NGA EGLANTINA MANDIJA/
Isha krejt e befasuar nga Ajkuna. Hana më kishte folur për të dhe unë nuk e dija se do ta njihja Dervishe Currin në muzgun e jetës së saj, kur po i kapërcente të shtatëdhjetat. Atëherë, më dukej e habitshme që një grua në moshë të shtyrë, të kishte një lëkurë aq të freskët, ngjyrë trëndafili dhe sy aq të kaltër, që të tronditnin me bukurinë e tyre.
Hana e pikasi që po e kundroja e hutuar Ajkunën dhe qeshi nën buzë. Ajo e pranoi menjëherë lutjen time për ta mbajtur për disa kohë në Tiranë Ajkunën, sepse doja t’i bëja një portret.
“A nuk të pata folë se kur kalonte Ajkuna, trandej dheu?”- tha Hana.
Unë nuk e dija që bukuria, aq kalimtare e aq fluturake, të mund të kishte një jetëgjatësi të tillë. I rrija me orë pranë. E përqendruar hyja thellë e më thellë në detin e kaltër të syve të Ajkunës dhe rijetoja bashkë me të gjithçka. Doja të dija se çfarë kishte lënë në fytyrën e saj atë mirësi, nga vinte ai zë i plotë i Ajkunës që fliste rrallë e për mall dhe lëvizjet e saj gjithë hir.
Isha në vitet e para të punës dhe ende nuk e kisha fituar sigurinë. Sapo isha martuar e nuk isha gjë tjetër, veçse një nuse e dashuruar. Çdo gjë ishte e bukur dhe e shndritshme në jetën time.
Atëherë ishte pranverë, një pranverë e vërtetë, pa shira të rrëmbyera, me erën e mirë të luleve në blerimin e thellë. Rrushi në oborrin e Hanës e kishte fletën të hollë e si të tejdukshme dhe Hana mbushte japrakët me jeshillëqe, se e dinte që Miroshit tim i pëlqenin pa masë. Shtëpia jonë e re, dhomat e sidomos, studioja na dukeshin shumë të mëdha në atë kohë e ne të dy, unë me Mirushin gëzoheshim, kur mbushej çdo boshllëk në to.
Isha aq e dashuruar sa kisha pak frikë, jo për Miroshin, por për veten. Dëshiroja të ishim përherë si në atë pranverë, pa dimër, pa pleqëri të trishtuar, pa sëmundje dhe pa vdekje.
Ajkuna qëndronte e drejtë dhe e shkujdesur para meje. Edhe Hana shihte si lëvizte në skicimet e mia figura e Ajkunës. Hana nuk çuditej aspak prej meje, veçse shkonte e vinte nëpër shtëpi, duke tundur kokën si me qortim.
“Mos ma prish Ajkunën çiko!”- thoshte. “Ajkuna është Ajkunë.”
E ku ta dinte Hana që mua më pati humbur gjumi për të? Unë i tregoja çdo natë Miroshit për Ajkunën dhe i thosha se ishte e vështirë të punoje me të.
Miroshi qeshte dhe më thoshte: “Mos u mërzit Drinë, se bukuria është përherë e vështirë!”
Më dukej vetja si një trung para Ajkunës. Më dukej sikur s’dija fare të pikturoja. Shqetësimi filloi të më brente si një kërcënim. Ndoshta nuk do të kisha fare mundësi të jepja në linja dhe në ngjyra atë çka dëshiroja. Kur ia tregoja në darkë skicimet e mia Miroshit, prisja gati me ankth gjykimin e tij. Ai më bënte vërejtje. Kërkonte më shumë nga unë. Miroshi pati i pari besim tek unë. Doja të isha e denjë për të, nuk doja ta zhgënjeja. Kjo është e rëndë te njeriu që do, sepse është baras me humbjen më të thellë. Ai më thoshte se talenti matet vetëm me punë dhe unë e përfytyroja këtë si ngjitjen e një të përpjete që të merr frymën. Sikur të mund të arrija të jepja në portretin e Ajkunës gjithë atë brez grash të dashura, të mira e të thjeshta, që e jetuan jetën nëpërmjet epokës së burrave të tyre, kjo do të ishte e para kënaqësi e plotë në punën time.
“Mos ma mbaj gjatë të ngulun Ajkunën, çiko! – më thoshte Hana.
“Hanë, Hanë, – mendoja, – E paskam të vështirë me Ajkunën. E paskam shumë të vështirë. Flet rrallë. Është si fletët e një libri të lashtë, gjithë hieroglife të panjohura…
“Përse e quajtën Ajkunë, Dervishe Currin?”
“Ndoshta, sepse zbriti në Kosovë, si nuset e Jutbinës… Nuk pati lodër, as të shtëna në dasmën e saj. Dasma e saj qe e thjeshtë, rruga e gjatë e bora e ngrirë. Nusen e përcillnin krushqit dhe kënga, kënga qe e rreptë, e sertë, si vetë plaku Gjetë. Gjeta pati mbetur i rrethuar në një grykë në Kaçanik nga bora, akulli dhe nga armiku. Armiku i kërkonte Gjetës të dorëzohej. Plaku i drejtoi djemtë e çetës nëpër një shteg në lumin e ngrirë dhe vetë, bashkë me komiten e thinjur u dolën përballë zaptijeve. I kishin mbushur sajat me gjylet e topave. Sajat rrëshqitnin me shpejtësi. Pleqtë shtinin me armë dhe as përkuleshin, as ruheshin nga plumbat. Asqerët e zaptijet gjuanin mbi ta. Të gjitha predhat e topave, ne të pesë sajat, bashkë me komiten e thinjur, shpërthyen e uzhdukën vetëm për disa çaste. U trand dheu e u drodhën shkëmbinjtë e Kaçanikut. Armiqve iu pre udha. Djemtë kapërcyen përtej lumit të ngrirë!
Dasmën e Dervishes e përcolli vetëm ajo këngë komitësh.
Emri i erdhi fare papritur. Kur e zbuluan nusen, dikush thirri: “E bardhë dhe shtatnaltë, si Ajkuna!”
Me se ishin mbushur sytë e nuses?
Në sytë e Ajkunës, tërmetet e tronditjet e Kosovës. Gjoksi i lokes qe plasa-plasa, nga karvanët e hakmarrjes osmane. Nusja e pa Bajramim drejt e në zemër. I fortë, shpatullgjerë, në lulen e moshës së burrit. Sytë e saj hetuan më thellë. Trung i lashtë, si ahu treqindvjeçar, rrema-rrema. E një plasë, vetëm një plasë, ku shihej dritëza e hënës, e praruar si vetë dashuria. A ishte e vërtetë që Bajrami pati thënë për të që asnjë gruaje nuk i duhet burri që e ka emnin në shtëpi dhe trupin e mendjen në mal?
“Ani, në qoftë fisnike, e mbart dertin”, i ishin përgjigjur miqtë e dashamirësit, që ngulmonin ta martonin. Curri nuk ishte më i ri. I pati vdekur gruaja dhe kishte një çikë thuajse moshatare me atë nuse të re. Gruan e kishte dashur, e megjithatë, po qëndronte krejt i shtangur para saj.
“Ajkunë!”- pëshpëriti me zë të butë. Iu dhimbs nusja e re, e lartë si çetinë e Bjeshkëve të Nëmuna, me sy të kulluar, që i sjellin jetë udhëtarit të etur për ujë. Ai nuk ishte më i ri. I madh, i rëndë, i fuqishëm, i butë si një fëmijë, po ngazëllehej për nusen e pastër, si pika e lotit, që iu ngul në zemër që në vështrimin e parë.
Bajram Curri pati lindur në një qerre në rrugët e Gjakovës, kur po ia nisnin familjen për internim zaptijet turke. Malësori rugovas, sapo dëgjoi klithmën e foshnjës, i thirri: “O Curr, rrugës linde e rrugëve do ta çosh jetën!” Këtë e dinte edhe Ajkuna, që herët në fëmijëri, por bukuria e burrit është trimëria.
Më dukej se po punoja pak e po mendoja shumë. Miroshi më ngushëllonte se, në qoftë se paskam filluar të kuptoj se ç’fshihet pas të menduarit shumë, jam në udhë të mbarë. Asnjë punë nuk del për të qenë, po të mos lodhesh së menduari.
“Ajkuna ishte dashuruar me trimërinë e Currit”, i thosha. “E në qoftë se do ta dish më saktë Mirosh, e tatëpjeta fillon kur burri frikësohet. Atëherë, mos prit asgjë të mirë nga zemra e gruas.”
“Kujdes, Drinë!” – më pëshpëriste Miroshi.
“Duhet të gjesh çelësin e bukurisë, që duron mbi shtatëdhjetë vjet!”
Pritjet e Ajkunës ishin gjithë ankth e shpresë. Shpresa ishte si një pranverë që vjen pas dimrit të madh. Se dimër madh qe, kur Ajkuna e Bajram Curri u gjendën përballë njëri-tjetrit. Ajkuna shumë e re dhe shumë e bukur, Bajrami i vjetër e me plagë shumë.
Luftë dhe uri. Ikje nga njëra kullë te tjetra. Jetë e mbushur me shtëpi të rrafshuara, me klithmën e Kosovës dhe të Shqipërisë, që përplasej ngado shkonin hordhitë otomane, ngado shkelte këmba e çetnikut të nëmur, ngado mbillte vdekje vojniku i krajlit.
– Më shkoi jeta duke pritë! Rrotullohej toka rreth diellit e jeta ime rrotullohej rreth bacës, – më thotë Ajkuna.
Në sytë e Ajkunës u ngul përjetësisht pritja.
Një herë i patën pyetur trimat në ditët e kryengritjeve të mëdha: “Si luftohet për Shqipëri?”
“Me vesh opinga, qylaf të bardhë e me u ba Bajram Curr”, qe përgjigjja.
Bajrami nisej për luftë. Ajkuna qëndronte e heshtur para tij. Mendonte për betejën në Krasniqe. Curri luftoi në atë betejë me pushkën e shkurtër. Shtinte me një dorë, pa e mbajtur pushkën me tjetrën. Nuk kishte fare në ato çaste fytyrën e një luftëtari, por kishte fytyrë të qeshur.
“Po a qeshet në luftë, o Curr?” – e pyetën shokët pas betejës.
“Nuk e di, s’e kam provu”, – u përgjigj Bajrami.
E ja ku qëndronin atë mëngjes përsëri përballë. Kur ia zgjati armën Ajkunës, Bajrami kishte po atë fytyrë të qeshur, si në betejën e Krasniqes.
“Ajkunë, ti e di kur duhet ta përdorësh.”
Asgjë më tepër. Dhe as që ishte nevoja. E mbajti paksa ndër krahët e tij të fuqishëm Ajkunën.
Të gjata e të shkurtra këto rrugët e Shqipërisë. E vogël toka, e madhe lufta.
Ajkuna priti sa u rrotullua edhe një here toka rreth diellit. Në mes të luftës, një oaz i qetë, i mbushur me dhimbje e me trishtim. Ishte kthyer Curri nga udhët e vdekjes në shtëpi. Qëndronte para nuses, i malluar.
“U mërzite, Ajkunë?- e pyeti.
Ajkuna e vërente e heshtur. Bajramit i qenë thelluar rrudhat ne ballë, i ishin shtuar thinjat, po zëri ishte po ai, si zëri i një fëmije që ngashërehet dhe i kapërcen lotët me fjalë shumë, vetëm e vetëm që të mos dëgjojë përgjigjen e saj.
“E ku mërzitesh ti, – i tha, – ti e kalon mërzinë me një kangë. A hoqe keq? Je grue kaçaku ti, nuk pyet për të keqen. A pate frikë? E ku e njeh frikën ti!”
Një lumë fjalësh, vetë pyet e vetë përgjigju.
Ajkunës iu shtrëngua zemra, ndërsa mendonte: “A kaq pak po më njeh, o burrë i dheut?”
Nxori nagantin nga brezi i çitjaneve pa asnjë fjalë dhe e vuri në mes tyre. Bajrami u ul i këputur.
“Ndizni një zjarr të madh, se po më fillon dimri në korrik”, tha ai.
Ajkuna vrapoi e tronditur. Mezi i ndalonte rrahjet e zemrës. Nuk i duronte dot dhëmbët e tij që kërcitnin si një trok kuajsh mbi kalldrëm. Ajkuna ndizte zjarrin me duar të këputura. Drutë e thata kërcitnin. Të merrej fryma me atë zjarr në pisk të vapës!
Ajkuna qëndronte qiri në këmbë, si e ngrirë, nga që nuk dinte ç’të bënte tjetër. I kishte hedhur disa velenxa të leshta, por Bajrami nuk pushonte së dridhuri. Dridhej nga ethet, si të ishte në mes të dimrit në një akullnajë.
“Mos u tremb, Ajkunë, – i pëshpëriti. – Unë, nuk do të vdes në dyshek!”
Ajo e mblodhi veten menjëherë. Vërtet, si mund të vdiste në dyshek Bajram Curri?
Kështu kaloi ajo natë e vështirë. Të nesërmen Bajrami ishte i dërrmuar nga ethet, por u ngrit e filloi të hante me oreks. Që ta qetësonte krejt nusen e tij, i tregoi këtë ngjarje:
“E di, Ajkunë? Një herë, në një pushim, midis luftërash, ndërsa po haja bukë me djathë në mes të luftëtarëve, një i ri më kërkoi të kërceja një valle.”
Ajkuna, qeshi dhe ai u gazmua.
“Nuk të kam pa kurrë në valle”, – i tha Ajkuna.
“Edhe unë u çudita pak, – vijoi Bajrami, – dhe e pyeta: “Unë të kërcej?”
“Po, o Curr!” – më tha djali.
“Arusha kërcen ma bukur, bre bacë”, iu përgjigja.
“Ke kërcye dikur një valle në dasmën e tim vëllai.”- ngulmoi djaloshi, – Ajo ishte një valle që nuk e kishim pa. Hyre ndërmjet të rinjve, më zure dorën dhe më thirre: “Ngule fort kambën në tokë, o t’u thafshin krahët!”
Iu kujtua vërtet ajo dasmë bacës, vallja, e ai vetë ishte krejt i njomë atëherë. Shpejt ishte burrëruar.
“As unë nuk e di, Ajkunë, se si jam hedhë në atë valle, kërceja e i bija tokës, e ngulja kambën në të, thuajse i përgjigjesha asaj kur ankohej. Mos më leni në duer të të huejve, bre! A thue do të shkojmë deri në fund të kësaj beteje të vështirë, se shumë ujq të uritur po duen të na shkyejnë, oj loke?”
Ajkuna e vështronte me dashuri Bajramin. Sumbullat djersës i shkëlqenin në ballin e gjerë. Ajo po ia fshinte lehtë me shami.
“Po e kërcejmë këtë valle të egër të luftës, Ajkunë, për të mos na e zhgulë jetën mbi këto troje të shtrenjta.”
“Po, a me gjithë mend prishet jeta mbi tokën e lashtë të vjetër sa bota?”- e pyeti Ajkuna.
Bajrami ia shtrëngoi dorën fort. Dora e tij e madhe, e rëndë, e djersitur, mbante duart e Ajkunës, të buta e të bardha.
“Ti, u trembe për mue, Ajkunë?- e pyeti me zë të u1ët.
“Jo, he burrë.”
“Mos u tremb kurrë për mue! E kam pasë një qerre për djep. Më së pari e kam pa botën nga dritaret e burgut turk. E unë nuk due që fëmijët ta njohin jetën pas dritareve të burgjeve. Burgu të shtrëngon shpirtin, ta humbet fytyrën.”
Ajkuna ishte dhembja e madhe e ndrydhur në kullat e Jutbinës. Ajkuna ishte pritja e gjatë, pa mbarim. Priste Mujin, priste të birin. Ajo e donte kreshnikun dhe kishte frikë për të birin. Diçka janë të afërta këto Ajkunat.
“E ke në dorë fillin e Arianës, – tallej Miroshi, –veç mos u ngatërro nëpër labirintet e Lugjeve të Verdha!”
“Përse të lindte dielli e të mos të nxehte, Mirosh?”
“Ishte dimër i madh, e dashur, dimër i rëndë. Bora e madhe rëndonte ahet e çetinat për t’i thyer. Njeriu ngrinte në atë akullnajë, Mirosh.”
Ishte me të vërtetë dimër i madh, si dimri i Jutbinës. Dimër i Shqipërisë e i botës. Të huajt as që e kishin bërë Shqipërinë e as që do ta ruanin e mëkëmbnin. Kosova vlonte në luftë. Të shiturit deshën ta vrisnin Bajramin para shtëpisë së tij në Shkodër. Në Shkodër Ajkuna kishte shumë miq e shumë e dashamirë, por para shtëpisë së tij doraci shtiu mbi Bajram Currin.
Gruaja u drithërua nga të shtënat.
“Zemër e fortë më paska qëllue, kur nuk po më ndal tash”, – tha me vete e u ngjesh pas dritares. Priti një çast, dy, tri. E pa tek vraponte këlyshin e shitur, si ujku në mjegull. Mendonte me hidhërim: “Si mund të lindë një grua shqiptare përbindësha të tillë?! Ma mirë barku bosh e jeta thatë!”
I ishte ndrydhur krejt zemra Ajkunës. Po iu mor fryma kur e pa Bajramin tek hynte, krejt i qetë në derë. Kishte dashur atëherë të vraponte drejt tij, të vraponte e ta kalonte frikën me një klithmë gëzimi, por ajo nuk lëvizi fare nga vendi. I qëndroi edhe buzëqeshjes së mekur në buzët e Bajramit e vështrimit pak të vrenjtur të syve të tij, që thoshin: “Nuk na mjaftojnë krajla e mbreta, po tash u dashkan edhe Esatat me dovleta!”
Ajkuna ngazëllente që Bajrami ishte shëndoshë e mirë. Një ishte ai burrë mbi dhè. Të dytë, zor se bënte nëna.
“Ajkunë”, i tha Bajrami.
“Po”, – iu përgjigj Ajkuna.
“Nuk mund të vdes kaq lehtë, se i kam edhe do punë, – i tha, ai dhe ia mori dorën.
“ Po dridhesh, nuse?”
“Jo, aspak.”
“Më duhet të iki përsëri.”
“Po, e marr vesh. Tri ditë i ke pasë tepër në shtëpi.”
“Mos të të shoh kurrë të ligështueme, Ajkunë!”- i tha Bajrami dhe heshti për një çast. “Po a kemi gjë pas shpirtit, grue?”
Ajkuna solli stolitë, që nuk kishte pasur rast t’i mbante kurrë. Bajrami u drithërua.
“Ajkunë, nuk ke çue jetë me mue”, i tha.
“Nuk të jam ankue se jam e shoqja e Bajrram Currit.”
“Me t’i lanë peng këto, nuk të siguroj se t’i kthej, Ajkunë.”
“Nuk ka dert, veç të kryesh punë.”- iu përgjigj ajo, gati me gëzim.
Po gëzimet ishin tepër të rralla në jetën e tyre.
Ajkuna përgatiti shpejt ç’mundi për rrugën e gjatë të Bajramit, pa thënë më asnjë fjalë. U ndanë në heshtje. Ajo priti një kohë të gjatë, me zemër të ngrirë. Asnjë e shtënë. Bajrami matej me vdekjen. Vetëm pas një kohe, Ajkuna e përmblodhi veten dhe shtrëngoi nagantin në brezin e çitjaneve. Mbeti vetëm dhe duhej të mbrohej e të luftonte vetëm. Ishte nuse e re dhe shumë e bukur Ajkuna, por rininë e jetoi në kohën kur duhej ose të shuheshim ose të qëndronim, atëherë, kur gratë nuk ankoheshin, të zëna me ato punët e vogla e të thjeshta.
“Pushkës së Bajramit po ia sheh sherrin kush po do me e hangër në besë Shqipërinë”, përsëriste vetë me vete Ajkuna.
Trupat e pushtuesve bridhnin nëpër Shkodër. Ajkuna priste lajm nga Bajrami. Për një kohë i ndau vetëm heshtja, por heshtja ishte e mirë. Nuk kishte të shtëna në mes të rrugës. Lajmi i keq çan edhe detin. Heshtja ishte pritje. Ajkuna pret, nuk e zë vendi, sa të kthehet Muji nga Lugjet e Verdha.
Trokiti dera. Ajkuna zbriti me vrap. E hapi. Para saj qëndronte një ushtar i shkurtër, qesharak, që belbëzonte: “Gospodari do t’ju takojë.”
“Takohemi me barut”, – iu përgjigj Ajkuna, pa e lëvizur dorën nga brezi i çitjaneve, ku shtrëngonte nagantin.
Ushtarit i mbetën të ngrirë sytë e rrumbullakët si prej qelqi. Ajkuna mbylli derën e nuk lëvizi fare nga shtëpia.
“Nuk i trembemi egërsisë, – përsëriti me vete fjalët e Currit, – kurthit i trembemi ma shumë!”
Dimër i madh i botës e i Shqipërisë. Me qindra Ajkuna prisnin t’u ktheheshin burrat nga frontet e largëta, por ata mbeteshin në akullin e tokave të huaja. Ushqenin korbat. Ushqenin gjëmën e nuseve të reja.
Në një nga ato ditë i dërguan Ajkunë Currit lajmin se duhej të largohej menjëherë nga qyteti. Ajo nuk deshi të ikte nga Shkodra. Rojat e prisnin te dera, të armatosur e të zymtë. Lufta e Parë Botërore mund të ngrinte gjithçka me akullnajën e saj vdekjeprurëse, por shkodranët nuk indrynte brenda. Kishin mbushur te dyja anët e rrugës. Nuk donin t’i linin esatistët të festonin internimin e familjeve të patriotëve.
Rojet e shtynin Ajkunën bashkë me të tjerët, por shkodranët u këndonin:
Ku len dielli e ku len hana,
Bajram Curr’ nuk ban ma nana!
Ajkuna kapërdinte lotët.
“Ti je bijë Kosove”, dëgjonte zërin e dashur të Currit. “Mos të të shoh të ligështueme!”
Ajkuna nuk kishte asgjë pas vetes, veç një bohçeje të lehtë dhe nagantit. Do t’i largonin në vende të huaja.
“E huej në mes të të huejve, krejtësisht e vetme”, mendonte Ajkuna.
Aty kishte shoqet e saj e të bacës. Së largu po e përcillnin edhe Fatimja me mësuesen e re. Atë mësuese ua kishte sjellë Luigj Gurakuqi asaj dhe Fatimes, mikeshës së saj të ngushtë. Ndoshta Bajramit nuk i binte fare në sy që Ajkuna e tij nuk dinte as të shkruante, as të 1exonte, por Luigjit po. Ai ua solli mësuesen e re, me flokë të prerë e me kokë krejt të zbuluar. Po ato nuk arritën t’i mësonin shkronjat deri në fund. Ndërsa Ajkuna mendonte, dikush iu afrua e i lëshoi në dorë disa të holla.
Ajo mbeti e hutuar, por e përmendi një zë: “Merrio burrneshë, e mos të të vijë zor! Ç’ka ka ba baca për Shqipninë, nuk elajnë as deti i gjanë e as bota e tanë!”
Mirënjohja trazohej me lot në sytë e Ajkunës.
Nuk i bënin këmbët të ikte nga Shkodra. Po e shtynin të ikte bashkë me të dëbuarit e tjerë. Ifutën në një varkë e i hodhën në det të hapur. Ajkuna, si e përhumbur shikonte brigjet e atdheut që mbetën tutje. Vetëm një ngjyrë, tokë e det. Një vijë e largët, e hollë në horizont. Ajo i mbante ende në dorë paratë qe i kishin falur shkodranët. Mendonte për Bajramin, i cili do të trishtohej kur të kthehej e të mos e gjente në shtëpi.
“Ku asht Bajrami, ku asht tani?” – mendonte gruaja.
***
Edhe pak e portretit po i vinte fundi.
– Kij kujdes, – përsëriste Miroshi. – Në çdo detaj, në çdo vijë, në dritëhijet e fytyrës së kësaj gruaje shtatëdhjetëvjeçare është ngulitur kjo jetë. Shihja pak sytë! Sytë e saj janë të ftohtë.
– E kuptoj, Mirosh. Sytë duhet të flasin, – i thashë e pezmatuar. – Siç duket, nuk do të mundem. E di, kështu më ndodh gjithmonë. Atë që dua më tepër se çdogjë, asaj i druhem e nuk e arrij dot.
– Ajkuna kudo shihte Bajramin e saj.
– Sytë e nuses kishin mall e dhembje, por më tepër kishin mall. Ku ishte Bajrami në atë kohë?
Bajram Curri kishte rënë në pritë të armikut e çante me shokët nëpër pyll. Një grua i udhëhiqte trimat. U dha bukë e u tregoi shtigjet e daljes. Bajrami i dha asaj një pare ari. Kishte lënë peng stolitë e së shoqes, por varfëria e popullit i therte në shpirt. E trondiste deri në palcë bujaria e tij. Malësorja, me zërin e sertë prej burri, e kundërshtoi:
“Kush po ma jep këtë pare ari? – pyeti ajo me një fytyrë gati të zemëruar.
“Bajram Curri, o fisnike”, – i thanë.
“Ani, po e marr e po e ruej, atëherë”, – u përgjigj Dila dhe e rrotulloi në dorë paren me çudi. Rrallë i kishin zënë sytë të tilla pare e në dorë nuk i pati mbajtur kurrë. Dhe e ruajti Dila atë pare ari.
Kaloi si stuhi Lufta e Parë Botërore. Erdhën traktatet dhe pazarllëqet e fuqive të mëdha, që shisnin eblinin kombet. Bajrami i qëndroi krah popullit e nuk u çudit, që malësorja Dile ia ktheu paren earit, kur ata ishin më ngushtë e më hollë se çdo herë tjetër. Fëmijët pa bukë i ka lanë Dila, por paren e arit ia ktheu bacës për Shqipërinë.
Ajkuna u kthye përsëri në Shkodër. Erdhi edhe Bajrami.
“E s’ka si të na humbasë Shqipnia”, – drithërohej baca, tek i tregonte Ajkunës për Dilën, ndërsa rrinin në shtëpinë e tyre në Shkodër.
“Përse nuk po i çon sytë?”- e pyeti ai të shoqen. Ajkuna kishte mbetur e shtangur, si atëherë, kur po e internonin dhe nuk ishte e zonja të lëvizte as gishtin.
“Jo, ashtu kot.”
Bajrami nuk u turpërua prej saj, që po i rrëshqitnin lotët mbi mustaqet e thinjura.
Miroshi i ndiqte me vëmendje ndryshimet në portretin e Ajkunës. Po punoja me sytë e saj. S’po ma dridhte më dorën pasiguria.
– Drina, – më thoshte Miroshi,- e sheh që po ia del? Sytë po marrin jetë.
– Mua më duket vetja e përkëdhelur, bile e llastuar, kur mendoj jetën e Ajkunës.
– Ajkunë, ç’pate, përse heshte? – e pyeta me druajtje, kur portreti i mbaruar qëndronte para saj.
– M’u kujtu laku që i vuri Zogu, çika ime.
– E di, Ajkunë. Kjo është më e vështirë për ty, – i thashë.
– Jo, Drinë, pak trimni i ka mbetë edhe grues së Bajram Currit, – ngulmoi Ajkuna, ndërsa shihte portretin në heshtje.
Ishte dimri i egër i vitit 1925, kur Bajrami çante borën e ngrirë të staneve të Droçes. Po e ndiqnin këlyshët e Zogut e të Kryeziut. Në mes të akullit e të borës ecte baca me këmbë të ngrira. Xhandarët qenë ngjitur bashkë me mjegullën Dragobisë. Baca pati lënë një fishek për vete, e luftoi deri tek ai.
– Ajkunë, përse hesht? A nuk po të pëlqen portreti yt?
– Ta dish, Drinë, se e kam peng që e kanë shëtitë të vramë mbi kalë, – më tha Ajkuna.
“Nuk ka kërkuar tepër Bajram Curri. Një qerre për lindje e një shpellë për vdekje, mendova.- Nuk e pa dot më Ajkuna. Nuk e pa më kurrë. Burrecët, edhe të vdekur e patën frikë Bajramin! Nuk e pa më Ajkuna. S’e qau dot te koka. Nuk e vajtoi dot me ligje. Dila pa pyetur për rrethimin e xhandarëve, e shpërtheu gardhin e tyre dhe e vajtoi bacën:
“Q’ajo pushkë, vëlla si të muer ty,
Muer Krasniqen shpi më shpi,
Gash, Bytyç deri në Dri,
Muer Kosovën bitevi.”
Pak paska kërkuar baca. Një qerre për lindje e një shpellë për vdekje. Por edhe nga vdekja e tij paskan pasur frikë.
Lot të mëdhenj u rrokullisën nga sytë e Ajkunës.
-Ta dish që e kam peng, që e kanë shëtitë të vramë mbi kalë… – përsëriti.
-Ti je bijë Kosove, – desha t’i thosha. – Je gruaja e Bajram Currit.”
Por tashmë lotët ishin tharë dhe sytë e Ajkunës u bënë më të thellë, sikur po ndiqnin Mujin ndër Lugjet e Verdha bashkë me vikamën nga thellësia e shekujve:
“T’u shkimtë drita mori hanë,
Qysh me e lanë nanën pa djalë!”
