….gjatë fushatës elektorale të zgjedhjeve Parlamentare të vitit 1908 në Perandorinë Osmane/

Shkruan: Dr. PAULIN MARKU/

Gjatë verës së vitit 1908 Porta e Lartë pësoi ndryshime të thella në politikën e brendshme perandorake. Ashtu si turqit, edhe popujt të kombësive të ndryshme, përfshirë shqiptarët e mirëpritën me gëzim shpalljen e Kushtetutës në vitin 1908 në Perandorinë Osmane. Ata shfaqnin pretendime të ndryshme për t’i realizuar pasi të kryheshin zgjedhjet parlamentare dhe të ishte ngritur kabineti i qeverisë, i dalë nga mazhoranca në parlament. Shumë prej tyre mendonin se me miratimin e Kushtetutës së re, ata do të kishin  liri në vetëqeverisje, si një grupim kombesh nën flamurin e Kushtetutës Osmane dhe do të forconte Portën e Lartë me anë të bashkimit rreth saj, të sa më shumë popujve të ndryshëm brenda perandorisë, si dhe do të garantonte për secilin popull ekzistencën kombëtare. Shqiptarët, jo vetëm që e mirëpritën rivendosjen e kushtetues por ata shpresonin se do të fitonin lirinë politike e vetëqeverisje të ëndërruar prej dekadash. Nëpër krahina të ndryshme shqiptare si: Vlora, Kruja, Durrësi, Tirana, Prizreni, Gjakova, Peja etj, sapo ishte shpallur kushtetuta, popullsia e këtyre zonave, me iniciativën e tyre filluan të dëbonin nëpunësit e vjetër të administratës dhe krijuan komisione të ndryshme shqiptare. Komisionet e ngritura kryenin funksione të ndryshme, të organeve të vetëqeverisjes, pajtimit të gjaqeve dhe mbanin rregullin e qetësinë publike.

Ky veprim i shqiptarëve nuk u pëlqye nga Porta e Lartë dhe as nuk mori mbështetjen e xhonturqve. Komiteti “Bashkim e Përparim”, i cili pritej të fitonte mazhorancën dhe të merrte pushtetin, qëndronte në një linjë me Stambollin zyrtarë dhe ruante besnikëri të plotë ndaj politikës së vjetër osmane. Ashtu si sulltani Abdyl Hamiti II dhe xhonturqit kërkonin me çdo kusht që të ruhej sundimi në viset shqiptare; të mos shkëputej vazhdimësia e mbledhjes së taksave; si dhe, ajo që ishte më kryesorja për të dyja palët, të mos iu jepnin pretekst shqiptarëve për autonomi. Departamenti i administratës së pronave perandorake pranë Portës Lartë, nxori një urdhër për uljen e taksave nga 30%, në 20 %. Qëllimi i këtij ndryshimi ishte për të qetësuar popullatën dhe për të ruajtur vazhdimësisë në mbledhjen e tatimeve në viset shqiptare. 

Shqiptarët refuzuan pagesën e taksave dhe me iniciativën e tyre dëbuan disa funksionar të tatimeve. Ata mbështesnin idenë e refuzimit të çdo lloj pagese e detyrimi në favor të Portës së Lartë, pasi sipas tyre, Stambolli ishte i interesuar vetëm për mbledhjen e detyrimeve tatimore dhe refuzonte zbatimin e kërkesat të tyre duke mos i marrë parasysh. Shqiptarët shfaqnin pakënaqësi ndaj Sulltanit për mos interesim të gjendjes së mjeruar dhe e akuzonin drejt për drejt për gjendjen e prapambetur në zhvillimin kulturor, social e në infrastrukturë në vilajetet shqiptare. 

Por, ashtu si zyrtarë të Perandorisë, edhe xhonturqit interesoheshin për ruajtjen e mbledhjes së taksave dhe zbatimit të ligjit. Për këtë arsye ata dërguan emisarë në zonat problematike për të sqaruar popullatën dhe për të parandaluar kërkesat e tepruara të tyre. Mund të themi se më kryesorja ishte që të bindnin popullatën të vazhdonin të paguanin tributin e detyrueshëm dhe të ruhej e plotë zbatueshmëria ligjore e administrative. E thënë më thjeshtë, xhonturqit përgatisnin terrenin për ruajtjen e vazhdimësisë së sundimit të ligjit, detyrimeve financiare dhe për mbrojtjen e tërësisë territoriale të Perandorisë Osmane. 

Më 5 gusht të vitit 1908, me vendim të Këshillit të Posaçëm, pranë Portës së Lartë shpallet amnisti e përgjithshme për të gjithë ata që ishin të burgosur e të dënuar politikisht në mungesë pasi ishin arratisur jashtë vendi. Nëpërmjet këtij vendimi, ata arritën të përfitojnë pafajësinë dhe ju linte e drejta që t’i riktheheshin të gjitha të drejtat civile e administrative. Nga kjo amnisti përfituan edhe shqiptarët e larguar politikisht në emigrim. Ndër ta, mund të përmenden, Ismail Qemali, Ibrahim Temo, Dervish Hima etj, të cilët deri atëherë regjimi Hamidian i kishte konsideruar rebelë e tradhtarë. 

Gjatë periudhës së vjeshtës së vitit 1908, shqiptarët kuptuan se duhet të organizoheshin politikisht për të përfituar nga shpallja e zgjedhjeve parlamentare dhe të grumbullonin votat për të nxjerrë kandidatët shqiptarë, për në parlamentin e Stambollit. Shqiptarët ftonin krerë të elitës shqiptare, të cilët gjendeshin të arratisur, që të rikthehen në atdhe dhe të kandidonin për mandatin e deputetit. Disa bejlerë dhe agallarë të Vlorës i drejtuan një telegram Ismail Qemalit, ku i kërkonin të rikthehej në vendlindje. Ai e mirëpriti letrën e bashkëkombësve dhe iu përgjigj pozitivisht lajmit nga Brukseli. Ismail Qemali i dërgon një telegram Xhemil bej Vlorës, të cilin e njoftonte se shumë shpejt do të rikthehet në atdhe. Në nder të Ismail Qemalit u organizuan festime të ndryshme në këtë sanxhak, të cilët e lartësonin virtytet dhe patriotizmin e tij. Kjo mbështetje e gjerë do t’a shoqëronte gjatë Ismail Qemalin për arsye se përkonte me periudhën zgjedhore për zgjedhjen e deputetëve për në parlamentin e Stambollit. 

Fushata elektorale e vitit 1908 i hapi rrugën një procesi të gjerë gjithëpërfshirës, si për turqit ashtu dhe për kombësitë e ndryshme, përfshirë dhe elitën politike shqiptare, e cila pati jehonë të madhe në trojet shqiptare. Krerë të zonave të ndryshme shqiptare u vunë në lëvizje për të mbështetur kandidatët për deputet por fatkeqësisht ata ishin të ndarë sipas interesave e grupimeve politike. 

Në përfundim mund të pohohet se kandidatët për deputet shqiptarë të vitit 1908 nuk patën një platformë politike të përbashkët shqiptarie dhe as nuk ndoqën një linjë gjithëpërfshirëse kombëtare për në parlamentin Osman.