të vendit të tij.

— Nuk do ta konsideroj detyrën time të përfunduar plotësisht, më tha Zogu I, derisa gratë shqiptare të ndërgjegjësohen për të drejtat e tyre ashtu siç bëjnë për detyrat e tyre, dhe të marrin pjesë në jetën intelektuale dhe shoqërore të Shqipërisë.

— Çfarë mendon Madhëria Juaj për pozicionin aktual të Shqipërisë?

— Për të kuptuar Shqipërinë sot, përgjigjet Mbreti, për të kuptuar evolucionin e saj, politikën dhe aspiratat e saj, mjafton të njohësh historinë shqiptare, e cila është një seri pushtimesh të alternuara, pushtime që nuk rezultuan kurrë në nënshtrim absolut dhe revolta që nuk ishin vendimtare. Pavarësisht gjithë infiltrimit të huaj dhe zgjedhës shekullore të orientit, raca jonë, e cila është një nga racat më të vjetra indo-evropiane, ka ruajtur një personalitet mjaft të theksuar, një vitalitet mjaft të fortë për t’i rezistuar çdo asimilimi dhe për të ruajtur, deri në ditët tona, si në tipin e saj fizik, ashtu edhe në tiparet thelbësore të gjeniut të saj, karakterin e saj të dukshëm perëndimor. Llaku (shtresa e sipërme) që na ka lënë Orienti mashtron vëzhguesin sipërfaqësor : struktura e mendjeve tona është e ngjashme me tuajën. E reja në Shqipëri është nacionalizmi shtetëror që duhet (mbreti këmbëngul në këtë fjalë; është e vetmja herë që do të theksojë disa rrokje) që duhet të zëvendësojë përfundimisht frymën klanore, patriotizmin krahinor. Interesi i mbretërisë duhet të mbizotërojë mbi interesin e fisit; këtë duhet ta kuptojnë të gjithë shqiptarët. Natyrisht, nacionalizmi kërkon sakrifica; ne do t’i bëjmë ato. Shqipëria është një realitet, sot ka kufij të qartë, përfundimtarë, një program; është një mbretëri demokratike, parlamentare dhe e trashëgueshme; për herë të parë e udhëhequr nga një mbret 100 për 100 shqiptar; dhe mbi të gjitha Shqipëria synon të mbetet sovrane në shtëpi.

Zogu I nuk e pret pyetjen që kam në buzë dhe që justifikon marrëdhëniet italo-shqiptare, të cilat pasi pësuan një ndryshim kursi gjatë ngjarjeve të Durrësit në 1934, rifilluan gradualisht përzemërsinë e mëparshme. Shqipëria, e varfër, e dobët, ende jo plotësisht e organizuar, a duhet ta privojë veten nga ndihma, ndoshta e rëndë, sigurisht me interesa personale, por efektive, nga një Fuqi e madhe Aleate?

— Kam vendosur, më tha mbreti, të respektoj neutralitetin e rreptë që i përshtatet një vendi të vogël të vetëdijshëm për dinjitetin e tij, i cili nuk ka synime agresive ndaj askujt dhe që, për më tepër, nuk mund të sulmohet pa u ndëshkuar pa shkaktuar një konflikt global. Ne duam të sigurojmë situatën tonë ekonomike të lirë nga ndërhyrjet e jashtme politike dhe të garantojmë pavarësinë tonë duke pohuar se jemi të zbatueshëm (funksionojmë) vetë. Ndonjëherë është më mirë të hash një pjatë modeste që e ke gatuar vetë sesa ushqime të shijshme të përgatitura nga të tjerët; përveç kësaj, lypja nuk është e denjë për një shtet që është vetëdijësuar. Shpresoj të arrij të balancojmë buxhetin tonë, deri tani në deficit vjetor, nëpërmjet të ardhurave doganore, taksave, monopoleve, marrëveshjeve tregtare me vende të tjera, që synojnë të barazojnë eksportet dhe importet e Shqipërisë, të cilat deri këtu kishte një suficit të konsiderueshëm importesh. Shqipëria dëshiron të mbajë marrëdhënie të përzemërta me të gjithë fqinjët e saj pa përjashtim.

Ahmet Zogu më shpjegon planet që po harton me ministrat e tij për të nxitur bujqësinë në shkallë të gjerë, veçanërisht prodhimin e ullinjve që fshatarët e keqtrajtojnë nga injoranca, organizimin e peshkimit, liqenet shqiptare dhe shqiptaro-jugosllave, të cilat janë të bollshme me peshq të imët, si trofta e salmonit.

— Ne jemi pak si njerëzit që hapën një zyrë përpara se të ndërtonin fabrikën (uzinën), më tha Mbreti.

E prek lehtësisht temën e paktit ballkanik. Zogu I deklarohet i gatshëm t’i përmbahet një pakti ballkanik që do të përfshinte të gjitha shtetet ballkanike pa përjashtim, me kusht që ai të jetë i pranueshëm nga Shqipëria. “Mund të ndodhë që një jelek të mbërthehet duke filluar me kopcën e dytë dhe të prishet i gjithë tualeti (pamja) prej tij. ”

Dhe, përpara se të ngrihej për të mbyllur bisedën, Mbreti më foli për Lidhjen e Kombeve, prestigji dhe autoriteti i së cilës donte të rritej dhe që ka “meritën e madhe për t’i bërë publike diskutimet dhe për t’i zbehur ose të paktën ekspozuar intrigat”.

Claude Eylan

(ose Baronne Henriette Joséphine Francisca Van Boecop

1890 – 1983)