Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

AULONA- QYTETI I HUMBUR

by

Besnik Imeri   (marë nga libri “Epiri Pellazgjik”)

Lidhur me emrin e këtij qyteti të lashtë dhe marëdhënien me qytetin e sotëm të Vlorës, nga autorë të ndryshëm  ka pasur mendime të ndryshme. Ne po përmendim variantin më të besueshëm dhe më të pranueshëm, sidomos nga ne shqiptarët, atë që tregon arkeologu i shquar italian Luigi Maria Ugolini në vitin e largët 1924:

“Unë nuk besoj se mund të ketë dyshim  mbi identifikimin e Vlorës moderne me Avlonën (ose Aulonën) e lashtë. Një pohim të tillë e përforcojnë  emri i sotëm që nuk është gjë tjetër veçse një transformim i emrit të lashtë (metatezë e thjeshtë e V dhe A); gjetjet arkeologjike që vijnë nga nëntoka, edhe pse nuk janë shqyrtuar hollësisht; më në fund pozicioni që na japin për të historianët dhe gjeografët klasikë, të cilët e panë qytetin. Ptolemeu (III,12, Paragrafi 3 dhe 4) thotë se Aulon është një port detar dhe e përmend edhe si qytetin e parë bregdetar të Bregdetit Liburnia, në udhëtimin e tij detar që kryente nga veriu duke zbritur drejt jugut.”

        Nga autorët antikë është përmendur shpesh qyteti i Aulonës, por deri më sot ky qytet nuk është i zbuluar në formë përfundimtare nga arkeologët, madje, ashtu si Epidamni me Durrahun, është i dyzuar midis detit dhe tokës. Mjaft nga autorët e vendosin këtë në breg të detit në zonën e fshatit Zvërnec, që nga vendasit quhet me emrin  enigmatik Triport, nisur nga fakti se në këtë zonë, në një kodër të ulët në breg te detit gjenden disa rrënoja muresh antikë, të shoqëruara këto me mure që janë të zhytura në det dhe që duken mjaftueshëm nga sipër. Por, ka autorë të tjerë, që Aulonën e vendosin disa km larg bregut të detit, rrëzë kodrave që rrethojnë sot qytetin e Vlorës. Dhe si e dhënë plotësuese në ndihmë të tyre erdhi edhe zbulimi, në fillim të viteve 70-të të shekullit të kaluar, i disa rrënojave në qëndër të qytetit të Vlorës, prapa Monumentit të Pavarësisë tek “Sheshi i Flamurit”. Por meqënëse këto rrënoja muresh fortifikuese, nga tipi i ndërtimit, i takojnë periudhës së sundimit të perandorisë romake, pra të një kohe të vonë, ndërkohë që Aulona si qytet përmendet në një kohë mjaft më të hershme, zbulimi i këtij qyteti antik me emër të bukur mbetet një detyrë e pazgjidhur akoma nga arkeologët. Por duhet thënë, se edhe këto rrënoja të stilit të ndërtimit romak, tregojnë se edhe Aulona antike duhet të jetë pranë tyre.

        Unë do të pëlqeja që Aulona, ashtu si Epidamni dhe Dyrrahu, të ishte e dyzuar midis detit dhe tokës. Madje, për të qënë më i qartë, qyteti, pa dyshim, duhet të ketë qënë përreth qendrës së qytetit të vjetër të Vlorës, rreth e përqark sarajeve të Vlorajve tek “Sheshi i Flamurit”. Ndërsa, në Triport duhet të ketë qënë fortifikimi, i cili mbronte portin nga sulme të mundshme. Madje, duke parë rrënojat e mureve në kodrinën buzë detit, të cilat, sipas tipit të ndërtimit të tyre, duhet të jenë ngritur në fund erës së vjetër apo fillimit të erës së re, arrin në përfundimin, që ato janë ngritur në një kohë më të vonë se sa ndërtimi i vetë qytetit të Aulonës, ashtu si dhe Dyrrahu që, padyshim, ashtu siç e provojnë edhe legjendat, është ngritur në njëkohë më të vonë se sa Epidamni. 

        Mund të pyetet, po ku ka qënë më parë porti i Aulonës? Dihet që Vlora deri në prag të shekullit të XX të erës sonë takohej me detin nëpërmjet një liqeni apo lagune, që në një mënyrë apo tjetër, nga veriu lidhej me lagunën e Nartës, në veriperëndim nga kodrat e Zvërnecit, në perëndim dhe jugperëndim ndahej nga deti nga një istëm rëre, ndërsa në juglindje dhe lindje laguna arrinte deri pranë  kodrave të Kaninës dhe Kuzbabasë, ku në lashtësi mund të ketë qënë edhe porti fillestar. 

        Por dihet, që ashtu si qytetet, edhe portet ruanin një traditë të ndërtimit të tyre. Në këtë kuptim, ai mund të ketë qënë edhe në skelë, ku sot është porti i vjetër i ndërtuar në fillim të shekullit të kaluar. Në përforcim të këtij mendimi, mund të jetë edhe fakti i ekzistencës së kalasë veneciane rreth e qark Skelës, e cila pas pushtimit të Vlorës nga Osmanët u rindërtua nga fillimi dhe ishte një nga kalatë më të bukura në Ballkan. Por ne shqiptarët, që ngandonjëherë e kemi shumë më të lehtë të prishim ndërtimet e vjetra që i takojnë historisë, pas fitores së pavarësisë, bashkia e Vlorës e prishi deri në themel dhe me gurët e saj shtroi rrugën Vlorë-Skelë. Dhe, pas tyre, të tjerë që erdhën në pushtet, themelet e saj i groposën duke ndërtuar stadiumin, Pallatin e Sportit dhe pallatet shumëkatëshe këto tridhjetë vjetët e fundit. Si përfundim, edhe ky port hipotetik pararendës i atij të Triportit, mbetet të kërkohet dhe zbulohet në të ardhmen.

        Mendimi se Aulona antike duhet të ketë qënë aty ku sot shtrihet “Vlora Historike”, përforcohet edhe nga ajo që, në dijeninë time, edhe institucionet si ato arkeologjike ashtu edhe ato të monumenteve, zonë të mbrojtur, të cilësuar si zona A, kanë evidentuar pikërisht këtë zonë ku ka qënë qëndra e vjetër e qytetit të Vlorës, përreth “Sheshit të Flamurit”. Ne, me padurim, mund pyesim: ku është Aulona jonë? Por, pikërisht, aty ku kazma e arkeologut do të shenjtëronte dhe ringjallte Aulonën antike, pallatet shumëkatëshe të ngritura në këto kohë të errëta, e kanë groposuar atë thellë e më thellë, ndoshta, për të mos u zbuluar më kurrë, vetëm nëqoftëse ndonjë dorë hyjnore, ndonjë ditë, do t’i shëmbte ata.

        Të dhëna interesante dhe dobiprurëse në të mirë të mendimit se Aulona antike ndodhej në rrëzë të kodrave, që nga vendasit quhen: Kuzbaba, Budak, Bregu i Orizit dhe Qafa e Topit, ku ka qënë i shtrirë edhe qyteti i Vlorës deri në mes të shekullit të kaluar, ka sjellë dhe arkeologu i shquar italian Luigi Maria Ugolini në studimin e vet “Albania Antica” publikuar në vitin 1925 në Romë,  pavarësisht faktit se ai vetë është i mendimit se Aulona antike duhet të ketë qënë pranë fshatit Nartë.

“Ky qytet, i vendosur brenda gjirit të bukur me të njëjtin emër, nuk ruan gjurmë të dukshme të qytetit të lashtë portual Aulon, kështu besohet që në kohët greke ai gjendej pak më në veri, drejt fshatit fqinj të Artës…Në jugperëndim të Vlorës, pranë fshatit Artë, gjendet një pjesë bregu që quhet Kepi Triport. Deti ka gërryer sterenë duke nxjerrë rrënoja ndërtimesh që kishin qënë të mbuluara nga dheu, dhe në të njëjtën kohë shkul dhe gëlltit po këto mbetje ndërtimore…Nga këto rrëshqitje toke, pikërisht në bregun e detit, shihet fillimi i një muri të ndërtuar me gurë paralelopipedë, të cilin e gjykoj të epokës greke-romake…Nuk mund të dimë, në se ky lokalitet ishte porti i Vlorës edhe sikur vendndodhja e qytetit të lashtë të gjendej aty ku tanimë është Vlora e ditëve të sotme.”

       Por, Ugolini duke u njohur me monumente dhe objekte arkeologjike, në një numër të mjaftueshëm, të zbuluara në truallin e qytetit të Vlorës, si dhe me “koleksionin Vlora” të mbledhur nga familja Vlora, dhe në veçanti nga Eqerem Bej Vlora, na jep një panoramë, e cila të bën të mendosh se këtu në lashtësi ka pasur një qytet, i cili duhet të këtë qënë Aulona. Ndjekim përshkrimin e Ugolinit: 

“Megjithatë, nga trualli i zënë tashmë nga qyteti kanë dalë disa monumente:

-Shihet ende, në oborrin e kazermës ushtarake (të vendosur në fillim të shëtitores që nga qyteti të çon për në port dhe kundruall kishës së lashtë bizantine të shndëruar tashmë në xhami), një shtatore e vogël e Artemisit prej mermeri, e lartë rreth 50 cm…Ajo mban veshur hitonin karakteristik të saj, i cili i bie mbi kraharor me apoptygma të gjatë, të ngushtuar nën gjoks menjëherë nën gjinjtë nga një rrip. Në këmbë kishte sandale të kapura lart. Në të majtë të saj gjendet një qen i kruspulluar me turi të kthyer drejt perëndeshës, i gatshëm për të pritur ndonjë urdhër.

-Në të njëjtin oborr gjenden disa kapitele dhe ndonjë kolonë prej guri…shihet një pjesë  kolonës mbi të cilën mbështetet një kapitel, që shërben si piedestal për figurinën e Artemisit. Shtatorja e vogël, kapitelet dhe kolonat kanë ardhur nga gërmimet e bërë  në po këtë vend nga ushtarët italianë për ndërtimin e kazermës ngjitur, gjatë pushtimit tonë të përkohshëm të Vlorës (1914-1920). Këto objekte ishin vendosur në oborr të kazermës (mbetje të godinave të kësaj kazerme kanë ekzistuar deri para do kohësh se aty të ngrihej një pallat në rrëzë të kodrës, përkundruall xhamisë dhe në krah të shkallëve që ngjiten në kodër.B.I) për zbukurimin e tij.

-Nga nëntoka e Vlorës vjen një altar varri prej guri gëlqeror 1.30 m i lartë, 0.62mi gjërë dhe 0.44 m i trashë…Motivi dekorativ…Në njërën anë ka një shqiponjë dhe një gjarpër (simbolika pellazge) kundruall njeri tjetrit; mbi faqen tjetër paraqiten dy pëllumba (përsëri një simbolikë pellazge).

-Fragment i një shtatoreje të vogël gruaje, prej guri gëlqeror.

–Stela e Vlorës, gjetur brenda qytetit të Vlorës (e dëmtuar). Është punuar në të ashtuquajturin “guri gëlqeror i bardhë i Kaninës”. Përmasat: 62 cm në lartësinë më të madhe; 69 cm e gjatë…Në faqen A të ilustrimit shohim një figurë femre të veshur me peplos me apoptygma të gjatë, që është ulur mbi një fron…Përpara saj një figurë femre në këmbë (e dëmtuar)…Faqja B ruan mbetjet e një figurë femre në këmbë, të veshur me peplos me kolpos…Është e pamohueshme se kompozimet janë të mira dhe e kanë prejardhjen nga modele greke të shek. V p.Kr. Ndaj këtij datimi mund të ngrihet ndonjë kundërshtim dhe shkas për këtë japin kolonat anësore që kuadrojnë skenën. Dihet se një element i tillë fillon të shfaqet vetëm në stelat helenistike. Por unë besoj se këtu kolonat nuk kanë një rol thjesht dekorativ, por janë vënë në të kundërt për të përfaqësuar mjedisin në të cilin zhvillohet skena. Me një rol të tillë ne i ndeshim në vepra shumë më të hershme se epoka helenistike, si në lekythoi mortorë me bojë të bardhë, në vazot me figura të kuqe të stilit rogoroz, e në pllakëzat deltine në Lokri Epizefirit, që janë të gjysmës së parë të shek. V p.Kr. 

– Shtatorja e Vashës së Vlorës (e dëmtuar) është me interes për sa i përket veshjes mjaft të veçantë, por edhe llojit të artit. Edhe kjo shtatore vjen sigurisht nga qyteti i Vlorës dhe nga i njëjti vend në të cilin qe zbuluar stela që sapo kemi shqyrtuar. Ka një lartësi prej 87 cm dhe është punuar me gurin gëlqeror të Kaninës…Shtatorja paraqet një figurë femre, me pamje të shquar dhe moshë të re…Shtatorja ka një veshje komplekse…(të cilën e kemi përshkruar tek paragrafi për veshjet pellazge)…Forma e veshjes është mjaft e veçantë dhe nuk afrohet aspak me tipat e veshjeve klasike. Përkundër, ajo afrohet mjaft me veshjen e figurinës së bronzit e Gurit të Zi (Shkodër), veçanërisht për pjesën e sipërme të tunikës. Ajo ngjason edhe me bustin e koleksionit Vlora për sa i përket tri copave të veshjes, vendosjes së tyre mbi trup dhe mëngëve…Kjo më shtyn të mendoj se kjo lloj veshje ishte e posaçme për vendin.

–Lapidar varri me kolonë të dyfishtë prej mermeri, lartësia 52 cm. Të dy kolonat janë të bashkuara dhe të gdhendura në një bllok të vetëm. Lapidari është gjetur nën themelet e shtëpisë së Xhemil bej Vlorës (vend ku sot ndodhet lulishtja dhe varri i Ismail Qemalit). Lapidari u vendos në kopshtin e Pallatit Bashkiak të Vlorës (në këtë godinë sot ndodhet Muzeu Historik Vlorë).”

        Nga ky përshkrim i gjatë nga Ugolini krijojmë një bindje të qëndrueshme, se të gjitha këto monumente dhe objekte arkeologjike të gjetura kryesisht në një perimetër të ngushtë të “qëndrës historike” të qytetit të Vlorës, dëshmojnë, padyshim, se aty duhet të ketë qënë edhe Aulona antike.

        Këtë bindje e përforcon edhe një fakt interesant, se pikërisht në këtë zonë ka pasur edhe shumë objekte kulti, kisha, xhami dhe teqe, por ato që bëjnë dallimin midis tyre janë xhamia e Muradies dhe teqja e Kuzbabasë, të cilat ndodhen, e para, në rëzë të kodrës së Kuzbabasë, dhe, e dyta, në majë të saj. Xhamia e Muradies, zyrtarisht dhe sipas institucioneve të monumenteve të kulturës, është ndërtuar nga sulltani Sulejmani i Madhërishëm në fillim të shekullit të XVI; ndërkohë që banorë të vjetër të qytetit të Vlorës  tregojnë se kjo xhami më parë ka qënë kishë. Madje, godina e xhamisë, po ta shikosh  me vërejtje dallon nga pikëpamja ndërtimore dhe stilit të ndërtimit të mureve me rreshta tullash që ndërpresin muret me breza paralelë, format e dritareve dhe të dyerve, zbukurimet ornamentistike të tyre, të kujtojnë më shumë një kishë mesjetare të stilit bizantin, se sa një xhami. Kuptohet, që këmbanorja është shembur dhe në vend të saj është ndërtuar minarja. Madje, dyshohet se kjo kishë duhet të jetë ndërtuar në antikitetin e vonë si një kishë paleokristiane, këtë e vërteton edhe ajo që ‘trotuari’ përreth saj është një metër poshtë nivelit të tokës. Po kaq janë edhe themelet e rrënojave romake prapa Monumentit të Pavarësisë, gjë që mund t’i vendosë ato në të njëjtënperiudhë ndërtimi.

        Por në të mirë të këtij mendimi na vjen edhe një informatë e dyfishtë e sjellë nga Ugolini, të përmendur më lart nga ana e jonë, ku ai kishte dijeni të saktë për pararendsen e xhamisë: 

“Shihet ende, në oborrin e kazermës ushtarake (të vendosur në fillim të shëtitores që nga qyteti të çon për në port dhe kundruall kishës së lashtë bizantine të shndëruar tashmë në xhami), një shtatore e vogël e Artemisit prej mermeri…” 

        Dihet që në fillim të erës sonë, me triumfin e krishtërimit ndaj paganizmit, ose monoteizmit ndaj politeizmit, objektet e kultit pagane, faltoret, tempujt, etj, pasi u shkatëruan apo u dëmtuan u kthyen në kisha dhe manastire; dhe, pas shumë shekujsh, atë që kishat dhe manastiret u bënë tempujve dhe faltoreve pagane, ju desh ta provonin në kuriz të tyre prej xhamive dhe teqeve, të cilat, edhe ato, u ngritën mbi themelet apo rrënojat e tyre. Kështu përsëritet historia, si një cikël i vazhdueshëm me përmbysje dhe rrokullisje.

        Logjika e ngjarjeve, me të drejtë të bën të hamendësosh, se kisha e stilit bizantin është ngritur mbi themelet apo rrënojat e një tempulli të lashtë. Gjetja në këtë vend e shtatores së Artemisës të bën të dyshosh, dhe është një provë, se aty afër kjo hyjneshë mund të ketë pasur edhe faltoren apo tempullin e saj.

        Ngacmimin për këtë mendim, përsëri e kemi marrë prej Ugolinit, i cili, i nisur nga arkitektura e një stele varri të gjetur në atë vend, konkretisht anës stilistike të kolonave që e kufizonin atë, hedh dyshimin se këto objekte të kësaj natyre në antikitet kanë qënë shenjë dalluese, se aty pranë ka pasur ndonjë vend të shenjtë. Ndjekim Ugolinin:

“-Stela e Vlorës, gjetur brenda qytetit të Vlorës (e dëmtuar)… Në faqen A të ilustrimit shohim një figurë femre të veshur me peplos me apoptygma të gjatë, që është ulur mbi një fron…Përpara saj një figurë femre në këmbë (e dëmtuar)…Faqja B ruan mbetjet e një figurë femre në këmbë, të veshur me peplos me kolpos…shkas për këtë japin kolonat anësore që kuadrojnë skenën. Dihet se një element i tillë fillon të shfaqet vetëm në stelat helenistike. Por unë besoj se këtu kolonat nuk kanë një rol thjesht dekorativ, por janë vënë në të kundërt për të përfaqësuar mjedisin në të cilin zhvillohet skena…Prej tyre do të kujtoj, në lidhje me argumentin që po shtjelloj tashmë, një krater të mrekullueshëm atik të mesit të shek. V p. Kr., që mban një skenë blatimi dhuratash për dy perëndeshat Ade dhe Kora, të cilat paraqiten të ulura dhe mbajnë simbolet karakteristike të vetat. Por, ajo që na intereson më tepër, është se djathtas dhe majtas tyre është vendosur një kolonë dorike me kanelyra, që vazhdojnë në trungun e kapitelit. Këto dy kolona, për mendimin tim, nuk kanë vetëm një rol të pastër dekorativ dhe as atë për të kufizuar qartë skenën, e cila është thelbi i krejt paraqitjes skenike, por janë për të treguar vendin në të cilin qëndronin dy perëndeshat, domethënë një tempull. Me fjalë të tjera: kolonat nuk janë një zbukurim dekorativ, por janë vënë aty për nevoja të përcaktimit të mjedisit.”

        Pra, kodra e kuzbabasë është një vend i shenjtë, pasi pranë saj ka qënë i ndërtuar një tempull në lashtësi, i cili, nisur nga shtatorja e Artemisës që është gjetur aty pranë, mund të ketë qënë tempulli i Artemisës; dhe, në antikitetin e vonë, tempulli u shndërua në një kishe paleokristiane; dhe, në mesjetë, kjo kishë bizantine u kthye nga osmanët në një xhami, dhe, sipër, në majë të kodrës, u ngrit edhe një teqe. Dihet që në antikitet tempujt ngriheshin pranë qyteteve. Këtë e vërtetojnë të gjitha zbulimet arkeologjike në brigjet e Mesdheut. Tani mbetet që kazma e arkeologut ta zbulojë këtë qytet të humbur.

Besnik Imeri   (marë nga libri “Epiri Pellazgjik”)

FOINIKE – QYTET I KRONIT

by

Besnik Imeri

   C:\Users\Besniku\Desktop\FOTO BESO.jpg     Për qytetërimin e spikatur të Epirit, kryesisht në Kaoni, për pozitën gjeografike, burimet natyrore, si dhe përzgjedhjen diturore që i kanë bërë këtij vendi, kundrejt të tjerëve, pellazgët qysh në prehistori, ka edhe të dhëna të tjera, të cilat janë evidentuar me kujdes nga studiuesi Aleks Trushaj:

 “…Kjo trevë (përreth Foinikes), sot për sot, përmban gjurmët më të hershme të jetës njerëzore në vendin tonë që lidhen me stacionin e Xarës të paleolititit të mesëm (100 mijë deri 30.000 vjet më parë)… Është rajon me diellzim shumë të madh në vendin tonë, në Xarë, p.sh numurohen 343 ditë me diell në vit…temperatura mesatare 16-17 gradë Celsius, përsëri është më e lartë në të gjithë vendin…Është nga më të pasurat me burime ujore…Kaonia mbetet treva më e populluar në prehistori dhe antikitet në vendin tonë…Territori i Kaonisë me shumë elemente të pasura të kulturës prehistorike është sot për sot më interesanti në vendin tonë, ai është përcaktues i shumë aspekteve të prehistorisë në vendin tonë…”

        Tani, nga ky parashtrim mbreslënës i Aleks Trushajt, a mund të dyshojmë në faktin që pikërisht këtë vend ‘hyjnor’ zgjodhi Kroni, dhe pas tij edhe Zeusi, për të pasur stanet e tyre?!!! A ishte një rastësi, që pikërisht në këtë trevë pushtuesit romakë ngritën fermat e tyre, duke sjellë edhe kolonë romakë?!! 

        Ne kemi fortifikime prehistorike si Foinikja, të cilat duhet të jenë shumë të lashta. Kështu duke parë një trakt muri prehistorik të Foinikes ku “…I ndërtuar me blloqe drejtëkëndëshe gjigande ku përmasat e një guri arrijnë gjatësi 3,20 m, lartësi 2,20 m dhe trashësi 1,60 m…”, i cili datohet nga L.M.Ugolini jo më herët se viti 450 p.e.s, ndërsa N.G.L.Hamond keto mure me blloqe masive i daton midis viteve 325-300 p.e.s (Epirus, Oksford 1967, 713-716); të lindin dyshime për saktësinë e tyre.

        Foinikja përmendet nga arkeologu shqiptar Gjerak Karaiskaj, por unë nuk e gjej tek arkeologë të tjerë përshkrimin e saj, madje (qofsha i gabuar) nuk ka pasur ndonjë ekspeditë arkeologjike, siç ka pasur në Buthrot, Apolloni, Lisus, Bylis, Amantie, Olympe, etj.   Mos vallë Foinikja ka qënë e “mallkuar” për arkeologët tanë, apo ka qënë kaq e mitizuar, e frikshme dhe mistike si një vend i shenjtë që nuk duhej shkelur, sa që i ka mbajtur larg ata prej saj. Apo mos vallë nga një prekje e lehtë e saj prej  Ugolinit  ka bërë që prej “hijes” së këtij arkeologu të shquar italian të mos guxojnë të thonë një mendim ndryshe për të. Madje edhe vetë Ugolini, kur u rikthye në atë zonë me ekspedita të fuqishme arkeologjike në Buthrot, nuk shkoi më në Foinike. Përse?!!! A mos vallë Foinikja ishte një tabu që nuk duhej prekur?!!! Ndërsa ekspeditat pas viteve 90-të, të sponsorizuara dhe udhëhequra nga arkeologë të shteteve të huaja, kanë shkuar në Foinike për të “zbuluar” aty qytetërimin greko-romak, atë që thoshte edhe Ugolini në vitin 1924.

       Kalaja e Foinikes, nisur edhe nga legjenda se aty ka pasur stanet Kroni, ndërsa pallatin mbretëror në Dodonë, për mendimin tim duhet të jetë ndërtuar në mugëtirë të kohrave, ndoshta pesë mijë, tetë mijë, apo dymbëdhjetë mijë vjet më parë. Madhështia e këtij fortifikimi prehistorik ka mahnitur edhe një nga arkeologët më të shquar italianë që ka bërë gërmime arkeologjike në Epir, Luigi Maria Ugolini. Ndjekim impresionet e tij:

“Pjesa më e lartë e kësaj kodre ruan mbetje të tjera arkeologjike, që duken të një rëndësie më të madhe, në krahasim me ato që janë përshkrur deri më tani. E kam fjalën për mure rrethuese të forta.

        Duke folur për to, përjetoj emocionin që ndjeva kur pashë për së largu, mbi mal, diçka që tërhiqte pareshtur vëmendjen time, dhe duke u ngjitur aty me ngut nëpër rrugë të pjerrëta, arrita papritmas nën ato mure hijerënda…rradha e poshtëme e tyre ishte shumë më e lartë se shtati im. Mbi të, kundrejt një qielli të përndezur prej diellit perëndues, ngadhënjente një kaçubë e gjelbër , laurus nobilis (dafinë), e cila në atë heshtje të thyer nga tingulli i tenus avena (fyelli) i një bariu, m’u duk si një kurorë natyrore dhe mjaft e denjë.”

        Por kur shkon në Romë, siç e thotë edhe vetë Ugolini, ai i lë mënjanë impresionet e takimit me këtë fortifikim madhështor, dhe, duke gjykuar me një mendje “më të ftohtë” arrin në përfundimet e çuditshme mbi kronologjinë e ndërtimit të Foinikes të përmendura më lart,  ku ai nuk e çon atë më tutje se mesi i shekullit të V p.e.s. Shtojmë, se L.M.Ugolini kur e vizitoi Foiniken në vitin 1924, pasi vërejti tre tipe muresh, dy prej të cilave, ata megalitikë dhe ata poligonalë, çuditërisht i vendosi në të njëjtën periudhë të ndërtimit të tyre. Megjithatë, arriti në përfundimin se ky fortifikim përbëhej nga tri rradhë muresh rrethuese, ku, me të  drejtë, ato megalitikë i takojnë akropolit, pjesës më të lashtë të këtij fortifikimi. Ndjekim pohimin e tij: 

“…kam ndërmend tashmë të shpreh vlerësimin tim arkeologjik dhe kronologjik mbi muret e Finiqit. Kur, në momentin e parë, muret m’u shfaqen papritur para sysh me gjithë madhështinë e tyre, atëhere kur pashë traktet poligonale dhe u kujtova për toponiminë e vendit, unë krijova bindjen se i përkisnin një lashtësie të thellë. Qe ky një frut i një përshtypje fillestare. Megjithatë tani, duke reflektuar më mirë dhe duke u mbështetur në kritere objektive dhe krahasuese, kam ardhur duke pjekur një gjykim kronologjik më të matur, që do ta shfaq më poshtë.”

        Por edhe në këtë analizë të ftohtë, përsëri tregohet konfuz, pasi fillimisht muret megalitike të Foinikes i vendos në një kohë më të hershme se ato poligonale duke mos vendosur shenjën e barazimit për kohën e ndërtimit të tyre; por më vonë “pendohet”, dhe jo vetëm vendos shenjën e barazimit midis tyre, por çuditërisht, poligonalin, në ndonjë rast, e bën më të hershëm se megalitikun! Ndjekim disa nga pohimet e tij:

“…përparësinë e tipit poligonal ndaj megalitikut. Një përparësi e tillë do të rridhte nga krahasimet që mund të ofrojë poligonali në pamje të parë me “pellazgjikun”. Megjithatë, unë besoj se duhet përjashtuar një mendim i tillë, duke gjykuar, në rradhë të parë, se një ngjashmëri më tepër në dukje se sa në realitet, pasi “pellazgjiku” është një mur me blloqe pak a shumë të palatuara, të vëna në mur duke i lënë ato siç gjëndeshin rastësisht në natyrë, ose siç dilnin nga gurorja,  me sipërfaqe me disnivele të mëdha, pothuaj përherë të fryrë dhe ajo që është më e dukshme, duke i lënë vend hapësirave aq të gjera, sa do të duhej më pas të mbusheshin me blloqe të madhësive më të vogla…Kështu që barazia, apo vetëm edhe ngjashmëria, mes poligonalit të Finiqit dhe tipit mural të quajtur “pellazgjik” nuk ekziston, apo është vetëm në dukje të parë. Nga ana tjetër, edhe nëse merret si bazë vlerësimi kronologjik, ne nuk mund ta caktojmë poligonalin në një epokë shumë të mëparshme në krahasim me megalitikun…

       Këto vështirësi teknike më të larta në poligonalin se në megalitikun dhe të kapërxyera në mënyrën më të mirë, mund të zbulojnë një finesë ekzekutimi që shpjegohet vetëm në se gjykohet se poligonali është i një epoke jo aq të lashtë, siç mund të mendohet në çastin e parë. Jo vetëm kaq, por nëse tipologjia dhe teknika nuk mund të na thonë me siguri se cili prej dy ndërtimeve  është më i lashtë, një motiv tjetër mund të na shtyjë të arrijmë në përfundimin se megalitiku duhet të vlerësohet i një epoke të njëllojtë me atë që i caktohet poligonalit…Në të vërtetë pothuajse tërësia e trasesë së mureve rrethuese përbëhet prej ndërtimi megalitik, ndërsa poligonali gjendet i vetëm, ose në një apo dy pjesë, gjë që mund të na shtyjë të hamendësojmë se tërësia e mureve ka qënë ndërtuar me punim megalitik dhe se vetëm në ndonjë pikë, për rrethana të veçanta, është ndjerë nevoja për të lidhur më mirë murin me punim poligonal, i cili rezulton mjaft i qëndrueshëm…

        Vërtet, në kuptimin e ngushtë të fjalës, mund të hamendësohet, gjithashtu, se megalitiku në një kohë të dytë ka zëvendësuar pothuajse tërësisht poligonalin, me të cilin ishte ndërtuar fillimisht muri rrethues i qytetit…

        Besoj nga ky shqyrtim rrjedh se nuk mund të pohohet me siguri të plotë që poligonali i Finiqit është më i hershëm ndaj megalitikut apo anasjelltas. Prandaj mendoj se të dy tipat ndërtimorë janë të njëkohshëm mes tyre, ose pothuaj të tillë…

        Megalitiku është tipi mural përgjithësisht i përdorur për pjesën lindore të akropolit të Finiqit, me mikrolitikun gjejmë të ndërtuar pjesën perëndimore të mureve rrethuese. Kjo pjesë na duket si një zgjerim i akropolit që ka ndodhur në një kohë të dytë, nga që në fakt pjesa lindore është ajo që paraqitet si më e vjetra…megalitiku është i një periudhe shumë të afërt në prejardhjen e tij nga poligonali. E përkthyer kjo në vite, besoj se nuk gaboj duke përcaktuar si periudhë bazë shek.V p.Kr…Nuk jemi në gjëndje të pohojmë me siguri se sa mikrolitiku është i mëvonshëm kundrejt megalitikut, për sa kohë shkalla e dijeve tona mbetet kjo që është tani. Megjithatë mendoj se mund të ndërfutet hapësira kohore prej një shekulli e gjysëm, por nuk mendoj se duhet të zbritet më tej koha e mureve të këtij qyteti.”

        Të bën përshtypje në këto pohime të Ugolinit,  jo vetëm turbullira dhe mungesa e qartësisë lidhur me kronologjinë e mureve rrethuese të Foinikes, por edhe fakti, që kur do të argumentojë kohën e ndërtimit të tyre, përdor metoda sofiste, pasi megjithëse bën fjalë për tri tipe muresh (megalitik, poligonal dhe mikrolitik), mënjanon më të hershmin, megalitikun, dhe zgjedh për krahasim poligonalin, të cilin e krahason me muret e tipit poligonal të mureve të Mikenës dhe murin paralelopiped të Athinës, të cilët u takojnë shekujve të V dhe të VI p.e.s; për të arritur në përfundimin e sforcuar se Foinike është ndërtuar në shekullin e V p.e.s. 

        Megjithatë ndjekim pohimin e tij sofist mbi kronologjinë dhe etninë e Foinikes:

“Edhe për të përforcuar këtë pohim timin nuk do të ndalem të bëj një numërim të gjatë dhe për më tepër të lehtë, të shembujve të mureve të tjera të ngjashme, kronologjia e të cilave sillet rreth kësaj kohe. Do të përmend, megjithatë, ndonjë prej këtyre rasteve, e domethënë si tipi i murit poligonal në Mikenë shfaqet në pjesët më të vona të murit rrethues; se e gjejmë në përdorim nga shekulli i VI deri V p.Kr; se murin me paralelopipedë e ndeshim, në Athinë, tashmë të përkryer, në gjysmën e dytë të shek.VI, siç mund të dëshmojë “cisterna pisistratiane” e Akropolit; më në fund, se mure me shoqërim të njëkohshëm të sistemit poligonal dhe atij paraleopiped ndeshim edhe më vonë se shek.VI (për shembull në Athinë, në murin rrethues të Asklepieon, që është ndoshta i viteve të fundit të shek.VI, apo viteve të para të shek.V p.Kr.)…”

          Ndërkohë që S.Islami kur flet për qytetet ilire, të cilat kanë një shkallëzim kohor të ndërtimit, me dy dhe tri rradhë muresh fortifikuese, duke filluar i pari nga akropoli, si Lisi, Zgërdheshi, etj (pavarësisht se Foiniken nuk e përmend), i vendos ato në kohë të ndryshme; nga prehistoria deri në antikitetin e vonë, me një diferencë fillim e krye të jetës së tyre gati 1000 vjeçare.Me këtë, indirekt ai  ka kritikuar lehtazi Ugolinin, pasi e së njëjtës natyrë është edhe  Foinikja, se edhe ky fortifikim përbëhej nga tri rradhë muresh rrethuese, ku ato megalitikë i  takojnë akropolit, pjesës më të lashtë të këtij fortifikimi. 

        Krahasimi që bën Ugolini me muret e Mikenës dhe të Athinës, jo vetëm është pa vend por edhe i gabuar; pasi dihet se akropolet e Mikenës dhe Athinës nuk janë ndërtuar në shekujt e VI dhe të V p.e.s. Muret e tipit megalitikë Mikena i ka të shekujve XV-XIII p.e.s. Ndërsa Athina mund t’i ketë edhe më të hershme. Por ai qëllimisht zgjedh muret poligonalë të tyre, të cilat, siç duket, janë identifikuar si të shekujve të V dhe të VI p.e.s. Në këtë rast, muret megalitikë të Foinikes duhej të krahasoheshin me muret megalitikë të Mikenës, Athinës, por edhe të Tirintit, për të bërë një krahasim të denjë moralisht dhe profesionalisht. 

        Kujtojmë këtu se akropoli i Foinikes, siç pohojnë shkrimtarët antikë,  ka qënë shtatë herë më i madh se akropoli i Athinës. Si ka mundësi?!!! Vetëm nga ky fakt, përjashtuar gjithë të tjerët, a mund të themi, siç thotë Ugolini, se Foinikja është themeluar në shek.V p.e.s?!!!

        Por jo vetëm kaq, ai e quan Foiniken një qytet grek dhe ndërtimin e mureve të saj si pjesë e qytetërimit grek të shekujve të VI dhe të V p.e.s. Dhe, për këtë, në mënyrë sofiste, përmend pohimin e Polibit, që e quan Foiniken qytet të Epirit, pasi  Epiri për Ugolinin është grek. Ndërkohë që vetë Polibi, i cili fare mirë mund ta quante Foiniken qytet grek, nuk e quan si të tillë. Në këtë kuptim nuk është rastësi që ai nuk përdor emrin Foinike për këtë ndërtim madhështor, por përdor emrin e një fshati vllaho-grek që ndodhet në rrëzë të mureve të tij, Finiqit; megjithëse e di shumë mirë se ky fortifikim prehistorik quhej nga shkrimtarët antikë, Foinike, gjë që e pohon edhe vet: 

“Literatura na flet për një qytet të Epirit, të emërtuar Foinike, i cili, besoj unë, nuk mund të identifikohet tjetër veçse me rrënojat që unë kam parë në Finiq…Njoftimet për zbulimet arkeologjike që unë kam paraqitur tashmë tregojnë realisht se ky mund të ishte qyteti i Epirit mjaft i fortifikuar, për të cilin na flet Polibi. Straboni thotë qartë se qyteti i Fenikes ishte i vendosur pak në brendësi dhe në veri të Buthrotum…Prokopi na jep një përshkrim të mirë të qytetit dhe të akropolit të emërtuar Fenike.”

        Megjithatë ndjekim pohimin e tij sofist mbi etninë e Foinikes:        

“Duke kujtuar këta shembuj, unë e kam gjykuar me vend të mos dalë nga bota greke, apo paragreke, pasi kjo është më e afërt me lokalitetin, epokën dhe qytetërimin në tërësinë arkeologjike, që jam duke trajtuar. Unë në të vërtetë e vlerësoj këtë qytet si një qytet të qytetërimit grek, përveçse prej rrënojave arkeologjike që kam parë mbi sipërfaqe të tokës, edhe prej dëshmisë së Polibit (II, 5, 8). Ky na thotë qartë se Feniki ishte një qytet i Epirit.”

        Nuk është rastësi, që në vitin 2008, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, në botimin e saj “Historia e Qytetërimit Shqiptar”, u përmbahet   pikë përpikë ideve të Ugolinit për Foiniken, madje duke u hequr më katolik se papa, pasi e quajnë atë koloni helene; por përtej kësaj, çuditërisht, edhe ata, ashtu si Ugolini, nuk e quajnë Foinike, por Finiq, me emrin e një fshati vllaho-grek që ndodhet në rrëzë të mureve të saj gjigande.    

         Identifikimi i Epirit si një territor helen është një gafë e rëndë e këtij arkeologu të shquar, në mos qoftë e qëllimtë, pasi ai, nuk mendoj se nuk ka dijeni për atë që kanë thënë shkrimtarët antikë grekë për Epirin, të cilin asnjëherë nuk e kanë quajtur helen apo grek, por gjithmonë e kanë quajtur atë të banuar nga barbarët.

        Foiniken, Polibi (II, 11, 7) e ka quajtur: qyteti më i pasur, më i fuqishmi dhe më i fortifikuari i Epirit. Por ai nuk thotë, qyteti më i fuqishëm dhe më i fortifikuar i Helladës, por i Epirit, duke bërë një dallim të qartë midis Helladës dhe Epirit. Polibi në një nga librat e tij, kur flet për sulmin e ilirëve të Teutës ndaj Foinikes, nuk e quan atë koloni helene, dhe, për më tepër nuk i zë ngoje ata, megjithëse ai vetë ishte grek. Ai banorët e Foinikes, por edhe të gjithë banorëve përreth deri në Antigone, i quan thjesht epirotë. 

     Ndjekim Polibin: “…Megjithatë, kur kjo flotë (flota ilire) qëndroi në Foinike në Epir, ata zbritën për të marrë furnizime. Atje ndeshën me disa ushtarë Galë, rreth tetëqind sosh, të vendosur (si garnizon mbrojtës) në Foinike, duke qënë në pagesë të epirotëve. Këta kontraktuan me ta, që ata të tradhëtonin e lëshonin vendin në duart e tyre. Pasi kishin bërë këtë pazar, zbritën nga anijet e morën qytetin dhe gjithshka në të me goditjen e parë. Kur ky lajm u bë i ditur, epirotasit bënë një rekrutim të përgjithshëm dhe erdhën me nxitim për t’i shpëtuar…”.

        Tani, në sqarim të lexuesit, lidhur me vendqëndrimin e Kronit, babait të Zeusit, mjaft autorë, por edhe Pilika i ynë, tregojnë trojet e Epirit pellazg, apo dy pjesë, Dodonën dhe rrethinat deri në bregdet. Madje thuhet se stanet e Kronit kanë qënë në Palavli, në Delvinën e sotme. Aty ku ndodhet edhe një nga fortifikimet pellazgjike nga më të stërlashtat, Foinikja. Dhe, po t’i referohemi toponimisë, aty ndodhet edhe një katund me emrin Krongji, pra vendi i Kronit. Madje, madje, edhe ‘Rheas Kolpos’, shtatzanë me Zeusin, lindjen e ka realizuar aty, në stanet e burrit dhe jo në pallatin mbretëror në Dodonë. 

        Kështu sipas legjendave Rea nuk e lindi të birin në Dodonë,  nga frika se mos e hante Kroni, pasi fatthënat kishin parashikuar që i biri do t’i merrte pushtetin, por në stanet e Palavlisë (fshat në Sarandën e sotme) në Foiniken e lashtë: “…Zeusi…u lind jo në Dodonë, në pallatet e t’et, Kronit, por në Palavli, ku qe një stan i Kronit. Prej andej u aratis nëpërmjet Onhezmit dhe u dërgua në Kretë, ku u rrit dhe mbretëroi në Epir dhe Thesali, e në gjithë Greqinë…”

Description: IMG_20180425_105953617_HDR

Gurë ciklopikë 20-30 tonësh. Foinike.

        Lidhur me këtë legjendë At Shtjefën Gjeçovi tek “Hylli i Dritës” shkruan: 

“…e ndër hyjni të panjehuna, po i përmendi nja disa të cilave s’ua shkulë rraja nëne prej tokës shqyptare…Për nder të Kronit shqyptarët (Kaonët) ngrehen nji kështiel në majë të Gurit të Kuq, i cili gjëndet në fushë t’Finikut ku u gjet edhe qytet i Kronit. Sot n’at vend asht fshati Krongji, në rrethinë të Delvinës. Përmbi fshat Krongji gjënden gërmadhat e montueme të kohës së pellazgëve.

        Zoti (Zeusi) pra, mbas gojdhanave epirote, nuk u lind në Dodonë në Pallat të Kronit, por në Palavli të Delvinës, ku ishin të banat (stanet) e Kronit, e prej këtu u dërgue në Butrint me lundër e në Kretë…shumë fshatna të Kretës kanë emnat e Toskënisë: Selinon, Selija e Delvinës; Svaqja, Sfaka e Gjirokastrës etj…le ta marr vesh bota se hyjnitë, mënyrat dhe sjelljet e besimtarëve, si grekët dhe latinët e vjetër i patën prej etënve t’onë Pellazgjve…”

        Ugolini në përshkrimet e udhëtimit që ka bërë nëpër Shqipëri në vitin 1924 kur flet për Palavlinë dhe Kamenicën pohon: “Nga ana arkeologjike, ashtu si më pohuan edhe vendasit e rrethinave, vërejta se kishte mjaft gjëra interesante. Rrënojat shtrihen pak minuta rrugë nga Palavlija, që në greqisht do të thotë “pallat mbretëror i lashtë”. Por me gjithë këtë nuk më rastisi të ndesh gjurmë muresh qoftë shumë të lashta, qoftë të epokës klasike.”

        Pohimi i Ugolinit në lidhje me Palavlinë na jep një informatë interesante, ku emërtimi Palavli do të thotë   “pallat mbretëror i lashtë”, gjë që indirekt vërteton mitin apo legjendën të përmendur nga At Shtjefën Gjeçovi dhe Pilika, se në Palavli kanë qënë stanet  e Kronit, pra pallatet mbretërorë. Por po të shikojmë vetë fjalën Palavli, në përbërje të saj kemi pjesën ‘avli’, që në shqip njihet ‘avlli’, oborr apo pjesë e një pallati, trualli i tij. Çuditërisht kjo fjalë, sipas Zaharia Majanit, gjëndet edhe në etruskisht me të njëjtin kuptim si në shqip. Por ajo ndodhet edhe në turqisht, po me të njëjtin kuptim. Për rrjedhojë mbetja e kësaj fjale në greqisht, turqisht, shqip dhe etruskisht, nuk bën gjë tjetër, veçse vërteton se ajo është një fjalë e lashtë  e mbetur deri në ditët e sotme si një një pasardhëse “fosile” e fjalës në gjuhën pellazge. Të gjitha këto vërtetojnë faktin se kemi të bëjmë me një fjalë të lashtë pellazge, e cila në rastin tonë në greqisht, siç e thamë edhe më lart, tregon pallatet mbretërore të Kronit.  

        Por në vërtetim të legjendës, ashtu siç pohon Shtjefën Gjeçovi, na vjen edhe emërtimi i fshatit Krongji, pra vend i Kronit.  Gjithashtu, në këtë zonë ndodhet edhe një fshat tjetër, i cili, çuditërisht quhet Krane, pra vendbanim i Kronit. 

        Në vërtetim të legjendës, por edhe të lashtësisë së Foinikes ka folur edhe E.Zhakes, i cili sjell fakte kuptimplotë dhe të pakundërshtueshëm, të cilat indirekt hedhin poshtë përcaktimin kronologjik të saj prej Ugolinit: 

“Në vitin 1926 në Foinike janë gjetur dy çekanë ose koka sopatash prej guri-stralli të Kohës së Gurit…Arkeologët, poshtë shtresës romake, gjetën Epigrafe ose Mbishkrime, monedha, qeramikë. Ishte hera e parë që në Shqipëri zbuloheshin dëshmi të një qytetërimi të tillë të lashtë. Akropoli ishte më i madhi në botën antike- shtatë herë më i madh se ai i Athinës…Arkeologët mendojnë se ai kishte tre mure rrethues. Polibi: Thoshte se Foinike ishte qyteti më i pasur, më i fuqishëm dhe më i fortifikuar i Epirit.”

        Mure si këto të Foinikes  arkeologët, por edhe historianët i kanë quajtur, mure ciklopikë. Me këtë nënkuptohet që ato janë ndërtuar nga ciklopët. Legjendat, siç kemi treguar edhe në kapitujt e mëparshëm të këtij libri, i evidentojnë ciklopët në Epir dhe në Siçili, por edhe në Liki. Tani a i kanë ndërtuar ciklopët muret e Foinikes apo jo, këtë nuk mund ta dimë. Por legjenda na thotë se Kroni, pallatet i kishte në Dodonë, ndërsa stanet në Palavli të Foinikes. Madje, në të mirë të kësaj teze na vjen edhe emri i fshatit Krongji, i cili ndodhet në rrëzë të mureve ciklopike të Foinikes.  Gjithashtu legjenda na thotëse muret e Tirintit i ndërtuan ciklopët e ardhur nga Likia.

           Ky fakt e bën legjendën më të besueshme, pasi në Dodonën dimërkeqe të Homerit, nuk mund të dimërojnë bagëtitë, dhe, vendi më i përshtatshëm janë fushat bregdetare të Foinikes, prandaj aty janë ngritur edhe stanet dimërore. Gjithashtu, dimë se ciklopët punësoheshin për ndërtimin e kalave. 

         Por përdorimi i miteve dhe legjendave për saktësimin e kohës së themelimit të Foinikes kundërshtohet nga Ugolini. Ai nuk mund ta gëlltiste faktin që Foinike ishte me një histori më të lavdishme dhe më të lashtë se vetë Roma : “Apiani rrëfen një legjendë, sipas së cilës Kelti, Iliri dhe Gali ishin tre vëllezër, bijtë e ciklopit Polifem…po për shkak të babait Polifem, do të mund të gjykohej si i mbështetur besimi i përgjithshëm popullor – i pranuar edhe ngandonjë studiues i vjetër – që ia cakton ciklopëve ndërtimin e një lloji të tillë muresh të përhapur aty këtu nëpër Shqipëri. Nuk beoj se është rasti për t’u ndalur gjatë mbi këtë supozim, pasi kuptohet lehtë se gjendemi në një fushë tepër mitike dhe poetike, sa ajo mund të merret seriozisht.”

        Por çuditërisht, kur do të vërtetojë idetë e tij nacionaliste mbi sjelljen e kulturës dhe qytetërimit në Iliri nga Roma, Ugolini u referohet legjendave, mbi bazën e të cilave, sipas tij, vërtetohen faktet historike. Pra një përdorim i dyfishtë i miteve dhe legjendave. Ndjekim pohimin e Ugolinit:

“Edhe legjendat e lashta, të mbledhura herë nga poetë e herë edhe nga historianë të epokës klasike, sjellin një kontribut pohues për pikëpamjen e historianëve modernë.”             

IMG_20180425_104232
IMG_20180425_103420

Muret prehistorik, pellazgjikë të Foinikes së lashtë.

      Pra, edhe ne, mund të themi me plot gojën se legjendat për Foiniken, sjellin një kontribut pohues për mendimin tonë se Foinike ka një moshë, të paktën tre-katërmijë vjeçare. Gojëdhënat tregojnë se muret e Tirintit i ndërtuan ciklopët e punësuar nga Likia!!! Atëhere, pse Kroni, të mos punësonte ciklopët për të ndërtuar kalanë e Foinikes, ku të vendoste garnizonin e vet, për të mbrojtur bagëtinë nga grabitjet dhe rrëmbimet e fiseve përrreth. Po a ka pasur rrëmbime të bagëtisë atëhere? Legjendat, përsëri na vijnë në ndihmë: Herkuli rrëmbeu bagëtitë e mbretit legjendar të Thesprotisë, Geronit. Ja edhe fakti.

       Tani për të mësuar vjetërsinë e mureve të kalasë së Foinikes, nuk duhet të nisemi nga ato që thonë arkeologët, dhe, për më tepër, të tillë si Hamondi, apo edhe vetë Ugolini. Por duhet t’u drejtohemi historianëve, për të na gjetur kohën kur Kroni e ka ngritur këtë kala. Mund të thonë, që në këtë mënyrë, lashtësia mund të rritet në mënyrë progresive. Përsëri legjendat na ndihmojnë; sipas tyre muret e Trojës i ndërtoi Aiaku, Poseidoni dhe Apolloni. Nëqoftëse do të mësojmë se kur Aiaku shkoi si murator në Trojë; me siguri do të mësojmë edhe se kur është ngritur kalaja e Foinikes. Por jo në shekullin e IV p.e.s, siç na thotë Ugolini, por as edhe në shekullin e XIV p.e.s, por, ndoshta, shumë e shumë më herët. Për këtë, mbase duhet pyetur vetë Kroni, kur i ka ndërtuar! 

Besnik Imeri  (marrë nga libri  “Epiri Pellazgjik”)

SAMI FRASHËRI, MENDJA MË E NDRITUR SHQIPTARE

by

Nga Besnik Imeri

Shqiptarët kanë fatin e madh që nga raca e tyre ka dalë një mendje e ndriçuar si Sami Frashëri. Por ky fakt madhor, madhështia e këtij burri, a u është bërë e ditur shqiptarve në mënyrën më të plot dhe gjithpërfshirëse të veprës së tij? Prandaj këtu kemi të drejtën që të shtrojmë edhe disa pyetje:

  • A ka zënë vendin e merituar figura e tij në historiografinë shqiptare?!
  • A është vendosur ai në vendin që i takon në panteonin e burrave të shtetit atdhetarë të racës shqiptare?!
  • A janë vlerësuar dhe pasqyruar realisht kontributet e jashtëzakonshme të tij në fushën e shkencave albanologjike?!
  • A është renditur dhe a është pasqyruar në mënyrën e merituar nga arti pamor, letërsia, dhe kultura shqiptare në përgjithësi?!

         Sami Frashëri, ashtu si dhe shumë Rilindas të tjerë si Jeronim De Rada, Abdyl Frashëri, Pashko Vasa, Jani Minga, Shtjefën Gjeçovi, Gjergj Fishta, etj, ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm në lëmin e etnogjenezës së shqiptarëve, të origjinës pellazgjike të racës dhe të gjuhës së tyre. Por, çuditërisht, ky kontribut madhor, në mënyrën më të turpshme, është lënë mënjanë, është lënë në hije, madje është parë me përbuzje dhe përçmim.

I pari që ka hedhur gurë kundër kësaj veprimtarie të shkëlqyer, por tinëzisht dhe pa e përmendur me emër, ka qënë Eqerem Çabej.Ja se çfarë thotë ai:“Nuk do të mund të kënaqim ata që edhe sot kanë besim të patundur në një origjinë pellazge të gjuhës sonë. Përkundrazi, është koha që, së paku në shkollë, të mos mbushen trut’e nxënësve me hipoteza të mjergullta të mezit të shekullit tëkaluar…”[1] (“Elemente të gjuhësisë dhe të literaturës shqipe”,Tiranë-1936)

Pra të mos vendoset, dhe nëqoftëse është, të hiqet nga librat shkollorë mësimi i origjinës pellazgjike të shqiptarëve dhe gjuhës së tyre, gjuhës shqipe.Një inkuizicion i vërtetë. Por historia mësohet në shkollë, dhe në qoftëse një kombi do t’ia ndryshosh historinë, atëhere hiq të vërtetat historike nga librat shkollorë, ose ndryshoi ato me të pavërteta, dhe të jesh i sigurtë që brezat që do të vijnë nuk do ta dinë saktë historinë e vendit të tyre. A nuk po ndodh sot e njëjta gjë, ku ministreshat e arësimit gjithë këto vite kanë ndryshuar historinë që fëmijët tanë mësojnë në shkolla.Një veprim antishqiptar i frymëzuar nga qarqet antishqiptare në Europë dhe në Botë, dhe të nxitura nga veglat e tyre antishqiptare në Ballkan.

Tani me të drejtë të zotit mund të pyesim: Kush ishte ky person në vitin e largët 1936 që propozonte që në shkollë fëmijët e shqiptarëve tëmos mësonin origjinën e vërtetë të kombit të tyre? Nga e merrte këtë fuqi ky person dhe kush e frymëzonte apo e inspironte në një veprim tragjik për shqiptarët?!!

Pavarësisht se Sami Frashëri nuk është shpallur publikisht heretik, dhe ai vetë dhe vepra e tij, të digjen publikisht në turrën e druve. Por,  në të vërtetë kështu ka ndodhur. Pasi frikaçët, të paaftët, servilët e pushteteve dhe të karikes së ngrohur prej tyre, meskinët dhe djallëzorët, asnjëherë nuk kanë guxuar të dalin burrërisht kundër ideve të ndritura të Sami Frashërit. Por gjithmonë në mënyrë tinzare, djallëzore dhe dhelparake e kanë goditur atë prapa krahëve dhe në errësirë, duke e vendosur në pusin e errët të moskujtesës.

        Në asnjë studim, në asnjë vepër studimore të historianëve dhe gjuhëtarëve tanë, të cilët me këto studime kanë arrritur deri tek grada më madhore, ajo e akademikut, në asnjë vepër të Akademisë së Shkencave dhe të akademikëve tanë, jo vetëm nuk janë trajtuar, por as që janë përmendur fare, në asnjë rresht, idetë e ndritura të Sami Frashërit për origjinën pellazgjike të gjuhës shqipe, por dhe të vetë shqiptarëve. Ndërkohë, që ato qysh me krijimin e Akademisë së Shkencave në vitin 1972, duhej të ishin kthyer në një platformë studimore në të gjitha drejtimet e shkencave albanologjike.

       Por çfarë ka thënë Sami Frashëri për origjinën e racës tonë dhe të gjuhës shqipe? Ndjekim disa thënie të tij:

  • “Më të vjetërtë prinërt’ tanë bota i quajnë pelasgë…Ky komp kaq’ i vjetërë e kaq’i vlejturë për istorit ka qën’ i shumë’e i fortë e i përhapunë nëpër gjith’ Evropët të Lindjesë. E tërë Sinisi’e Ballkanit edhe përtej Tunësë, Ungaria, Kroatia etj. Si dhe Greqia e gjith’ anët’ e perëndimit t’Azisë së Vogëlë, do-me-thënë t’Anadollit, ishinë vend i Pelasgëvet, shqiptarëvet të vjetër, ca nga këta pelasgë u hodhë përtej den’(detin) Adriatik, n’Itali; Etrusqitë, llatinëtë e të tjerë kombe t’Italisë janë prej farës’ së pelasgëvet…Pa ndryshim (dyshim) Pelasgetë janë m’i vjetër’i i kombeve arianë  t’Europësë…Ka edhe shumë argumenta të tjerë që provojnë se pellazgët e lashtë dhe shqiptarët e sotëm përgjithësisht i takojnë një race dhe kanë të njëjtën gjuhë…”[2]
  • “Kjo besë (besim fetar) që thuhetë mythollogji, është bes’ e të parëvet prindër tanë, pelasgëvet…Emënat’ e perëndivet q’u faleshin pelazgëtë e prej të cilëvet i ka marrë mythologji e grekëret e e romanëvet…”[3]

        Sami Frashëri, 130 vjet më parë ka treguar se origjina e të gjithë shqiptarëve rrjedh prej pellazgëve. Por ai nuk është ndaluar deri këtu, por tregon se në antikitet pellazgët, të parët tanë, ndahen në disa fise të rëndësishme, që janë ilirët, epirotët dhe maqedonasit; pasi sikur ta ketë ditur që Akademia e Shkencave të Shqipërisë (vendi ku mblidhen më të mençmit e shqiptarëve), do ta dhunonte këtë të vërtetë, jo vetëm duke mos pranuar origjinën pellazgjike, por duke mohuar edhe origjinat e pjesëshme të mëvonshme në antikitet të shqiptarëve nga epirotët, dardanët, maqedonët dhe paionët.

        Kjo është njësoj sikur njëzet nipërve jo vetëm t’u mohohet prejardhja e gjakut nga gjyshi prej babait (në këtë rast pellazgët), por një pjese të tyre t’u mohohet edhe babai duke u thënë se ju nuk rridhni nga baballarët tuaj (në këtë rast epirotët, dardanët, maqedonasit dhe paionët), por nga xhaxhai tuaj (në këtë rast ilirët)!!! Tregova këtë shëmbull vulgar për të treguar se sa absurde dhe vulgare është teoria që u tregon Akademia e Shkencave shqiptarëve për origjinën e tyre.

Ndryshe, këtë fabul mund ta paraqesim. Nëqoftëse origjina e shqiptarëve do të konsiderohej një godinë, ku prejardhja nga pellazgët do të ishte themeli i kësaj godine, ndërsa pasardhësit tanë nga pellazgët në antikitet Ilirët, Epirotët, Dardanët dhe Maqedonët (përfshirë dhe Paionët)do të ishin katërmuret mbajtëse të kësaj godine; po të pranonim vetëm origjinën ilire të shkencës tonë zyrtare, atëhere godina jonë e etnogjenezës do të qëndronte në ajër, pasi asaj i janë hequr themelet, si dhe tre nga muret mbajtëse. Më thoni si mund të qëndrojë një godinë pa themele dhe vetëm me një murmbajtës?!!! Por të ndjekim se çfarë thotë Samiu.

  • “…Popullsia e Epirit dhe e Maqedonisëflasin një gjuhë…Iliria: Populli i Ilirisë ishte një racë dhe fliste një gjuhë…Popullsia e vjetër e Ilirisë i përkiste racës pellazge, që është nga më të moçmet e popujve arianë. Ajo është një racë dhe flet një gjuhë me popujt e Epirit dhe të Maqedonisë…Ky popull është populli shqiptar…”[4]
  • …edhe Shqipëria mbet një vënt i vogëlë, që pushton gjysmën’ e jugës s’Ilyrisë, gjysmënë (anën’ e veriut e të perëndimit) të Maqedonisë edhe gjithë Epirë”[5]
  • “…Iliria: Është emri i një treve të vjetër në viset perëndimore të Gadishullit Ballkanik…Vetëm pjesa jugore e Shqipërisë, domethënë Toskëria quhej me emrin e veçantë Epir, prandaj edhe shumica nuk e konsideronin Iliri. Kufiri jugor i Ilirisë konsiderohet lumi Vjosa…”[6]
  • “Shqiptarët kanë krijuar vetëm tri shtete të njohura. Këta ishin: njëri në viset e Shkodrës (ilirët), njëri në Epir, domethënë në viset e Janinës (epirotët), dhe tjetri në qytetin e vjetër Pela që ndodhet afër Jenixhe Vardarit në Maqedoni (ku përfshihen edhe dardanët me paionët.B.I).”[7]
  • “…Epirotët nuk kanë patur aspak lidhje me grekët, prandaj nga grekët janë quajtur barbarë, d.m.th jogrekë. Përkundrazi me dëshminë e Strabonit, i cili konsiderohet plaku i gjeografëve dhe historianëve të tjerë të lashtë grekë, është provuar se pellazgët (epirotët) formonin një popull që ka patur afërsi nga pikëpamja e Gjuhës, e moralit dhe e zakoneve  me popullsinë e Maqedonisë dhe të  Ilirisë.”[8]
  • “…Ilyri i vjetërë nuk pushtonte tërë Shqipërinë, se nuk  unjësh më poshtë Vijosësë nga juga, por nga veriu ish’shumë m’ë e madhe, se sikundër thamë, xgjatëshë gjer në Savë e gjer në funt t’Adriatikut…Që nga Vijosa e gjer në mëngët t’Ambraqisë (t’Artësë) cop’ e jugës së Toskërisë së sotme quhësh Epir…Mbretëri’ e Ilyrisë ish veçan, e Epirit veçan…Ilyrianëtë,si dheEpirotëtë, të cilëtë s’ndryshonin nga ata me nonjë fare mëndyre, roninë eishinë si shqiptarët e sotëm pa ndonjë ndryshim, edhe flisninë gjuhënë, që flasimë na sot…”[9]
  • “ Epir është emri i vjetër i Toskërisë që përbën pjesën jugore të Shqipërisë. Toskëria shtrihet nga veriu deri në lumin Shkumbin dhe nga lindja deri në Manastir; kurse Epiri i Vjetër nga verilindja ishte i kufizuar me lumin Vjosa; vëndet që ngelen në lindje të këtij lumi quheshin Maqedoni dhe ato në veri të tij quheshin Iliri. Nuk mund të besohet që emri Epir të jetë përdorur prej popullsisë së vjetër të atij vendi dhe sot popullsia vendase e quan atë Toskëri.”[10]
  •  “Shqiptarët që ndodhen në Greqi (arvanitasit) e Itali (arbëreshët) janë toskë. Emri toskë është shumë i vjetër dhe ka mbetur qysh prej kohës së pellazgëve…”[11]
  •  “Edhe viset e Manastirit hynin në Maqedoni, kurse trevat e Kosovës e të Shkupit njiheshin me emrat e veçantë Misia e Dardania dhe nuk përfshiheshin në Iliri, d.m.th si kufiri lindor i Ilirisë ishte Mali i Sharrit.”[12]

GJUHA  SHQIPE

Sami Frashëri në veprën e vet madhore “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”në kreun e VII “Kombëri’e gjuh’e shqiptarëvet” thotë:

  • “Shqiptarëtë flasin një nga më të vjetërat’e më të bukurat gjuhë të dheut. Gjuhërat, që kanë qënë shoqet’e motërat e shqipesë, kanë mijëra vjet që kanë humburë e s’flitenë në nonjë vënt të dheut; po në vendit t’atyre përdorenë mbesat’e stërmbesat’e tyre. Shqipja është shoqe me greqishten e vjetër, me llatinishtenë, me sanskritishtenë, gjuhën’e Indis së vjetërë, me sendishtenë, me tevtonishtenë etj. Po këto gjuhëra, që numuruamë, nga të cilat ca kanë qënë motra të vogla të shqipesë e më shumë më të ra (reja) se ajo, këto gjuhëra, them, kanë mij a mijëra vjet që nuk po flitenë më e s’rojnë përveçse me faqet të ca livrave të vjetra. Ato quhenë gjuhëra të vdekura e shqipja, gjuha jonë, q’është m’e vjetërë nga ato, ësht’e gjallë e flitetë edhe sot si në kohët të PELASGËVET…
  • …Kemi shumë shenja e shumë dëftime, të cilatë dëftejnë faqeza që ata pelasgë, që na dukenë si përrallë nga vjetëri’e tepër’e tyre, kanë folurë këtë gjuhë, që flasim na sot…
  •  …pelasgëtë kanë folurë kaqë mijë vjet më parë këtë gjuhë që flasim na sot, po thua pa ndryshime a me aqë pak ndryshim, sa të muntte të delte sot një pelasg, do të muntimë të flasim me të si fletë një gegë me një tosk…”[13]
  • “Shkronjëtor’i gjuhësë shqip, të përkëthyerit e fjalëvet në aqfytyra (sinonimet),hollësi e nyjevet, të perëmënavet e tëtjera bukuri, që s’i ka nonjë nga gjuhët’e sotme, e të cilatë edhe gjuhët’e vjetra s’i kanë kaqë të mbaruara (përkryera, përsosura) e të tepra (të shumta), gjithë këto gjërëra e rrëfejnë që shqipja është një gjuhë e vjetërë, e mbeturë që nga kohërat’e qëmoçime e të përallta (legjendat)  e ruajturë sikundër qe (ishte), pa prishur’e pa ndryshuarë.”[14]

Disa studjues sllavo-helenë, edhe sot e kësaj dite, flasi për një origjinë të shqiptarëve nga Kaukazi.Por këto teori antishqiptare janë kritikuar nga Sami Frashëri 130 vjet më parë. Por çuditërisht asnjë studiues nuk thotë, që i pari kritik i tyre ishte Sami Frashëri! Ndjekim Samiun.

  • “…Disa thonë se shqiptarët kanë ardhur kohët e vona nga vendi Albaniad d.m.th Dagestani që ndodhet në Kaukaz. Disa thonë se shqiptarët bëjnë pjesë në grupin e popujve sllavë dhe disa kujtojnë se janë degë e grekërve të ngelur në gjëndjen e vjetër barbare, kurse disa nga historianët tanë supozojnë se shqiptarët janë një fis i ardhur nga Arbëria. Në të vërtetë këta e dinin se në gjuhën shqipe ka fjalë të ngjajshme dhe të përbashkëta me gjuhët e vjetra greke, latine, e sllave, por kujtonin se këto fjalë ishin marrë nga këto gjuhë…Më në fund disa studjues duke e njohur thellë gjuhën shqipe, kuptuan se deri në çfarë shkalle ishin marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e vjetra greke, latine, sllave, gotike, persishte e sanskrite  dhe duke marrë për bazë gjuhën studjuan edhe historinë, zbuluan origjinën e popullit shqiptar, vendin nga ai kishte ardhur. Kjo çështje që kishte mbetur enigmë për shekuj, tashmë u zgjidh krejtësisht. Populli shqiptar është një prej degëve më të vjetra të popujve të Azisë dhe të Evropës që quhen arianë….

Gjithashtu, kritikën më të fuqishme të teorisë antishkencore dhe antishqiptare të të ashtuquajturave huazime të gjuhës shqipe, të mbrojtur fuqishëm nga Eqerem Çabej, dhe pas tij një tufë e madhe gjuhëtarësh, përfshirë dhe disa prej tyre antishqiptarë dhe filosllavë, e ka bërë Sami Frashëri. Ndjekim Samiun.

  • “…Por nuk gjykohet se këto fjalë shqipe janë marrë nga gjuhët e vjetra greke, latine, sllave, gjermane, për pasojë me gjithë gjuhët e reja evropiane që rrjedhin prej tyre dhe nga ana tjetër me persishten, zendishten e sanskriten. Përkundrazi ka shumë fjalë që vërtetojnë se forma e tyre shqipe janë BAZË, ndërsa format në gjuhët e vjetra greke e latine janë derivate të tyre. Kjo tregon se gjuha shqipe është më e vjetër se greqishtja ose latinishtja e moçme dhe se populli shqiptar është shumë i vjetër…Në disa fjalë lidhjet dhe gjasimet janë më të shumta me gjuhët persishte, zendishte e sanskrite se sa me gjuhët e tjera ariane të Europës. Kjo përbën një prej argumentave që provon se gjuha shqipe nuk është degë e gjuhëve latine, greke, sllave, porse është degë që i përket drejtëpërsëdrejti familjes së vjetër me fillesën e vet nga Azia e mesme, ashtu si popujt e tjerë Arianë…”[15]

        Sami Frashëri ka folur edhe për mënyrën e ndërtimit të shtetit  të shqiptarëve kur ata të shkëputeshin nga Turqia, ku megjithëse   ai i njihte shumë mirë format e qeverisjes së shteteve perëndimore, nuk rekomandon asnjerën prej tyre; por përkundrazi, duke njohur kulturën e trashëguar në shekuj  të qeverisjes së shqiptarëve, mentalitetin, zakonet, traditat, virtytet, personalitetin dhe karakterin e shqiptarit, rekomandon atë që i përshtatet më mirë, që e kishte provuar efektshmërinë në shekuj, formën më demokratike: Pleqësitë. Ndjekim Samiun.

“Straboni, dheshkronjs’ i madh, duke shkruar për vendin tënë afro dymijë vjet më parë, thotë që: Maqedhonasit, Ilyrianët e Epirotëtë (do-me-thn gjith shqiptart), sado që çeku kanë ca mbretërira, por qeveri’e tyre e vërtetë është një farë këshillesh prej të parëvet, që këto këshilla i quan plakoni (do-me-thënë pleqësi), edhe qeverisin’ e gjykojnë në ata vende. Përse, pra, ta lëmë këtë zakon të bukur kaq mijë vjeç…?”[16]

Duke mos u ndaluar në të gjitha çështjet që trajton Sami Frashëri në veprën e tij madhore “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, e cila duhet të kishte shërbyer si një platformë për Akademinë tonë të Shkencave, qeveritarët dhe politikanët tanë, vazhdojmë me problematika të tjera.

        Ndonëse vepra e Samiut “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet” nuk është hedhur poshtë formalisht dhe publikisht, kuptohet nga frika e reagimit dhe ndëshkimit popullor; ndërkohë që realisht idetë, mendimet, propozimet e vyera jo vetëm që nuk janë vlerësuar, përkundrazi janë rrëzuar dhe hedhur poshtë në mënyrën më tinzare dhe burracake, siç e treguam edhe me shëmbujt e mësipërm.

        Vendosja në vend e nderit të Samiut do të fillonte me emërtimin e akademisë tonë me emrin “Sami Frashëri”, dhe, në mos ajo, me domosdo këtë emër duhej ta kishte Universiteti i Tiranë, të paktën në respekt të asaj që në vitin e largët 1889 Samiu propozonte, që shqiptarët të kishin dy universitete kombëtare, një në jug dhe tjetrin në veri të vendit. Por jo vetëm kaq. Para Universitetit të Tiranës duhej të vendosej një shtatore e madhe e Sami Frashërit dhe sheshi para universitetit të emërtohej: Sheshi “Sami Frashëri”. Më tej. Tek Akademia jonë e Shkencave janë bustet e Eqerem Çabejit, Aleks Budës dhe Sabri Godos. Si nuk paska një vend për një bust të Sami Frashërit?!!

        Më tej, kohët e fundit, mësojmë se kartëmonedha 10.000 lekëshe ka për simbol fytyrën e Asdrenit. Shtrojmë pyetjen: A është Asdreni një figurë gjithëpërfshirëse e të gjithë shqiptarëve dhe me atë rëndësitë veprës së tij në rrafshin kombëtar? Përse është haruar Sami Frashëri, figura më madhore dhe më përfaqësuese e të gjithë shqiptarëve edhe përtej Shqipërisë Cung? Përse asaj nuk i është gjetur nje vend në ndonjë monedhë apo kartëmonedhë?!! Të jetë rastësi kjo, apo një veprim i qëllimtë dhjetravjeçar?!!

        Sami Frashëri (por edhe Abdyli apo Naimi) nuk ka ndonjë shtatore në asnjë qytet të Shqipërisë (përfshirë dhe Kosovën që tashmëështë e ‘lirë’), madje as në kryeqytet. Asnjë shesh i Shqipërisë nuk mban emrin e Samiut, ndërkohë që në sheshet e vendit tonë shikon lloj lloj emërtimesh, me emra personash të stisur, pa ndonjë kontribut madhor për Çështjen Shqiptare, madje edhe personash që mund të kenë vepruar kundër interesave tona kombëtare.

        Mund ta themi me siguri të plotë se nëqoftëse emri dhe figura e Sami Frashërit nuk do të vendoset në vendin që i takon, dhe si rrjedhojë e kësaj nuk do të pranohet saktë, ashtu siç është dhe në të vërtetë, etnogjeneza e shqiptarëve; atëhere Çështja Kombëtare, vetë Shqipëria, përfshirë dhe shqiptarët do të shkojnë drejt rrënimit kombëtar, tjetërsimit të identitetit, rrënimit të  gjuhës shqipe dhe zhdukjes graduale si komb.

Zoti e mbroftë Shqipërinë dhe shqiptarët!

Besnik Imeri, 22 gusht  2021.

[1] Spiro N.Konda “Shqiptarët dhe problem pellazgjik”,Bot.UEGEN-2011, f. 448.

[2]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), Kostandinopojë -1889, vëll.I. f. 143-148; vëll.II, f, 1161-1162, Bot.Naim Frashëri, f. 61-64

[3]Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë -1889,Kreu. I, “Çka qënë Shqipëria”, artikulli I, “Pelasgëtë”, artikulli VII,  “Kombëri’ e Gjuh’ e Shqiptarëve”, Bot.”Falcon”-Tiranë,  f. 8 dhe 24

[4]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), Kostandinopojë -1889, vëll.I. f. 143-148; vëll.II, f, 1161-1162, Bot.Naim Frashëri, f. 61-64

[5]Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë -1889,Kreu I “Çka qënë Shqipëria”,  artikulli III “Shqiptarëtë nënë romanëtë”, Shtë.Bot.”Falcon”-Tiranë, f. 15

[6]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), Kostandinopojë -1889, vëll.II, f, 1161-1162, Bot.Naim Frashëri, f. 61-64

[7]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), Kostandinopojë -1889, “Shqiptarët”, vëll.I.f. 143-148. Bot.Naim Frashëri, f. 43

[8]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-alam”, vëll.I. f. 773-774), Kostandinopojë-1889; Bot.Naim Frashëri, f. 55

[9]Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë -1889,Kreu I, “Çka qënë Shqipëria”,   artikulli II, “Ilyrianëtë e Epirotëtë”, Shtë.Bot.”Falcon”-Tiranë, f. 10-11

[10]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-alam”), Kostandinopojë-1889, vëll.I. f. 773-774, Bot.Naim Frashëri, f. 54

[11]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), vëll.IV, f. 3023-3024.Kostandinopojë -1889, Bot.Naim Frashëri, f. 65-66

[12]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”),Kostandinopojë -1889, vëll.II, f, 1161-1162, Bot.Naim Frashëri, f. 61-64

[13]Sami Frashëri,“Shqipëria ç’ka qënë,ç’është dhe ç’do të bëhet”, Kostandinopojë 1889, Kreu I “Çka qënë Shqipëria ”, artikulli I, “Pelasgëtë”, Bot.”Falcon”, f. 24-25

[14]Sami Frashëri,“Shqipëria ç’ka qënë,ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë 1889, Kreu I “Çka qënë Shqipëria ”, artikulli VII, “Kombëri’e gjuh’e shqiptarëvet”, Bot.”Falcon”,  f. 24-25

[15]Sami Frashëri, Fjalor i Përgjithshëm i Gjeografisë dhe i Historisë (“Kamus ul-a’lam”), vëll.I.f. 143-148. Kostandinopojë -1889, Bot.Naim Frashëri, f. 35-37

[16]Sami Frashëri,“Shqipëria ç’ka qënë,ç’është dhe ç’do të bëhet”,Kostandinopojë 1889, Kreu III “Çdo të bëhetë Shqipëria ”, artikulli VII, “Krei i qeverisë së Shqiprisë”, Bot.”Falcon”,  f. 87-88

MINORITETET NË SHQIPËRI E GREQI

by

Nga Besnik Imeri- Greqia, megjithëse në fund të shekullit të kaluar, hyri edhe në BE nuk i njohu minoritetet dhe nuk i njeh as sot e kësaj dite. Sot, BE  i kërkon Shqipërisë t’i trajtojë mirë minoritetet, ndërkohë që Greqisë i “fërkon kokën” që nuk i njeh minoritetet. Ky qëndrim i BE, besoj se e vendos atë në pozita qesharake dhe komike. Shqipëria, në fillim të shekullit të kaluar, sapo u krijua si shtet, i njohu minoritetet menjëherë dhe ka një shekull që është shëmbull në Ballkan për këtë qëndrim të saj.

       Madje, që të jem bindës në këtë drejtim, shëmbullin po e marr para njëqind vjetësh pas Luftës së Madhe, pa e krijuar shtetin e saj, qeveria e përkohshme e Durrësit e Turhan Pashës më 24 janar 1919 i njohu minoritetet. Në pikën nr.6 të programit të saj ajo thotë: “Minoriteteve, që do të përfshihen në kufijtë etnikë të Shqipërisë, do t’u garantohen të njëjtat të drejta që gëzojnë mazhoranca dhe do t’u bëhen konçesionet më të mëdha brenda kuadrit kushtetues dhe të pajtueshme me të drejtat e sovranitetit të shtetit shqiptar. Nga ana tjetër, qeveria e përkohshme do të bëjë ç’është e mundur që të njëjtat të drejta t’u njihen minoriteteve shqiptare, që mund të mbeteshin jashtë kufijve të Shqipërisë së pavarur.”

        Tani shtrohet pyetja, a e bëri të njëjtën gjë Greqia kur u krijua si shtet më 1831, apo edhe më 1835 dhe 1840; ndërkohë që ajo si shtet, përjashto arbanitasit që formojnë trungun e saj, në vetvete është e përbërë nga minoritetet? Pra është një shtet multietnik.

        Qëndrimi i Shqipërisë mbeti i pandryshueshëm, gjë që pas disa vjetësh, kur Shqipëria kishte krijuar shtetin e saj dhe ambasadori ynë fuqiplotë në Greqi, Mid’hat Frashëri, në funksionin e Kryetarit të delegacionit shqiptar, në dhjetor të vitit 1923 raportonte para Lidhjes së Kombeve:

“Më lejoni z.President të shtoj dy fjalë, duke kërkuar në të njëtën kohë që deklarata ime të përfshihet në raportin e seancës së Këshillit.

Shqipëria ka nënshkruar klauzolat që lidhen më minoritetet, me vullnet të plotë…Vendi, që unë kam nderin të përfaqësoj (Shqipëria), u ka njohur minoriteteve etnike, të cilat jetojnë në kufijtë e tij, të gjitha të drejtat fetare, kulturore dhe qytetare. Në këtë pikëpamje, Shqipëria është shteti më liberal i pjesës juglindore të Europës…”

        Qarqet shoviniste greke duke përfituar nga kjo tolerance e shtetit shqiptar që nga viti 1912 dhe këndej, nisur edhe nga ajo shprehja shqiptare, që, “i jep gishtin dhe të marrin krahun”, pretendojnë, se një pjesë e rëndësishme e popullsisë brenda territorit të shtetit shqiptar është greke. Ndërkohë që në vendin e tyre, në Greqi, ata nuk njohin si pakicë shqiptare, për të mos thënë si pjesë përbërse shtetformuese të Greqisë, masën disa milionëshe të arvanitasve, duke i shtuar kësaj edhe masën e madhe qindramijëshe të shqiptarëve të Epirit. Ata pretendojnë për rreth 400.000 deri në 600.000 grekë në Shqipëri. Por po të shikojmë rregjistrimet korekte të shtetit shqiptar, ata nuk janë më shumë se 60.000 greqishtfolës.

        Edvin Zhake duke ju drejtuar rregjistrimit të shtetit shqiptar në vitin 1934 pohon: “Shqiptarët përbënin 97 për qind të popullsisë, popullsia me prejardhje greke 2 për qind, dhe, vllehë, bullgarë, sërbë, ciganë 1 për qind.”

        Shoqata e Vorio-Epirotëve të Amerikës, që është pjesa më agresive e qarqeve shoviniste greke, me në krye klerikët ortodoksë grekë të Amerikës, të cilët, nga ana e tyre, janë maja e heshtës shpuese ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve; vazhdimisht kane ngritur zërin pranë institucioneve amerikane, për gjoja të mos respektimit të të drejtave të të ashtuquajturit minoritet etnik grek në Shqipëri. Ja se çfarë na thotë lidhur me këtë problematikë Edvin Zhake: “…Peshkopët grekë ortodoksë të SHBA në vitin 1981 ngritën pretendime për numrin e pakicës greke në Shqipëri…Komunikata e Departamentit SHBA më 20 prill 1981: “numri më i afërt, por jo plotësisht i saktë, i grekëve në Shqipëri mund të jetë rreth 50.000”… më datë 25.01.1984, mbi bazën e këtyre kërkesave, nënkomisioni i të drejtave të njeriut në Dhomën e Përfaqësuesve në SH.B.A në Vashington D.C mbajti një seancë dëgjimore në Kongres…Ata (peshkopët grekë) pretendonin se 400.000 ortodoksë në Shqipëri ishin grekë…Dokumentat zyrtare të SHBA tregonin se pakica greke në Shqipëri ishte 50.000 persona…Rregjistrimi i popullsisë në Shqipëri i vitit 1989 raportoi një pakicë greke prej 58.758 persona, në një popullsi të përgjithshme prej 3.25 milion banorësh…”.

       Në një raportim që ambasadori ynë në Greqi, Mid’hat Frashëri, i bën Ministrisë së Jashtëme Shqiptare më datë 12 qershor 1925 thuhet: Në njerëz të qarqeve në prefekturën greke të Epirit mbretëron ky mendim; …Greqia ç’kishte për të fituar në Epir të Veriut i fitoi. Grekofonët e Shqipërisë kanë deputetë, shkolla, kisha, funksionarë zyrtarë, liri të plotë civile dhe politike. Edhe Qeverija Shqiptare ka bërë premtim që të miret në kabinet edhe një ministër grek. Pra ne tani nuk kemi më frikë, dhe duam që të shpëtojmë nga elementi shqiptar i Epirit, që të mos mbetet ndonjë kundërpeshë për helenizmën dhe të mundim të punojmë më shpenguar në Shqipëri të Jugësë…”

          Ndërkohë që Greqia, me ndihmën e Europës, para dymbëdhjetë vjetësh (1913) i kishte grabitur Shqipërisë, mbi gjysmën e Shqipërisë së Jugut, Çamërinë, Janinën, Konicën, Follorinën, Kosturin etj. Po kush ishte sjellja ndaj kësaj popullsie shqiptare të pushtuar:

“…Ju grabitën pasuri me vlerë 2.700.000 napolona ar (flori)…Shqiptarët në Greqi nuk kanë të drejtë votimi, s’kanë deputetë, s’kanë të drejtë për shkolla shqipe, xhamitë dhe teqetë janë konfiskuar prej qeverisë greke…Ndërkohë që në Shqipëri kishte të hapura 37 shkolla greke, në Greqi nuk kishte asnjë shkollë shqipe për shqiptarët…”

        Greqia pra, ashtu si ka vepruar në vitin 1925, ashtu vepron edhe sot e kësaj dite. Asnjë ndryshim, as në taktika dhe as në strategji. Në Shqipëri, I ashtuquajturi minoritet grek i ka të gjitha të drejtat. Ndërsa shqiptarët në Greqi, jo vetëm që nuk kanë asnjë të drejtë si shqiptar, si minoritet, por kanë frikë që të thonë që janë shqiptar, pasi persekutohen nga shtetit grek, një klerikokraci ortodokse, apo më saktë një shtet me tipare fashiste me ngjyrime të forta fetare.

        Ka 100 vjet që popullsia shqiptare në Greqi; duke mos folur këtu për deportimin me dhunë, sekuestron e shtëpive, tokave, vreshtave, ullinjve, gjësë së gjallë; dhe, për më tepër, duke mos folur për genocidin grek ndaj shqiptarëve; është në të njëjtën gjëndje, në mos më keq. Sa komikë duken ata politikanë grek sot, që i kërkojnë Shqipërisë të plotësojë standartet europiane. Ata më kujtojnë fabulën, me ujkun që i kërkonte qengjit të mos i pshurrte ujin, kur qengji ndodhej në përrua më poshtë tij. Po BE çfarë roli ka në këtë mes? BE mban anën e ujkut, duke mbështetur me ndërgjegje padrejtësitë që janë kryer ndaj shqiptarëve këto 150 vjet. Ajo është në rolin më hipokrit, dhe, nëqoftëse do ta mohojë këtë, lë të detyrojë Greqinë si shtet anëtar i saj të njohë minoritetet. Në të kundërtën të gjitha llafollogjitë e BE, që sot e kësaj dite u kërkojnë shqiptarëve të sillen mirë me minoritetet, është hipokrizia më e pështirë. 

        Qysh me krijimin e shtetit shqiptar më 1912 dhe deri në ditët e sotme, fillimisht Fuqitë e Mëdha dhe sot BE, i kanë bërë presione të jashtëzakonshme shtetit shqiptar lidhur me trajtimin e minoriteteve. Flasim për trajtimin, se për të njohur, shteti shqiptar është i pari në këtë drejtim, që i njeh minoritetet dhe për këtë nuk kanë se çfarë të thonë. Fuqitë e mëdha dikur dhe shtetet e BE sot, e dinë shumë mirë që trajtimi i minoriteteve në Shqipëri është nga më të mirët. Por tjetërkund “fle lepuri”, qëllimi i tyre ka qënë vazhdimisht që në Shqipëri të njihen sa më shumë minoritete dhe të krijohet mundësia që Shqipëria të shpallet një shtet multientik, ashtu siç po bëjnë edhe me Kosovën. Me këtë mbulohet me gjethe fiku dhe e pëgëra e Europës në vitin e mbrapsht 1913. Por më këtë synojnë shpërbërjen e shqiptarëve si komb dhe jo unik në trojet e tyre etnike.

        Por me që ra fjala, kush janë minoritetet që njeh shteti shqiptar? Janë të ashtuquajtur grekë të Jugut të Shqipërisë, të ashtuquajturit maqedonas të disa fshatrave në Prespë dhe si qershia mbi tortë, dy fshatra të ashtuquajtura malazeze në në fushën e MbiShkodrës. Por së fundmi, qeveria antishqiptare në pushtet ka njohur edhe të ashtuquajturin minoritet bullgar në verilindje të Shqipërisë. E shikoni sa bukur, e gjithë Shqipëria e rrethuar nga minoritetet. Aktualisht,  po punojnë me të gjitha forcat, që Himara, të njihet si minoritet grek nga shteti shqiptar. Gjë që mund të arrihet si rezultat i gjunjëpërthyerjes së shtetit shqiptar.

        Marrim vesh kohët e fundit (2020) se qeveria shqiptare me miratimin e ligjit për minoritetet, dhe në ndryshim të ligjit të mëparshëm ku minoritetet njiheshin vetëm në një territor të caktuar, tani i njeh pa kufizim në të gjithë territorin e Shqipërisë; ndërkohë, që këto tridhjetë vjet, nëpërmjet manipulimit dhe dhënies së shtetësisë greke të shumë shtetasve shqiptarë, Greqia ka arritur të ngre artificialisht numrin popullsisë pakicë greke në Shqipëri. Tani, me këtë ligj që ka miratuar kjo qeveri antishqiptare dhe puthadore e Athinës dhe Beogradit, pakicë greke kemi edhe në Vermosh, mjafton që atje të shkojë dhe të banojë qoftë dhe një greqishtfolës shqiptar, ose një shqipfolës shqiptar por me shtetësi greke.

        Por po bëjmë një pyetje të thjeshtë: Kush janë gjithë këto minoritete brenda territorit të Shqipërisë së 1913? Mos vallë kjo bëhet për t’i nxjerrë të jashtëligjishëm shqiptarët e mbetur jashtë kufijve të shtetit amë pas copëtimit të 1913? Dhe së fundmi, por jo nga rëndësia, pavarësisht gjuhës që flasin, kush është etnia e vërtetë e këtyre minoritarëve që e kanë rrethuar dhe futur në lak Shqipërinë?

        Qysh në fillim duhet  të themi, se këtu ndodhemi para një mashtrimi të madh. Në Shqipëri nuk ka shumë minoritete, por e shumta ka vetëm një minoritet. Gjuhët e ndryshme që ata flasin, në të vërtetë nuk tregojnë etninë e tyre të vërtetë. Gjuha që ata flasin, në pamje të jashtëme, në formë, krijon përshtypjen e një popullsie të huaj fqinje. Shëmbull këtu, që për mendimin tim, është sqaruar mjaft mirë në pjesën që flasim për vllehtë, është i ashtuquajturi  minoritet etnik grek, që nuk është gjë tjetër, ku siç e pranojnë edhe ata vet (Malqidhis), janë veçse vllaho-grekë, pra kemi të bëjmë vetëm me vllehë të greqizuar. Pra një popullsi dygjuhëshe, që ka humbur gjuhën e vet amtare vllahe dhe ka ruajtur gjuhën e huazuar, greqishten.

       Interesant është fakti, se praninë e vllehëve të greqizuar në Shqipërinë e Jugut me gjuhë amtare vllahishten dhe gjuhë të huaj greqishten, siç e kemi përmendur edhe më parë, e pranojnë edhe vet grekët:

 “..Në rregjistrimin e një pjese të vllehëve grekë të zonës së Kolonjës në vitin 1945 rregjistrohej si gjuhë amtare vllahishtja dhe greqishtja si gjuhë e huaj…Vllehtë grekë të shpërngulur u vendosën në zonën e Lunxhërisë, Zagorisë dhe Pogonit…Në Lunxhëri vllehtë grekë ngritën edhe fshatrat e tyre si Andon Poçi…”

        Pra të gjitha këto të ashtuquajtura minoritete të tjera në Shqipëri, pas vllehëve grekë, hyjnë tek popullsitë dygjuhëshe, të cilat kanë humbur gjuhën amtare, dhe kanë ruajtur gjuhën e huazuar: “maqedonishten”, “bullgarishten”, “malazezen”, “boshnjaken”; të cilat, për hir të së vërtetës nuk janë shumë gjuhë, por janë vetëm një gjuhë, gjuha sllave, në variantet të ndryshme dialektore. Pra kemi vetëm një të ashtuquajtur minoritet etnik sllav. Pra të gjitha këto minoritete kanë huazuar një gjuhë, sllavishten. Por këtu lind kureshtja dhe me të drejtë mund të pyetet: cila ka qënë gjuha amtare e tyre? 

        Për mendimin tim, gjuha amtare e tyre ka qënë gjuha vllahe, të cilën, ata të shpërndarë në shtete të ndryshme sllave, qysh nga Perandoria Romake, e pas ndarjes, ajo Perandoria Bizantine, dhe, më pas ajo Osmane, e kanë humbur atë. Dihet nga të gjithë, që vllehët, për rreth dymijë vjet të shpërndarë në të gjithë Ballkanin, në pjesën më të madhe të  tyre, kanë humbur gjuhën amtare dhe etnicitetin origjinal dhe të vërtetë të tyre. Dihet nga të gjithë që vllehët në Sërbi janë kthyer në Sërbë, në Bullgari janë kthyer në Bullgarë, në Kroaci janë kthyer në kroatë, në të ashtuquajturin Mal të Zi janë kthyer në malazez, në të ashtuquajturën Maqedoni janë kthyer në maqedonas, në Shqipëri janë kthyer në shqiptarë; dhe së fundmi, në të ashtuquajturën Greqi janë kthyer në grekë.

        Tani ku e mbështes unë idenë, se këto  të  ashtuquajtura minoritete në Shqipëri janë thjesht popullsi vllahe, të cilat tufanet e historisë së Ballkanit i kanë shpërndarë në malet dhe luginat, kënetat dhe fushat moçalore të tij. U referohemi atyre që i konsiderojmë si miq të shqiptarëve. Së pari, Milan Shuflait, i cili flet për vllehë të sërbizuar në Mal të Zi, në mal dhe në fusha poshtë; dhe, vllehë të sërbizuar në Pejë dhe Prizren, pra në Kosovë, Ripërsërisim ato që thotë Shuflaj.

“…Pjesë të forta rumunësh (arumunësh ose vllehë), si vazhdim jugor i morlakëve të jugut, shihen në viset e Malit të Zi lindor të sotëm (fillimshekulli i XX-të). Jo vetëm dy maja malesh, Durmitori dhe  Visitori, mbanin në vititn 1330 emër rumun, por edhe në dokumente të vjetra sërbe, që kanë të bëjnë me vise edhe më brenda lindjes (të Malit të Zi), janë plot me emra sllavë me prapashtesën rumune (Gradul, Radul, Bvladul). Vëllazëritë e shumta të barinjve rumunë banuan këtu, u grumbulluan sëbashku, si Piperët dhe Mogushët, ndërmjet lumenjve të Zetës dhe Moraçës dhe dhanë, bashkë më Luzhanët sllavë, material për krijime fisesh malazeze…Origjina e Piperëve malazezë, të cilët sipas kërkimeve të Erdeljanoviqit, janë formuar prej Piperëve dhe prej banorëve shumë të fuqishëm të Zhupës së vjetër të Luzhës dhe prej Mugoshëve rumunë bredhës, atëhere del e qartë origjina e fiseve të treta. Një vëllazëri (1416 “Villa Vllasami” në qarkun e Shkodrës), që ishte një shoqëri barinjsh…Origjinën dako-romane të këtyre rumunëve e jep emri i Mogoshëve (kujtojmë këtu djallin e zi me emrin Dushan Mugosha, i cili mbahej dhe mbahet për sërb nga atatë Kosovës,por që ishte vllah i sërbizuar), të cilët jetojnë edhe sot në shumë vende të mbretërisë rumune (Mogosani, Mogosesci, Mogosoie)…

       Statutet qytetase të Kotorrit të shekullit të XIV i dallojnë qartë kroatët më në veri nga sllavët (Sclavi), të cilët të përzier me rumunë (Vualachi) dhe shqiptarë banonin në afërsi të qyteteve…

        …pastaj sidomos vëllazëria “Vllehët Sremlanë”, që në vitin 1330 banonin afër Pejës. Kjo vëllazëri me emrin e vet ka ruajtur kujtimin në Srijem (Syrmium). Edhe në harkun e veriut të Drinit të bashkuar në Rrethinat e Shkodrës dhe në rrethin e Pukës (Epicaria) kanë mbetur elementë rumunë bredhës…

        Viset ndërmjet Ulqinit, Raguzës, e Prizrenit, nga deti përgjatë Drinit deri në masivin e Alpeve Shqiptare dhe deri në anën e mëngjërt hidrografike të Lumës, formonin në mesjetë një brez të fortë të simbiozës etnike, në të cilin elementi shqiptar e rumun i  barinjve shkrihej me banorët sllavë bujqësorë…

        Manastiri i Shën Arkangjelit afër Prizrenit, i themeluar (1348) nga car Dushani, përfshinte me dekret mbretëror, përveç fshatrave të panumërta, përveç lagjeve e fshatrave shqiptare e vllahe në veri të Prizrenit, edhe një varg të madh fshatrash në Pilotin e Epërm, në perëndim të bashkimit të dy Drinave…

        Sikurse për shkak të plastikës së tokës në zonën dinarike të katundeve të vjetra dhe sllavët iu nënshtruan mënyrës së jetesës së barinjve, kështu u krijua ndërmjet Kotorrit e Prizrenit edhe terminologjia shqiptaro-rumune-sërbe në sferën e blegtorisë dhe bulmetit, e cila kishte bazat e veta paraindoevropiane…në Raguzë 1357 (brença, caseus vllacheschus, caseus Murilachus)…Edhe në dialektet malazeze gjenden mjaft gjurmë të kësaj terminologjie (turin, hira, frus)…

        Vëllezërit Balshaj (Strazimiri, Gjergji i I dhe Balsha i II), duke filluar nga viti 1360 paraqiten si zhupanë në Zetë…I ati i tyre pat qënë një bujar i varfër, i cili në pushtetin e car Dushanit zotëronte vetëm një fshat në Zetë. Balshajt rridhnin nga rumunët ose vllehët, flisnin si arbanët, korespondecën e kryenin sërbisht dhe mbaheshin si trashëgimtarë të mbretërisë sërbe…Në vulën (stemën) e Balshajve shihej  “koka e ujkut me dhëmbë jashtë”; ndërsa shkrimi ishte cirilik…”.

       Nisur nga sa sipër, nuk ka më dyshim, se popullsia e urtë, punëtore dhe paqësore e dy fshatrave tona të ashtuquajtura minoritet malazez në Shkodër, nuk është gjë tjetër veçse një minoritet vllah i sllavizuar. Vazhdojmë më tej. Nuk përbën ndonjë lajm të ri fakti që popullsia e fshatrave të Prespës, që ne e mbajmë për minoritet maqedonas, nuk është gjë tjetër veçse një minoritet vllaho-maqedonas, pra vllehë të sllavizuar; të cilët ishin bujqër të bejlerëve të Korçës, të ardhur aty gjatë perandorisë osmane kushedi se nga ku, por gjithmonë si një popullsi hyzmeqare (Këtë fakt e paraqet shumë mirë në romanin e vet shkrimtari nga kjo zone “Ata nuk ishin vetëm”). Ashtu siç edhe është i ashtuquajturi minoritet grek, një popullsi vllahe e greqizuar e ardhur në Dropull, Delvinë etj gjatë perandorisë osmane, si bujqër të bejlerëve të Gjirokastrës dhe të Delvinës. Pra të mos harojmë, se në këto raste kemi të bëjmë me një popullsi ardhacake në trojet shqiptare, dhe jo një popullsi minoritare të ngulur etnikisht në trojet e veta.

        Nga ato që thotë Shuflaj, edhe ajo pjesë e së ashtuquajtur popullsi sërbe në zonën Pejë-Prizren dhe më gjërë, në të vërtetë nuk janë sërbë; por janë vllehë të sërbizuar. Pra Sërbia dhe BE nuk ka punë me këta “sërbë” të kllonuar, ashtu, si nuk ka punë Greqia dhe BE për ata “grekë” të kllonuar në Jugun e Shqipërisë, ku për të dy palët, e shumta, për ta mund të interesohet vetëm Rumania. Në lidhje me këta “sërbë” të Kosovës më ka tërhequr vëmëndjen konstatimi i Edith Durham, e cila thoshte se pashë një popullatë sërbe punëtore, të urtë dhe paqedashëse. Ku ta dinte Edithi se këta nuk ishin sërbë, por vllehë të sërbizuar, sidomos nëpërmjet kishës ortodokse sërbe. Përfitojmë nga rasti këtu, që ato tipare që Edithi i mendonte si tipare etnike të sërbëve të Kosovës, në të vërtetë janë tipare të popullatës vllahe kudo që ajo ndodhet. 

        Vllehët janë shumë punëtorë, të urtë, paqedashës, bashkëjetojnë paqësisht me shqiptarët, dhe kanë marrë pjesë gjërësisht gjatë Luftës së Dytë Botërore në krah të Luftës Nacional-Çlirimtare, edhe për një aspiratë shumë të rëndësishme, për një çlirim shoqëror, për t’ua marrë token, që ata e punonin, bejlerëve shqiptarë, ashtu si dhe jau morën, dhe sot ata njihen si pronarë në tokat e shqiptarëve. Me të drejtë mund të thuhet: Si mund të ekzistojë një minoritet që nuk ndodhet në tokën e tij, nuk ka tokën e tij, ku të jetë i ngulur. Minoritet pa tokë nuk mund të ketë. Këtë fakt, që këta minoritarë deri në mesin e shekullit të kaluar nuk ishin pronarë të tokës që punonin, por bujq të saj, e tregon edhe Justin Godart: “Kështu 18 fshatra, gjatë rrugës nga Gjirokastra në kufirin grek, flasin greqisht. Ata përfshijnë 400 shtëpi. Por banorët e tyre nuk janë pronarë të tokës, janë fermerë të thjeshtë.”   

        Ndërkohë që shqiptarët sot në Sërbi, Mal të Zi, Maqedoni dhe Greqi janë në tokat e tyre stërgjyshore të trashëguara brez pas brezi për mijëra vjet.

      Dhe së fundmi, jam i mendimit, se edhe ajo popullsi që konsiderohet si maqedonase apo bullgare, që banon në verilindje të Shqipërisë në një zonë të thellë malore (goran apo gollobordas),  që kryeministri aktual (2019) i dha statusin e minoritetit bullgar, duhet të jetë popullsi vllahe e sllavizuar (bullgarizuar) qysh në mesjetën e hershme dhe që banon aty prej qindra vjetësh. Edhe kjo është një popullsi e urtë, punëtore dhe paqedashëse, mjaft bashkëpunuese me shqiptarët. Mjafton të përmendim, se kjo popullatë në kohën e Skëndërbeut, u bë pjesë e ushtrisë shqiptare dhe luftoi trimërisht kundër hordhive osmane. Gjithashtu, kjo popullatë mori pjesë masivisht në Luftën Nacional-Çlirimtare.

        Fakti që ajo banon në male të larta tregon hershmërinë e vendosjes së tyre aty, ashtu si u vendosën vllehët e tjerë në malet Ballkan të Bullgarisë, malet e Kroacisë, Malit të Zi dhe malet e Pindit në Greqi. Kjo popullatë mund të jetë vendosur aty në kohën e mbretit bullgaro-vllah Ivan Asenit në shekullin e XIII. 

        Vendosjen e vllehëve në Ballkan në malet e larta pas dyndjeve barbare dhe sllave e tregon edhe Enciklopedia Britanike: “Gjithësesi vllahët, “duket se rrjedhin prej banorëve të latinizuar të provincave të epokës romake, të cilët gjetën strehë në malet e larta prej dyndjeve të barbarëve dhe sllavëve””(Enciklopedia Britanike, vëll.12, f.430)

        Pra si përfundim mund të themi që qarqe dhe fuqi antishqiptare në Europë, të cilat duan që Shqipërinë dhe Kosovën t’i kthjejnë dhe t’i trajtojnë si shtete multientinke; ndërkohë që në të vërtetë nuk janë të tillë: Kosova është  99 për qind e banuar nga shqiptarë; ndërsa Shqipëria, 97 për qind e banuar nga shqiptarë.

KOLONITË HELENE NË EPIR DHE NË ILIRI

by

Tema e kolonive helene në brigjet e Mesdheut, me krijimin e shtetit grek në fillim të shekullit të XIX, është bërë një temë e nxehtë, ku qarqet e vetëquajtura greke, apo akoma më keq, helene, e trajtojnë në një mënyrë shoviniste, politikisht; demagogjike dhe sofiste, nga pikëpamja shkencore; dhe, cinike e të paturpshme nga pikëpamja morale. Por pas kësaj “lehje helene”, këto 150 vjetët e fundit, gjithmonë kanë qëndruar Fuqitë e Mëdha, ose e thënë ndryshe shtete të caktuara të Europës, të cilat,mbështetur në këto dogma dhe demagogji helene të të ashtuquajturave koloni helene, vazhdimisht e kanë “ndërsyer” Greqinë kundër shteteve si Shqipëria, Maqedonia, Bullgaria dhe Turqia, duke mëtuar territore, brigje, ishuj, pjesë të deteve dhe shelfeve detare.
        Si është puna e kolonive? Në historinë e lashtë kolonitë e para në brigjet e Mesdheut janë ngritur apo krijuar fillimisht nga pellazgët. Pellazgët, të ndarë në fise, apo popuj të ndryshëm, siç e kemi thënë në kapitujt paraardhës, kanë luzmuar në parahistori në të gjitha brigjet e Mesdheut, Detit të Zi, Kaukazit, Lindjes së Afërme, etj. Ata në lëvizjet e tyre kanë qënë të pranueshëm nga fiset e tjera. Por ka pasur raste që kanë zaptuar territore të tjera edhe me luftë. Të tilla kanë qënë pushtimet e skithëve, që okupuan pothuajse krejt brigjet e Detit të Zi dhe atij Kaspik, duke krijuar një turbullirë të madhe tek popujt që banonin në ato brigje si Kimerët, por edhe të tjerë. Historia flet gjithashtu për zbarkimet e Hiksosve në deltën e Nilit, ku ngritën koloni për qindra vjet në Egjiptin e lashtë. Por historia flet për zbarkime dhe imbarkime të shumta nga ishulli i Kretës. Një nga rastet e mundshme është edhe ajo e zbarkimit të Karianëve kretanë në brigjet lindore të Mesdheut. Qiprua, gjithashtu, ka qënë vend zbarkimesh dhe imbarkimesh të shumta në parahistori. Madje, flitet se ajo, për mjaft kohë, ka qënë edhe koloni e egjiptianëve. Lemnosi, Imbrosi dhe ishuj të quajtur grekë tani, kanë qënë ishuj të banuar nga pellazgët, dhe, tek ata ka pasur zbarkime të ndryshme gjatë gjithë periudhës së parahistorisë, por edhe anitikitetit. Më e famshmja nga ato është zbarkimi i lidianëve, popull pellazg i bregut lindor të Mesdheut, të cilët Lemnosin e përdorën si plasdarmë për të “sulmuar” gadishullin Apenin. Historia flet mjaft për ngritjen prej tyre  të kolonive në bregun perëndimor të Apenineve nën udhëheqjen e mbretit të tyre, Tirrenit, prej nga ku prej këtij mbreti lidian trashëgojmë sot emrin e Detit Tirren në Itali. 
        Në parahistori kemi edhe dy lëvizje të mëdha popujsh; Kadmianët dhe Danajtë, të cilët “mësynë” atë që në shekullin e XIX të erës sonë do të bëhej Greqi. Kadmianët krijuan shtetin e fuqishëm të Tebës, ndërsa Danajtë sunduan mbi shtetin e fuqishëm të Argosit Arkadhian. Për këto dy popuj “mysafirë” shkrimtarët antikë grekë si Sofokliu dhe Eskili  kanë shkruar dhe veprat me të mëdha dramaturgjike botërore si: Edipi mbret, Edipi në Kolonë, Antigona, Të shtatë kundër Tebës dhe Lutëset. Madje Kadmi solli qytetërim tek fiset pellazge të Beotisë, Atikës, etj, duke sjellë alfabetin me të cilin u shkruajt helenishtja, ku në saj të mësimit të kësaj gjuhe të re, pra vetëm  në sajë të ndryshimit të gjuhës; nga pellazgjishtja tek helenishtja. ata do të shndëroheshin nga pellazgë në helenë.
        Më pas janë shquar shumë si një “perandori kolonizatore” Fenikasit e quajtur të tillë nga helenët, por ata e quanin veten Kananë, dhe, ishin një popull i shquar pellazg, të cilët së bashku me Karianët dhe Lidianët, sollën qytetërimin në perëndim (gadishujt Helenik, Apenin, Iberik, Libi dhe jugun e Galëve), duke filluar nga alfabetet pragmatiste dhe deri tek të rejat shkencore për kohën. Kolonitë e tyre shtriheshin në të gjitha brigjet e Mesdheut, por më të shquarat ishin Tartesi, Kartagjena dhe Marseja.
        Ndërsa helenët ngritën koloni nga shekulli i VIII p.e.s e këndej, duke u mbivendosur tek kolonitë fenikase, ose duke krijuar të reja në jugun Apenin, brigjet e detit Jon dhe Adriatik; si duke u kthyer vizitën lidianëve, karianëve etj në brigjet lindore të Mesdheut. 
        Që në fillim, nuk do të isha i mendimit që kolonitë helene janë krijuar në brigjet e Epirit dhe Ilirisë nëpërmjet pushtimit. Lufta edhe mund të jetë përdorur në ndonjë rast, por e përgjithshmja është se këta të ashtuquajtur kolonistë helenë duhet të kenë ardhur pa luftë, ata janë pranuar miqësisht nga vendasit si “jabanxhinj”. Kolonitë helene, nëqoftëse do t’i shikonim me syrin e sotëm, fare mirë mund t’i quanim zona të lira, ku biznesmenët helenë ngritën bizneset e tyre.
        Këta kolonistë kanë qënë kryesisht tregtarë dhe zejtarë. Edhe nëqoftëse do të pranonim se një grusht kolonistësh i kanë pushtuar këto qytete ose territore; ata nuk do të mund t’i mbanin dot ato për një kohë të gjatë, sepse vendësit me ndihmën e vellezërve të tyre të prapatokës, do t’i kishin hedhur në det miqtë e paftuar. Mjaft autorë flasin për ngritjen e kolonive në Epir, kryesisht në Thesproti, por ata thonë me vendosmëri, se në këto koloni nuk u përmbys rendi etnik.
        Koloni nuk ngritën vetëm helenët, por koloni ngritën edhe Ilirët, ku më të shquarit në këtë drejtim janë Liburnët. Ata ngritën koloni në të dy brigjet e detit Adriatik, atij Apenin dhe atij Ilirik. Ata, si një fuqi e madhe detare (talasokraci), ishin për një farë kohe zotërues të Korkyrës, por edhe të Epidamnit, Lisit, Skodrinit, e deri në veri në bregun Dalmat. Madje, siç e kemi thëne edhe më parë kur flasim për Ilirët e Jugut, ekzistenca e kolonive liburne në qytetet e tyre ka sjellë pështjellim tek mjaft autorë në kohët moderne, që disa nga perënditë liburne, t’i ngatërojnë dhe t’i quajnë perëndi të Ilirëve të Jugut, si Redoni, Bindusi etj. Madje, vetë Kepi i Rodonit, për pozicionin e tij të shkëlqyer strategjik, mund të ketë qënë një pikë e fortifikuar e Liburnëve në Adriatik, të cilët këtij kepi i kanë vendosur edhe emrin e perëndisë së tyre të detit.
        Pra, nga të gjitha këto që thamë më lart, nuk kanë ngritur koloni vetëm helenët, por të gjitha ato qytete shtete nga të gjitha brigjet e Mesdheut dhe deteve që ishin pjesë e tij, të cilat ishin të zhvilluara, të fuqishme dhe të pasura, ku ato në të njëjtën kohë, në sajë të zhvillimit të tregtisë, u bënë edhe fuqi detare. Për të qënë më i qartë, afrohemi rreth dymijë vjet në kohë, ku shëmbulli më klasik në mesjetë, është Republika e Venedikut, e cila edhe ajo ngriti koloni, por ndryshe nga të lashtët, ajo këto qytete të fortifikuara bregdetare të Mesdheut i mori me forcën e armëve.
        Në Epir dhe Ilirinë e Jugut  qytetet më kryesore, që janë emërtuar koloni helene, nga shkenca zyrtare greke, por edhe ajo shqiptare, janë: Korkyra, Butrinti, Apollonia, Dyrrahu etj. Historiani Kristo Frashëri në librin e vet “Historia e qytetërimit shqiptar”, i cili është një studim nën mbikqyrjen e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, në paragrafin, “Kolonitë helene të Shqipërisë” thotë:
“Në çerekun e tretë të shekullit VIII p.e.s (720 p.e.s B.I) flota e Korintit zboi liburnët nga ishulli i Korkyrës dhe themeloi aty koloninë e parë tregtare…Pak më vonë, kolonistët korkyras-korinthas zbarkuan në stere, në tokën e kaonëve dhe pushtuan vendbanimin e tyre të lashtë, Buthrotin. Kolonistë të tjerë helenë, të ardhur nga Fokida, pushtuan Orikun në Gjirin e Vlorës, i cili ishte stacioni i fisit ilir të amantëve. Në shekullin e VII p.e.s, rreth vitit 627 p.e.s, kolonistët e Korkyrës pushtuan me luftë Durrësin, skelën e taulantëve, të cilin ata e quajtën Epidamn dhe romakët më vonë Dyrrah. Rreth 40 vjet më vonë, kolonistët e Durrësit, themeluan Apolloninë…”
 
        Në këtë paragraf, në të cilin nuk pasqyrohet vetëm mendimi shkencor i autorit, por dhe i vetë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë si kujdestare e këtij botimi, në mënyrë kategorike thuhet, se kolonitë helene në trojet e Epirit dhe të Ilirisë së Jugut, që autori çuditërisht i quan, kolonitë helene të brigjeve të Shqipërisë (se nga e gjeti këtë Shqipërinë ai në shekujt e VIII dhe të VII p.e.s, këtë e di ai dhe Akademia) janë realizuar nëpërmjet pushtimit ushtarak!!! Por autori nuk përmend asnjë betejë për pushtimin e tyre. Dhe për më tepër, as autorët e lashtë grekë, si Herodoti dhe Tuqididi, nuk flasin për pushtime ushtarake, apo për beteja. Dhe për të qënë më bindës, vetë Tuqididi, kur flet për Luftën e Peloponezit,  përmend hollësisht përplasjet ushtarake në Epidamn midis demosit nga njera anë dhe oligarkëve e taulantëve nga ana tjetër.
 
        Për të kundërshtuar mendimin se Epidamni është marrë më luftë, dhe, që ka qënë një koloni e sunduar nga helenët, këtë na e thotë vetë Tuqididi, oligarkët, sunduesit e qytetit bashkëpunuan me ilirat taulantë të prapatokës. Pra oligarkët kanë qënë vendas dhe ka qënë paria ose fisnikëria e qytetit, shtresa më e pasur dhe njëkohësisht shtresa sunduese e tij. Si një argument më shumë në këtë drejtim, mund të sillet edhe fakti, se sunduesit e këtyre qyteteve ishin me prirje monarkike; ndërkohë që kolonët duke qënë se bënin pjesë ne shtresat e ulëta të shoqërisë (demosi: tregtarë dhe zejtarë), si dhe fakti që vinin nga qytete ku sundonte demokracia, automatikisht do të ishin me prirje demokratike. Mbi bazën e kësaj llogjike mbetet që sunduesit e këtyre qyteteve të ishin vendës dhe për  Epidamnin kjo është e dokumentuar nga lufta që u zhvillua aty. Në këtë luftë Ilirët autoktonë aristokratë të qytetit, me ndihmën e vëllezërve të tyre Taulantë të prapatokës, rivendosën me dhunë të drejtat e tyre duke shtypur revoltën e kolonëve helenë dhe bashkëpunëtoreve të tyre nga shtresat popullore qytetare autoktone ilire (banuese në këtë qytet). Kjo vërteton më së miri atë që këto qytete janë drejtuar dhe sunduar dhe banuar nga vendësit Ilirë, ku kolonistët helenë kanë qënë minoritet dhe bënin pjesë në shtresat e dorës së dytë të shoqërisë së tyre. 
        Por këtu duhet të ndalemi edhe tek një koncept të gabuar shkencërisht, i cili ka zenë vend në termilogjinë shkencore të historisë: koloni helene. Për mendimin tim nuk ka pasur në antikitet koloni helene në brigjet e Epirit dhe ato të Ilirisë së Jugut. Pra, për të qënë më të saktë: Nuk ka pasur qytete të themeluara dhe të banuara vetëm nga helenët. Ka pasur vetëm kolonistë helenë të ardhur në qytetet Epirote dhe  ato Ilire. Koncepti, koloni helene; është krejt i ndryshëm nga, kolonistë helenë.
        Në argumentim të kësaj, është vërtetuar shkencërisht se të ashtuquajtura qytete koloni helene, kanë ekzistuar para se të vinin kolonistët helenë, si qytete epirote apo ilire. Butrinti, Foinike, Oriku, Apollonia, Epidamni etj, shekuj më parë se të vinin vizitorët helenë kanë qënë të themeluar dhe banuar nga vendasit, Prasaibët, Kaonët, Amantinët, Bylinët apo Parthinët dhe Taulantët.
        Vetë Korkyra që mbahet si koloni e mirëfilltë helene, mbështetur në ato që thotë Neritan Ceka, i cili kur flet për monedhat e Korkyrës, na jep një të dhënë brilante për përkatësinë etnike të korkyrasve, të cilët, nga të gjithë autorët, pa përjashtim, quhen helenë. Por në fakt janë pasardhësit e Feakasve pellazgë të Skeries. Ja edhe informata: “…prerjen e monedhave të Apolonisë dhe Dyrrahut në gjysmën e dytë të shek të V p.e.s…Simbolet e tyre përsërisin ato të Korkyrës, duke pasur  në faqe një lopë me viçin duke pirë qumësht, ndërsa në shpinë një katror me ornamente- të shpjeguar si kopshtet e lulëzuara të Alkinout, mbretit homerik të ishullit të feakëve, që besohej të ishte Korkyra…”. 
        Pra, si ka mundësi që këta helenë të Korkyrës, por edhe të Apollonisë dhe Dyrrahut, të prisnin monedha me simbolet e Alkinout, mbretit epirot pellazg të Skerisë së lashtë pellazge, dhe të mos prisnin monedha me figurën e mbretërve të Korintit, ku për hir të së drejtës nuk kanë qënë pak?!!! Një nga ata ka qënë tirani Periandër. Pra në Korkyrën epirote zbarkuan korinthasit helenë. Prandaj edhe kur korkyrasit, nga ana e tyre, ndoshta edhe me disa korinthas, zbarkuan në Apolloni, Orik, Dyrrah, apo edhe në ndonjë qytet tjetër me përkatësi epirote apo ilire, nuk zbarkuan si helenë, por zbarkuan si epirotë tek epirotët, apo si epirotë tek ilirët. Këto qytete në antikitet ishin si qytetet metropol sot në botë, pra kishin edhe banorë të etnive të ndryshme, pavarësisht faktit, se këta të huaj gjithmonë kanë qënë minoritet në to. Nuk mund të themi sot, se shumicën e banorëve të qyteteve metropole si: Parisi, Londra, Berlini, Roma, Vjena, Amsterdami, Lisbona, etj, e përbëjnë të huajt dhe vendasit janë në minorancë!! Kështu ka qënë edhe në lashtësi. Vetë Dyrrahu, dhe më pas Durrësi, deri në mesjetë vonë ka qënë një qytet metropolitan.
        Edhe nëqoftëse do të flitet për shkrime apo mbishkrime të gjetura në greqisht, apo në latinisht në këto qytete; këto nuk përcaktojnë as etninë e këtyre qyteteve, por as etninë e kolonistëve; pasi këto ishin gjuhë ndërkombëtare (dhe për më tepër shkruheshin), dhe një qytet metropol dhe kozmopolit në atë kohë do të ishte i vdekur pa këto gjuhë. Kjo nuk ka përjashtuar faktin që në këto qytete ka pasur shkrime në Ilirisht, por me alfabet grek ose latin dhe ndoshta edhe me alfabetin ilir ose pellazg.
        Në mbështetje të mendimeve të mësipërme, po përpiqemi të japim disa fakte për disa nga këto qytete. Fillojmë me të ashtuquajturën koloni helene të Butrintit. Për këtë po i drejtohemi fillimisht arkeologut Neritan Ceka, i cili na thotë:
“Më 1805 Butrinti vizitohet nga konsulli francez në Janinë, F.Pukëvil (Pouqeville), i cili ka lënë një përshkrim të mureve pelazgjike në akropol…burimin e shenjtë të Asklepit, i cili ruan veshjen me gurë të mëdhenj të punuar trashë nga një periudhë më e hershme…Ato ishin kushtime që i përkisnin një tempulli më të lashtë të tipit prostil, prej të cilit, përvç nishes, janë ruajtur edhe themelet e hershme…Gërmimet (në Buthrot, ekspeditë e viteve 1991-1996) u përqëndruan në akropolin e qytetit antik, për të sqaruar fillimet e jetës në këtë qëndër të lashtë të Kaonisë. Shtresa më e hershme i takon periudhës së hershme të hekurit, që i korespondon Protogjeometrikut të Greqisë në shekujt e XI-X p.e.s..”     
      Nga studiuesi Aleks Trushaj na vjen një njoftim interesant, ku sipas tij, murin e akropolit të Butrintit, Ugolini (L’Acropoli di Butrinto, f,262) e ka quajtur “pellazgjik”
-Pra, dy personalitete, Pukëvili dhe Ugolini i kanë quajtur muret e lashta të akropolit të Butrintit, pellazgjike. Atëhere si ka mundësi, që një qytet i ndërtuar nga pellagët kaonë, del i themeluar nga helenët, dhe, duhet të njihet edhe si koloni helene!!! 
-Sipas Neritan Cekës, pranë gërmadhave të tempullit të Asklepit në Butrint, ka gërmadha më të lashta të një tempulli parak më të lashtë, kuptohet pellazgjik, por që nuk është evidentuar se kush ka qënë. Pra ky qytet pellazg ka pasur edhe një tempull para se të vinin helenët, pra në këtë qytet pellazg ka pasur civilizim, dhe, këtë nuk e sollën helenët kolonistë. Gjithashtu Neritan Ceka na thotë, se jeta urbane në akropolin e qytetit ka ekzistuar në periudhën e hershme të hekurit, shek XI-X p.e.s, d.m.th, menjëherë pas Luftës së Trojës. Gjë që na lidhet edhe me legjenda të tjera, që flasin për ekzistencën e Buthrotit në atë periudhë.
        Vazhdojmë me Apolloninë. Neritan Ceka para rreth 40 vjetësh ka nxjerrë një libër me emër kuptimplotë “Apolonia e Ilirisë”. Kemi shkëputur disa pjesë nga ky libër: “Në kohën antike ka pasur  të paktën 30 qytete me egidën e Apolonit. Për këtë arësye Apoloninë tonë, për ta dalluar nga të tjerat, shkrimtarët antikë e quajnë Apolonia e Ilirisë, Jonit apo Epirit…Këtë qytet të Ilirisë, shkruan Stefan Bizantini në mesin e shekullit të VI të e.s., e banonin ilirët si edhe Epidamnin. Pastaj u dërguan 200 kolonistë korinthas me në krye Gylakun…Gjatë gërmimeve në Apoloni u gjetën fragmente qeramike dhe vegla hekuri dhe bronzi, që i takonin fundit të periudhës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit. Ato ishin sende tipike ilire që i përkisnin një popullsie, e cila kishte banuar aty shumë kohë para ardhjes së kolonistëve. Apollodori shkruan se “mbasi vdiq Helenofori në Trojë, ata që ishin me të, duke u fshehur buzë gjirit Jon, u vendosën në Apoloninë e Epirit”…Plutarku jep edhe datën e saktë: në vitin 583 p.e.s…kolonistët e parë ishin korinthas të larguar gjatë sundimit të tiranit Periandër (fundi i shekullit të VII – fillimi i shekullit të VI p.e.s.)…Straboni shkruan se së bashku me korinthasit në Apoloni u vendosën edhe korkyrasit, gjë që dëshmohet edhe nga Skymni dhe Pauzania. Korkyra, që ishte vetë koloni e Korinthit (737p.e.s.), luajti më pas një rol të veçantë kolonizues në bregdetin Jon dhe Adriatik (pra në Epir dhe Iliri.B.I.). Ka shumë mundësi që prej saj të jenë nisur edhe kolonistët e parë  të Dyrrahut dhe Apolonisë…për derisa kolonia e re kishte një karakter zejtar-tregtar, ajo mund të ekzistonte në marrëveshje të plotë me vendasit…”.
        Nga i gjithë ky perifrazim i gjatë nxjerrim disa përfundime:
Nga autorët antikë Apolonia cilësohej e Ilirisë apo dhe e Epirit, dhe në asnjë rast nuk quhej Apolonia helene. Më shumë cilësohej qytet i Ilirisë dhe banohej nga ilirët. Pra nuk banohej nga helenët.
Gjetjet arkeologjike të arkeologëve tanë në këtë qytet i takojnë fundit të periudhës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit. Pra shekujve XII-X p.e.s, shumë kohë më parë se të vinte Gylaku nga Korinthi në shekullin e VI p.e,s. Kjo vërtetohet edhe nga legjenda, që luftëtarët e Luftës së Trojës, kur kanë ardhur në Epir (pasi Iliria nuk njihej në atë kohë me këtë emërtim) e kanë gjetur të ngritur qytetin e Apolonisë.
Siç e kemi thënë edhe më parë ne, këtu thuhet qartësisht se kolonistët e parë, jo vetëm që u vendosën në një qëndër urbane të banuar nga vendasit, por këta kolonistë ishin zejtarë dhe tregtarë, pra në kuptimin e sotëm biznesmenë të huaj që vijnë për punë në një qytet. Pra këta nuk kanë ardhur me luftë dhe me formacion luftarak, siç thotë Kristo Frashëri, dhe e kanë pushtuar Apoloninë, Dyrrahum, apo edhe ndonjë qytet tjetër të Epirit apo Ilirisë.
        Tani për sa i përket qytetit të Epidamnit, për të cilin historiani Kristo Frashëri shprehet se, “kolonistët e Korkyrës pushtuan me luftë Durrësin, skelën e taulantëve, të cilin ata e quajtën Epidamn dhe romakët më vonë Dyrrah.” Ajo shprehja “me luftë” bie nga ato që u thanë më lart. Ndërsa për emërtimin e qytetit me dy emra, ku historiani i mësipërm ua shpërndan si pa të keq  helenëve dhe romakëve, do të flasim më poshtë.
        Nuk jam i mendimit se emrin EPIDAMN të qytetit e kanë vendosur kolonët helenë, siç thuhet në tekst. Ai është emri që i kane vendosur vendësit qytetit të tyre. Ndoshta ky qytet ishte sipër në kodër. Ndoshta  nga zhvillimi që mori, tregtia, porti, ai polli ndën vete edhe birin e vet  DYRRAHUN. Ndoshta, kjo pjesë e poshtëme u quajt nga vendësit  DY-RRAH, sepse për çudi ai ndodhet midis dy rraheve (rrëzë kodrash, ku është edhe sot e kësaj dite edhe qyteti i sotëm i Durresit). “Rrah” në shqip quhet një vend në faqe, ose rrëzë kodrave, a malit i shpyllëzuar, ose  përkarshi diellit. 
         Meqënëse Dyrrahu ishte qytet-port, kundrejt Epidamnit qe ishte qytet-kala, gjetja e gjurmëve të portit nga arkeologët në kohën e sotme do të sqarojë shumë gjëra. Ndërsa, po të bënim një përpjekje për të shpjeguar edhe emrin EPIDAMN me anë të shqipes, trashëgimtare e drejtëpërdrejtë e ilirishtes; atëhere do të zgjidhej edhe enigma e emrit të dyfishtë, që mbart ky qytet. “Ep” në shqip do të thotë jep, por përdoret edhe në kuptimin epmë, më jep mua. “Dhashë”  ose “Dhashtë” në shqip përdoret në shumës të kohës së shkuar “Dhamë”, në toskërisht përdoret edhe “Dhamnë”; njësoj si fjalët “bëhet” dhe “bënet” që kanë të njëjtin kuptim. Atëhere një qytet në një pikë strategjike në detin Jon, siç ishte Epidamni në lashtësi; ku lidhej Lindja me Perëndimin (gjë që më vonë e vërtetoi edhe  ndërtimi i rrugës  Egnatia) detyrimisht do të ishte edhe një qëndër tregtie, ku merrej dhe jipej. EP(më) dhe  I D(H)AMNE, ku germa “H” gjatë kohës mund të ketë humbur (ose ndoshta, më saktë, nuk përdorej, dhe “D” shqiptohej si “DH”, apo “damë” kishte kuptimin që “Dhamë”) dhe rezultati del  EP-I-DAMNE. 
        Analog mund të jetë aresyetimi si për qytetin tjetër bregdetar dhe tregtar të Mesdheut, koloninë fenikase (kananase), Marsile (MARR + SILLE). Por për të gjitha këto shpjegime fjalën e fundit duhet ta  thonë gjuhëtaret. 
        Për mendimin tim, kemi të bëjme me një qytet por me  emërtim të dyfishtë, dhe kjo lidhet me fazat e ndryshme të zhvillimit të tij; ku më i vjetër në moshë është Epidamni pasi lidhet me fazën e parë të tij, kur qyteti ishte në kodër; dhe më pas me shtimin e tij ai doli jashtë mureve dhe u zhvillua poshtë, rrëzë kodrave e pranë portit, dhe kjo pjesë e qytetit mori një emërtim te ri  Dyrrah (pavarësisht legjendës se Dyrrahu ishte nipi i Epidamnit); duke zbehur dhe errësuar shkëlqimin e të parit. Pasojë e kësaj është edhe fakti, që emri i dytë Dyrrah mbeti më vonë edhe si emër i qytetit. Ndoshta kjo mund të lidhet edhe me pushtuesit romakë.
        Në librin e sipërpërmendur historiani Kristo Frashëri fut tek kolonitë helene edhe Foiniken, të cilin, çuditërisht dhe besoj jo rastësisht, e emërton me emrin e fshatit të sotëm “Finiq” të banuar nga vllaho-grekë, fshat i cili ndodhet pranë kalasë së lavdishme të Foinkes së lashtë. Qyteti i Foinikes në lashtësi ndodhej brenda mureve të kalasë në një madhësi prej 70 ha, dhe nuk ka asnjë lidhje me fshatin e sotëm, përveç shndërimit të emrit të tij në greqisht, Finiq.
        Nejse, t’i lemë këto “lajthitje” të historianit dhe të flasim për vetë qytetin e lashtë, të cilin Polibi (II, 11, 7) e ka quajtur: qyteti më i pasur, më i fuqishmi dhe më i fortifikuari i Epirit. Polibi në një nga librat e tij, kur flet për sulmin e ilirëve të Teutës ndaj Foinikes, nuk e quan atë koloni helene, dhe, për më tepër nuk i zë ngoje ata, megjithëse ai vetë ishte grek. Ai banorët e Foinikes, por edhe të gjithë banorëve përreth deri në Antigone, i quan thjesht epirotë. 
     Ndjekim Polibin: “…Megjithatë, kur kjo flotë (flota ilire) qëndroi në Foinike në Epir, ata zbritën për të marrë furnizime. Atje ndeshën me disa ushtarë Galë, rreth tetëqind sosh, të vendosur (si garnizon mbrojtës) në Foinike, duke qënë në pagesë të epirotëve. Këta kontraktuan me ta, që ata të tradhëtonin e lëshonin vendin në duart e tyre. Pasi kishin bërë këtë pazar, zbritën nga anijet e morën qytetin dhe gjithshka në të me goditjen e parë. Kur ky lajm u bë i ditur, epirotasit bënë një rekrutim të përgjithshëm dhe erdhën me nxitim për t’i shpëtuar…”.
         Që Foinike nuk ka qënë asnjëherë helene, dhe për më tepër është pellazge e stërlashtë, po i drejtohemi vetëm  At Shtjefën Gjeçovi, i cili tek “Hylli i Dritës” shkruan: 
“…e ndër hyjni të panjehuna, po i përmendi nja disa të cilave s’ua shkulë rraja nëne prej tokës shqyptare…Për nder të Kronit shqyptarët (Kaonët) ngrehen nji kështiel në majë të Gurit të Kuq, i cili gjëndet në fushë t’Finikut ku u gjet edhe qytet i Kronit. Sot n’at vend asht fshati Krongji, në rrethinë të Delvinës. Përmbi fshat Krongji gjënden gërmadhat e montueme (Foinike e lashtë) të kohës së pellazgëve…”       
        Gjithashtu në tekst thuhet që edhe Bylysi dhe Amantia qënkërkan koloni greke bija! Kjo më duket një çudi e madhe. Të paktën deri më sot këtë gjë e dëgjojmë për herë të parë. Historikisht këto dy qytete kanë qënë edhe jashtë Lidhjes Molose, pra nuk kane bërë pjesë në atë që në lashtësi quhej Epir, dhe jo më të ishin koloni helene bija. Çuditërisht, dymbëdhjetë vjet më vonë, pas publikimit të ideve të Kristo Frashërit, vjen një misionar i helenizmit, një farë “Zgërboje”, dhe thotë se teatri i Bylist, pra edhe vetë qyteti, është helen!!
        Nga të gjitha këto që u thanë më lart u përpoqëm të argumentojmë,  se të ashtuquajturat koloni helene në Epir dhe Iliri në lashtësi, nuk mund të vërtetojnë teoritë e sotme antishkencore dhe antishqiptare, se helenët në lashtësi i kanë krijuar dhe zotëruar këto qytete tërësisht: Buthrotin, Apoloninë, Dyrrahun, Orikun, Bylisin etj; dhe për më tepër  kanë qënë banorë të  këtyre qyteteve në mënyrë të vazhdueshme deri në ditët e sotme, ku nga kjo, këta myteberët e sotëm të ashtuquajtur grekë i mëtojnë si qytetet të tyre dhe si territore të tyre që nga lashtësia. Rrjedhimisht, sipas tyre ato duhet të futen, me hir apo me pahir, brenda kufirit të shtetit të sotëm grek!!! Pra shkurt, Shqipëria e Jugut deri në Shkumbin, përfshirë edhe Durrësin, duhet të kalojë me Greqinë!!! Amin.
        Të vjen keq, që dashje pa dashje, historianë dhe akademikë shqiptarë bëhen zëdhënës të këtyre tezave të rrezikshme që cënojnë integritetin dhe sovranitetin e Republikës së Shqipërisë.
Besnik Imeri 22 shtator 2020  (pjesë nga studimi Epiri Pellazgjik)