Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“The Anthem of Dibra Youth”

by

by Rafaela Prifti/

If you ever wondered about the impact of a song, you will find that Cezar Ndreu’s recent posting is inspired by lyrics written over 100 years ago that have reemerged into a song. 

There are variations in its English translations but here is mine:

O River Drin of a span so wide

You – the Highland’s Ol’ Man

Will you let Dibra fall to Serbia?

Performed as a song, it premiered on social media under the title Anthem of Dibra Youth.

Cezar Ndreu shares his memories of listening to his elders recite the verses that filled him with pride as a child. Geographically, Drin is Albania’s longest river. Its historical importance in terms of Albanian history, national identity and pride cannot be overstated. There is an abundance of poems, songs, books written about Drin river in Albanian folklore and literature inspired by real events.

The poem evokes more than memories. “My son is eponymous and carries the river’s name with dignity and honor,” writes Cezar Ndreu in his post. He summarizes the historical circumstances that inspired Haki Sharofi, a Dibra intellectual, to write the poem at the end of 1920. It recounts the ruthless legacy of the Great Powers in the wake of two Balkan Wars, as the Ottoman Empire lost the bulk of its territory in Europe, Austria-Hungary was making its own calculations and a much enlarged Serbia pushed for territories by occupying Albanian lands.

The song describes the monthslong Albanian revolt led by valiant men and fearless women of Dibra in the fall of 1920. Cezar Ndreu cites Edith Durham, the British anthropologist, from the 19th century who was crowned as Albania’s mountain queen. She wrote the following description from in her book The Burden of the Balkans: ” The Dibra tigers, as their fellow-countrymen even call them, are all for independence.”

A descendant of a much respected Dibra family and a valued member of the community, Cezar Ndreu invokes the glory of a-century-old battle and the honor of the elderly to shame Albania’s authorities who served Serbia’s interest for decades.

Below please read his post in full:

 ***

“Drin o lum i gjane

Plaku i malsis’

A ke me ja lane Dibren Serbise…!

Ishin keto qe per te paren here femije i degjoja nga gjysherit ku jetonim kilometra large saj Dibres. U rritem me keto vargje burrerore 

Ishin pikerisht keto vargje dhe historia burrerore e Drinit qe sot im bir mban kete emer te lashte dhe krenar!

Pak histori se si u shkruajten keto vargje me 1920 nga dibrani intelektual Haki Sharofi!

Serbia kishte pushtuar pothuajse te gjithe veriun dhe kishte dal ne Shqioeri te mes te viteve te Luftes ballkanike 

Ne gusht te 1918, Serbia perfundimidht kishte dal ne Adriatik, ne Durres 

Po do te duhej nje ultimatum i Austro-Hungarise qe Serbia te linte per 8 dite Durresin 

Serbia terhiqet dhe mban te pushtuar Dibren 

Ishin vitet 1919-1920 ku shqiptaret po luftonin diplomatikidhte ne Konferencen e Paqes ne Paris.Dibra ishte nen pushtim!

Atehere udheheqesit popullor dibran u mblodhen dhe vendosen lufte totale brenda Dibres per clirimin e saj.

U mblodhen ne Luren e bukur dhe piktoreske.

Lufta me perballjen me okupatorin filloi pikerishte ne kete vend te bekuar nga Zoti per bukuri dhe trimeri. Filloje ne vjeshten e 1920 fund shtatori fillim tetori. Dibranet ishin jo shume  te armatosor, ishte  dimer i ashper por deshira dhe vullneti i dibraneve ishte aq i lart sa pati mobilizim te papare. Burrat luftonin  me serbin dhe grate gatuanin ne front. Eshte nje tradite e vjeter kjo e te luftuarit e cila ka mbet nder malesor nga lashtesia. Kujtojme se vete Spartanet e lashte e kishin kete vyrtyt!

Per 4 muaj  rresht vazhduan luftimet e pergjakshme. Dibranet pa ndihmen e askujt, apo ndihme fare e vogel nga qeveria vendore munden qe me 10 Dhjetor 1920 ta clirojne Dibren , jo vetem dibren por Tigrat dibran sic i pershkruante Edith Durham, shkuan me larg cliruan Dibren e Madhe, Tetoven Gostivarin dhe zbriten deri afer Struges.

Per tu theksuar se ne keto luftime te pergjakshme kunder serbve, kishte edhe dibran ne krahun serb, sic ishte Halit Lleshi i ati i Haxhiut ish Presidentit komunist per 40  vjet 

Ne kete lufte u shquan per trimeri te gjithe kreret dibran dhe populli mbare, sipas kujtimeve te Ismail Strazimirit , ku shkruan se nder te gjithe shkelqeu Elez Isufi  per menyren organizative dhe trimerore.

Atehere djelmenia dibrane shkruajti keto vargje lapidare:

Drin o lum i gjan

Plaku i malsise nga intelektuali Haki Sharofi 

Vargje  te cilat filluan te marrin jete ne gojen e cdo dibrani duke u ndesh me hasmin shekullor.

Sot  pas 100 vjetesh keto vargje behen himni i djelmise dibrane, e cila na ka bere krenar ne si dibran ne rrjedhat e luftes per liri kombetare 

Ishin po keta dibran te ndershem qe vendin e tyre nuk e lane nen mbreterine serbo malazeze.

Emrat e tyre jane te shumte por fatkeqsishte pluri i harreses ka bere te tijin , por edhe dashakeqja e atyre qe dikur ishin sejmen te Serbise dhe paten pushtet ne shtetin shqiptar per dekada 

Lavdi dibraneve te cilet nuk kursyen asgje dhe trungut kombetar nuk e lane te pergjysmohet pa Diber  

Lavdi Diber !🇦🇱

ELEZ ISUFI NE NJE PULLE POSTE NE 90-VJETORIN E VDEKJES

by

Posta Shqiptare me rastin e 90 vjetorit të heroit kombëtar, mbrojtësit të kufijëve nga dyndjet e sllavëve, Elez Isufit, Gjeneralit me shajak- dekoruar edhe nga Perandori Franc Jozef, ka emetuar një pullë postare me portretin e heroit, i cili me rastin e 100 vjetorit të Pavarësisë u nderua nga Presidenti I Shqipërisë, Bujar Nishani, me urdhërin”Nder Ii i Kombit”. Pulla me portretin e Elez Isufit ka përmasat 30 x 40 mm.
PO KUSH ESHTE ELEZ ISUFI, ARUSHA E MALIT-GJENERALI ME SHAJAK?
Risjellim nga arkivi i Diellit artikullin e Naim Plakut me titull:
ELEZ ISUFI- FUQI, BESË, SHPËTIM DHE SHPRESË PËR KOMBIN /
Në analet e historisë sonë kombëtare, nga kohërat më të lashta e gjer tek më të rejat, Dibra ka qenë kurdoherë e pranishme dhe ka pasur peshë të rëndësishme, shpesh dhe përcaktuese, në lëvizjet tona kombëtare për liri dhe pavarësi, duke u dhënë këtyre pasazheve dhe peisazheve pikante ngjyrën e gjakut të kulluar të lirisë. Pozicioni i saj gjeofizik, një luginë e bukur e pjellore plot dritë e gjelbërim në rrjedhën e mesme të Drinit të Zi, me ujëra të kulluar e pyje madhështorë, përtej dallgëve të kripura të detit, kënetave dhe moçaleve, të verdha e të mpira, e mbrojtur nga një kurorë malesh të lartë në perendim e në lindje, tërhoqi lakmitë e pushtuesve duke filluar nga falangat e ushtrive romake e gjer te urditë shoviniste sërbe. Prandaj themi me të drejtë se Dibra ka histori. Kjo histori ka brenda saj ngjarje, perpjekje, luftëra, qëndresë madhore, ka tym të zi e gjak të pastër, besë të rëndë dhe hakmarrje vigane, ka luftëtarë e martirë, dëshmorë e heronj të vërtetë, prijësa të shquar e trima mejdani, ka varre lapidarë dhe këngë frymëzuese…
Ngjarjet që ndodhën në gjysmën e dytë të shek XIX dhe fillimin e shek.XX që shënojnë dhe fundin e sundimit otoman dhe kurorëzohen me shpalljen e Pavarësisë e bëjnë Dibrën epiqendër të përpjekjeve shqiptare për liri e pavarësi. Mjerë kush s’e njeh dhe s’e do! Le të kujtojmë qëndresën vigane kundër reformave të Tanzimatit, kontributin dibran në Lidhjen e Prizrenit, përpjekjet për gjuhën dhe shkollën shqipe, kryengritjet antiosmane për shpalljen e Pavarësisë, kuvendet, kararet dhe itifaket, besëlidhjet e famshme, prologun e gjithë atyre betejave legjendare, nga dolën heronjtë pishtarë të qëndresës popullore. Kurora e lavdisë dibrane është, padyshim, epopeja e luftrave 9-vjeçare kundër pushtuesve sërbë 1912-1921, përcaktuese në kufinjtë që kemi sot, e dhimbshme gjer në palcë, por madhështore gjer në pavdekësi, të cilën gishta të shkapërderdhur historianësh ose e kanë prekur pak, ose e kanë shkruar keq. Mjerë ata që luajnë me të vërtetën!
Sado të keqinerpretohen apo të keqpërdoren, memoria e shëndoshë e kombit kurrë nuk do të fshijë emrat e mëdhenj të patriotëve tanë. Ata janë si lulet që mbijë e lulëzojnë, sa herë fryjnë erëra të ngrohta behari. Të tillë janë Cen Leka e Salë Markja, Sheh Zerqani e Fejzë Bulqiza, Dan Cami e Iljaz Dibra, Selman Alia e Llan Kaloshi, Selim Rusi e Jusuf Bageri, Sefedin Pustina e Ismail Strazimiri, Baftjar Doda e Mustafë Lita, Hoxhë Voka e Hoxhë Muglica, Elez Isufi e Sufë Xhelili e plot të tjerë.
Elez Isufi hyri si meteor plot dritë e shkëlqim në orbitën e përpjekjeve shqiptare për liri dhe pavarësi, kur ishte djalë i ri 17 vjeç. Familja e tij kishte pak kohë që ishte vendosur në një mjedis interesant. Një shtëpi e thjeshtë majë një kodre mes gjelbërimit dushkor të Lugjepravës, në të djathtë të Drinit, që shpejt do të kthehej në një copëz parajse me bimë e pemë gjithfarësh dhe me një kullë-fortesë majë kodrës. Djali i ri, i pajisur nga natyra me dhunti të jashtëzakonshme, i rrahur që fëmijë nga erërat e luftës dhe barotit, i pjekur në kuvende burrash, i rritur dhe i kalitur në mejdane trimërie, nën kujdesin e një nëne malësore të mençur dhe bujare, të ashpër e kryelartë, por dhe të dashur e fisnike, ziente përbrenda si një vullkan që priste për të shpalosur mrekullitë e shpirtit shpërthyes e liridashës, të një mendjeje të ndritur e të një pasioni të fuqishëm, me sy të mprehtë e vëzhgues, me atë gjoks të gjërë e të rëndë si shkëmbi majë një mali, tërë forcë e energji vepruese për të nisur vepra të mëdha. Kështu e gjejnë atë ngjarjet e Lidhjes së Prizrenit. Vëllai i tij Xhelili, sapo ishte kthyer nga misioni historik në roje të besëlidhjes së madhe të Prizrenit së bashku me Xhafer e Baftjar Dodën, kur vdiq papritur në një moshë të re. Nga kjo kohë Elez Isufi mbajti mbi supe barrën e rëndë të familjes dhe misionin e lavdishëm të mbrojtjes së atdheut, në një nga periudhat më kritike të historisë sonë. Emri i tij shpejt do të bëhej i njohur, por dhe i frikshëm për armiqtë dhe tradhtarët. Ai do të bëhej udhëheqësi më popullor dhe më i besueshëmi, më i thjeshti dhe më i dashuri, prijësi i lavdishëm i vegjëlisë. Ai ishte simboli i besës dhe i bujarisë, i sakrificës dhe i trimërisë, burri i mençur i Dibrës dhe strategu i luftrave popullore, heroi i betejave legjendare, kreshniku i maleve tona dhe diplomati i pagabueshëm me opinga lëkure e kësulë të rrafshët dibre që u jepte drejtim kthesave më të vështira historike.
Janë mbi 46 vjet të jetës së tij të mbushura me shqetësime të panumërta për mbijetesë kombëtare, vite luftërash e betejash, vite qëndrese, krenarie e lavdie në mbrojtje të trojeve tona, të nderit e të dinjitetit shqiptar. Po të ecësh në gjurmët e këtij gjysëmshekulli të jetës së tij, nuk do të gjejsh asnjë vit të papërgjakur, asnjë muaj pa tym betejash e plagë lufte, asnje ditë të qetë e pa krisma pushke. Të gjitha mbulohen, si për çudi, me një aureolë të ndritshme, me një piskamë tronditëse të thirrjes së fuqishme “ A besë-a- besë, o burra, për hatër të këtij vatani”! Dhe ngriheshin 7 e 70, përmbysej nata dhe vraponin malet, konak e oxhak mblidheshin tek pesë krismat e pushkës habertare. Dhe gjithkush pyet me të drejtë:- Ku e kishte, vallë, gjithë këtë fuqi ky njeri, ky djalë, ky bir, ky burrë? Ai e kishte fjalën fjalë e besën besë. Nga syri i tij plot dritë buronte mirënjohja dhe nderimi për njeriun e mirë, dora e tij e bardhë shtronte bujari dhe nga gishti tregues shpërthente flaka hakmarrëse për armiqtë.
Çdo beteje çiftelia i vinte pas. Tregojnë se kanë qenë mbi 20 këngë që trimëria i ka kënduar pushkës dibrane dhe prijësit të saj Elez Isufit. Ne kemi arritur të mbledhim të plota rreth 13 prej tyre, pa llogaritur këngët që i janë kushtuar atij pas vdekjes. Kënga në atë kohë ishte vlerësimi më dinjitoz për dike që e meritonte. Ishte medaljon, urdhër, ishte titull nderi e lavdie, ishte dekoratë, lapidar e monument. Kënga bënte portretin heroit, por edhe te tradhtarit. Ndaj kënga dibrane, si më e fuqishmja në trevat shqiptare, ka bërë vlerësime dinjitoze. Elez Isufin e ka quajtur arushë mali, që s’i tutet as mbretit e as kralit, burrë zotni, që Petre Kralit i rri karshi, trim me shtatë zemra, shqipja e malit që faron asqerët e kralit, ylli i mejdanit, besa e burrit, salltanet ndër krala, etj. duke i dhënë urimin e zemrës:”Gjeç rahmet, o Elez Aga”! Në dy vargje të një kënge popullore jepet qartë qëndrimi që mban populli ndaj dy figurave:
Ahmet beg, nip i Toptanit, (Është fjala për tradhtarin Esat Toptanin).
Elez aga, arusha e malit.
Duke ecur gjurmë pas gjurme të jetës së tij e shohim se si rritet dhe madhohet në sytë e popullit personaliteti i udhëheqësit. E nisi rininë e hershme si bari dhish dhe shpejt e shohim të ngrihet si një zë të fuqishëm kryengritës kundër shtypjes e padrejtësive. Vihet në krye të një çete komitësh si dalëzotës i mallit në fshatrat e Rekës duke vendosur rendin e qetësinë. Gradën si çaush i një poste e shfrytëzoi për të përzënë turqit e Sllovës dhe ky akt do të ishte prologu i gjithë kryengritjeve të mëvonshme antiosmane deri në shpalljen e Pavarësisë. Në vitin 1899 është pjesëmarrës në Kuvendin e Qarnanicës krahas burrave të pjekur për miratimin e vendimeve të Lidhjes së Pejës, për unifikimin e veprimeve luftarake të kërkesave të parashikuara nga besëlidhja e madhe.Turqit e shikojnë si një element shumë të rrezikshëm dhe kërkojnë ta eleminojnë. E arrestojnë dhe e burgosin në Manastir. Në vitin 1902 arratiset nga burgu. Udhëheq një çetë të armatosur, e cila kryen disa aksione të guximshme në Dibër të Poshtme. Në vitin 1908 Elez Isufi me çetën e tij siguron zhvillimet normale të punimeve të Kongresit të Manastirit. Ai tashmë ishte njohur dhe miqësuar me shqiptarët më me peshë të Perandorisë dhe kishte përvetësuar platformën e rilindasve. Në maj 1910 në krye të më se 2000 dibranëve shkon në mbrojtje të Kosovës dhe merr pjesë në luftimet e përgjakshme të Qafë-Prushit. Arrestohet dhe dërgohet në burgun e Manastirit. Më 27 mars 1912 nën kryesinë e tij dhe Selman Alisë shkrepi krisma e parë e çetave kryengritëse dhe formohet Komiteti Nacional i Dibrës. Elez Isufi ishte flamurtari më i flaktë i sulmit të përgjithshëm. Kryeson delegacionin që niset në Prishtinë më 6 gusht dhe takohet në Ferizaj me Hasan Prishtinën, Bajram Currin e Isa Boletinin, të cilët do t’i lidhë, siç dëshmojnë ngjarjet e mëvonshme, miqësia e përjetshme. Caktohet delegat për në Vlorë, por ngjarjet që rrodhën me vërtik, e penguan këtë udhëtim historik. Me Ismail Qemalin ai do të takohej më 14 gusht 1913, pak muaj pas shpalljes së Pavarësisë duke mbyllur kështu njërën prej faqeve të historisë së lavdishme.
Lufta me sërbët është padyshim më tragjikja për Dibrën. Elez Isufin e kemi në krye të kësaj epopeje 9-vjeçare. Në nëntor, 20 ditë para shpalljes së Pavarësisë sërbët hyjnë në Lumë, Shkodra rrethohet nga malazestë. Elez Isufi me një pjesë të dibranëve kthen nga rruga për në Shkodër dhe hidhet në betejën e famshme të Kolosnjanit, kundër armikut rezil që tashmë kishte trokitur te porta e nderit. Fitorja e kësaj beteje qe befasuese. Bisha tërbohet dhe më tepër dhe mësyn e pushton Dibrën e Madhe dhe viset gjer në Dri, pikërisht një ditë para se Plaku i Vlorës të ngrejë flamurin e lirisë. Një natë të bekuar ai me shumë zgjuarsi arrin të çajë rrethimin e kullës dhe të shpëtojë 70 anëtarët e familjes dhe vetë arratiset në mal. Sërbët djegin kullën, por flamurtarit të rezistencës i rritet nami fort, sa që fillon ta dëgjojë dhe Evropa e shurdhër. Në shtator fillon kryengritja e madhe dhe brenda një nate korret një fitore tjetër historike. Në tetor fillon ofensiva sërbe me terror të padëgjuar në masën e popullsisë. Digjen e shkretohen tërë viset shqiptare në dy anët e Drinit të Zi. Shpërngulën mbi 20.000 dibranë. Elez Isufi shkon pak kohë të luftojë në Shkodër kundër malazezve. Në vitin 1914 qeveria e Durrësit e ngarkon të ruajë rendin e qetësinë nga provokacionet sërbe. Në mars 1915 mblidhet një kuvend i madh në Sohodoll dhe vendoset për të luftuar lëvizjen esadiste. Në dhjetor të atij viti ndizet Lufta e Kaushit, një ndër kulmet e fitoreve, ku futet në darën e hakmarrjes popullore një divizion sërb që priste të kalonte në Durrës. Në tetor 1918 Dibra bije sërish nën kthetrat sërbe, tashmë krejt e lodhur dhe e përgjakur.
Në gusht 1920 formohet ajo që njihet si qeveria e Arrasit. Mblidhet kuvendi i madh dhe zgjidhet një komitet lufte me komandant të forcave kryengritëse Elez Isufin. Shpërtheu kryengritja që ndezi mbarë Dibrës flakën e fitores. Në Lanë-Lurë, në një ditë breshëri dhe shiu, ndizet beteja e përgjakshme e vendimtare për fitore. Elez Isufi qe kundër synimeve diktatoriale dhe mbështeti gjithmonë krahun e demokratëve përparimtarë si Hasan Prishtina, Ramiz Daci, Ramiz Dibra,etj. Në dhjetor 1921 i tërheq vemendjen parlamentit për të thirrë Asamblenë Kushtetuese. Në prill 1922 gjykata ushtarake e dënon me vdekje. Udhëheq Lëvizjen e Marsit dhe falanga e tij me malësorë, e kalitur në qindra beteja, pas luftimeve të ashpra, hyn triumfalisht në Tiranë:
Meleq Frashni, mor budallë,
Mos u dil para Reç-e-Dardhë!
Reç-e-Dardhë mos u dil para,
Çe nand vjet luftojnë me krala!
Ahmet Zogu fillon spastrimet me vrasjen e kundërsharëve. Me Plakun e Sllovës fillimisht nuk pati sukses, se ai e mbante pushkën për syri ngulur te kulla e Ndreut, e cila në preludin e Revolucionit të Qershorit mblodhi në gjirin e saj qindra patriotë e malësorë duke u kthyer në qendër organizative për tërë Dibrën. Demokratët e vërtetë e mbështetën këtë revolucion, sepse e shikonin si një mundësi për realizimin e aspiratave të tyre, megjithatë ishin të detyruar ta mbanin syrin dhe veshin zgjuar, sepse diçka e zezë po lëvizte matanë dhe përbindshi i kahershëm sërb duke derdhur arin si ujë në xhepat e lakmitarëve tradhtarë, rigjallëroi shëmtyrat e kombit dhe vuri në lëvizje kthetrat e gjakosura të hasmit të vjetër. Kështu zbritën nga Skërteci në mesin e dhjetorit hordhitë mercenare e tradhtare, rusë të bardhë e sërbë të zinj të Pashiqit, drejt Peshkopisë, ku ishin forcat vullnetare me në krye Elez Isufin. Disa nga paria dibrane, e zverdhur e xheloze, dinake dhe tinzare, e shitur për pesë pare, duke shkelur mbi gjakun e kulluar të lirisë, shtriu dorën e zezë të tradhtisë dhe vrau në pabesi shqiponjën e betejave liridashëse, Sufë Xhelilin dhe kreshnikun e maleve Elez Isufin, ata që kënga do t’u vinte pas vit pas viti e brez pas brezi:
Çou, Elez, thërrasin malet
Besë-a-besë përmbi urdi,
Herë me mbret e herë me kralët
Për vatan e për liri!
Kam shpresë se historia do të trokasë shpejt në mendjet e turbulluara, do të zhvishet nga gjethet e thara dhe do të zbulojë fytyrën e bukur të së vërtetës e do t’iu thotë me zë të qartë: – Ja ku jam e kush jam!
Janë disa burra të cilët nuk e kanë ndjekur lavdinë, por ajo u ka shkuar pas. Dhe nuk kanë nevojë fare as për grada, as për lavdi e as për monumente. Elez Isufi dekorohet nga perandori i Austro-Hungarisë me urdhërin “Franc Jozef Orden” për luftë kundër sërbëve. Për meritat e tij si udhëheqës gradat më të larta ia vuri në gjoks populli i tij: Komandant, gjeneral, burrë burrash, shqipe mali, i pari i të parëve, kreshniku i Dibrës, bajraku i mejdanit, diplomat, Plaku i urtë i Sllovës, njeriu që i ka fry hizri në gojë, etj.
Për Elez Isufin u shkrua shumë në shtypin e kohës duke i veshur cilësitë më të larta. Janë shkruar e vazhdojnë të shkruhen biografi, monografi, vepra letrare, këngë, poezi, drama, romane, kujtime, etj. Ai është përfshirë gati në të gjitha botimet historike të peridhës që jetoi, diku më pak e diku më shumë, sepse dhe më të padëshiruarit i ngecet penda para veprës së tij dhe s’mund të bëjë kapërcime revansh. Shumë historianë e kanë quajtur strateg luftërash, kryetrim, Roja e Kufirit Shqiptar. Të huaj e vendas janë ndalur shpesh te figura e Elez Isufit. Roze Lang, shkrimtare amerikane e quan Trim i Dibrës dhe britaniku Barnes patriot të madh. Vrasja e albanalogut kroat Milan Shuflaj që u thirr urgjentisht nga sërbët pas vizitës në shtëpinë e Elez Isufit ishte e sajuar nga ana e tyre për të eleminuar një personalitet me rëndësi që do të shkruante të vërtetën për trimin e Dibrës. Nermin Vlora i quan Elez Isufin dhe Isuf Xhelilin trima madhështorë që u vlon ndër deje gjak shqiptar. Filozofi Isuf Luzaj e quan njeri të hekurt që i tansformonte njerëzit e thjeshtë në heronj. Fan Noli flet me simpati për gegën e mençur, trim e të pashoq. Skëndër Luarasi në librin që i kushtohet Isa Boletinit tregon për dy netët e këndshme që kaloi në kullën e Plakut të Sllovës, kur po udhëtonte drejt Vlorës. Por shkrimet më të mira që e ngrejnë lart figurën e tij si patriot, -thotë në kujtimet e tij Ismail Strazimiri, – janë burimet e shumta arkivore sërbe që flasin me mllef të pashoq për heroin tonë.
Një monografi dinjitoze për gjeneralin me shajak ka shkruar Xhafer Martini. Haki Sharofi ka lënë në dorëshkrim kujtimet e tij me vlerë. Haki Stërmilli e ka personazh kryesor në dramat e tij historike, Rexhep Krasniqi e quan shtyllë të sigurtë të vijës kufitare verilindore, Ibrahim Farka i thotë trim legjendar, Abdulla Çanga kujdestar plot pasion për shkollën dhe arsimin shqip, që bën epokë dhe sjell pavekësinë shprehet për të historian Gafurr Zoto, ndërsa një ndër personalitetet më premtuese e më të talentuara, prifti shkodran Dom Lazër Shantoja, i pushkatuar më 1946 nga diktatura, e ka personazhin kryesor të dramës së tij historike “Kuvendi i dëshmorëve”. Ai e vizitoi në Sllovë dhe shkruan me shumë simpati për personin që çdo send tjetër para tij humb interesin. Në këto 5 rrokje secili shqiptar shef njeriun me famë legjendare, që ari i sërbisë nuk mundi me e thye kurrë. Elez Isufi! Fuqi, shpresë, kërcënim!- shkruan ai, i cili, siç thotë Irfan Tërshana, u thirr nga Perandori si njohës i shkëlqyer i gjermanishtes, të përkthente fjalët e malësorit të Dibrës, që e kishte ofruar për dekorim.

***
I solla këto jo se ata janë pak të njohura, por më shumë si një kujtesë historike në këtë 100-vjetor të krenarisë kombëtare, ku secila figurë duhet të gjejë vendin e vet. Trimi, ku ka vënë këmbën, ka ngritur dhe muranën. Është një vend këtu në Tiranë që quhet “Qoshja e Elezit”. A thua nuk e meriton një përmendore? Fatmirësisht pasardhësit e kësaj dere të ndritur nuk e kanë humbur shkëlqimin. Unë u ndala te lufta e Dibrës dhe posaçërisht tek njera prej figurave të saj, për të cilin, fatkeqësisht, historia e ka mbyllur njerin sy. Por, nga kjo dritare shfaqen e gëlojnë qindra e qindra ngjarje dhe figura të ndritura të Dibrës, që, padyshim, duhen vënë sipas meritës në pjedestalin e lavdisë kombëtare dhe kurrë sipas shijeve dhe interesave personale.

ELEZ ISUFI- FUQI, BESË, SHPËTIM DHE SHPRESË PËR KOMBIN

by

NGA NAIM  PLAKU/NE FOTO: ELEZ ISUFI me kreret e tjere te Shqiperise dekoruar nga Perandori Franc Jozefi/

Në analet e historisë sonë kombëtare, nga kohërat më të lashta e gjer tek më të rejat, Dibra ka qenë kurdoherë e pranishme dhe ka pasur peshë të rëndësishme, shpesh dhe përcaktuese, në lëvizjet tona kombëtare për liri dhe pavarësi, duke u dhënë këtyre  pasazheve dhe peisazheve pikante ngjyrën e gjakut të kulluar të lirisë. Pozicioni i saj gjeofizik, një  luginë e bukur e pjellore  plot dritë e gjelbërim në rrjedhën e mesme të Drinit të Zi, me ujëra të kulluar e pyje madhështorë, përtej dallgëve të kripura të detit, kënetave dhe moçaleve, të verdha e të mpira, e mbrojtur nga një kurorë malesh të lartë në perendim e në lindje, tërhoqi lakmitë e pushtuesve duke filluar nga falangat e ushtrive romake e gjer te urditë shoviniste sërbe. Prandaj themi me të drejtë se Dibra ka histori. Kjo histori ka brenda saj ngjarje, perpjekje, luftëra,  qëndresë madhore, ka tym të zi e gjak të pastër, besë të rëndë dhe hakmarrje vigane, ka luftëtarë e martirë, dëshmorë e heronj të vërtetë, prijësa të shquar e trima mejdani, ka varre lapidarë dhe këngë frymëzuese…

Ngjarjet që ndodhën në gjysmën e dytë të shek XIX dhe fillimin e shek.XX  që shënojnë dhe fundin e sundimit otoman dhe kurorëzohen me shpalljen e Pavarësisë e bëjnë Dibrën  epiqendër të përpjekjeve shqiptare për liri e pavarësi. Mjerë kush s’e njeh dhe s’e do! Le të kujtojmë qëndresën vigane kundër reformave të Tanzimatit, kontributin dibran në Lidhjen e Prizrenit, përpjekjet për gjuhën dhe shkollën shqipe, kryengritjet antiosmane për shpalljen e Pavarësisë, kuvendet, kararet dhe itifaket, besëlidhjet e famshme, prologun e gjithë atyre betejave legjendare, nga dolën heronjtë pishtarë të qëndresës popullore. Kurora e lavdisë dibrane është, padyshim, epopeja e luftrave 9-vjeçare kundër pushtuesve sërbë 1912-1921, përcaktuese në kufinjtë që kemi sot, e dhimbshme gjer në palcë, por madhështore gjer në pavdekësi, të cilën gishta të shkapërderdhur historianësh ose e kanë prekur pak, ose e kanë shkruar keq. Mjerë ata që luajnë me të vërtetën!

Sado të keqinerpretohen apo të keqpërdoren, memoria e shëndoshë e kombit kurrë nuk do të fshijë emrat e mëdhenj të patriotëve tanë. Ata janë si lulet që mbijë e lulëzojnë, sa herë fryjnë erëra të ngrohta behari. Të tillë janë Cen Leka e Salë Markja, Sheh Zerqani e Fejzë Bulqiza, Dan Cami e Iljaz Dibra, Selman Alia e Llan Kaloshi, Selim Rusi e Jusuf Bageri, Sefedin Pustina e Ismail Strazimiri, Baftjar Doda e Mustafë Lita, Hoxhë Voka e Hoxhë Muglica, Elez Isufi e Sufë Xhelili e plot të tjerë.

Elez Isufi hyri si meteor plot dritë e shkëlqim në orbitën e përpjekjeve shqiptare për liri dhe pavarësi, kur ishte djalë i ri 17 vjeç. Familja e tij kishte pak kohë që ishte vendosur në një mjedis interesant. Një shtëpi e thjeshtë majë një kodre mes gjelbërimit dushkor të Lugjepravës, në të djathtë të Drinit, që shpejt do të kthehej në një copëz parajse me bimë e pemë gjithfarësh dhe me një kullë-fortesë majë kodrës. Djali i ri, i pajisur nga natyra me dhunti të jashtëzakonshme, i rrahur që fëmijë nga erërat e luftës dhe barotit, i pjekur në kuvende burrash, i rritur  dhe i kalitur në mejdane trimërie, nën kujdesin e një nëne malësore të mençur dhe bujare, të ashpër e kryelartë, por dhe të dashur e fisnike, ziente përbrenda si një vullkan që priste për të shpalosur mrekullitë e shpirtit shpërthyes e liridashës, të një mendjeje të ndritur e të një pasioni të fuqishëm, me sy të mprehtë e vëzhgues, me atë gjoks të gjërë e të rëndë si shkëmbi majë një mali, tërë forcë e energji vepruese për të nisur vepra të mëdha. Kështu e gjejnë atë ngjarjet e Lidhjes së Prizrenit. Vëllai i tij Xhelili, sapo ishte kthyer nga misioni historik në roje të besëlidhjes së madhe të Prizrenit së bashku me Xhafer e Baftjar Dodën, kur vdiq papritur në një moshë të re. Nga kjo kohë Elez Isufi mbajti mbi supe barrën e rëndë të familjes dhe misionin e lavdishëm të mbrojtjes së atdheut, në një nga periudhat më kritike të historisë sonë. Emri i tij shpejt do të bëhej i njohur, por dhe i frikshëm për armiqtë dhe tradhtarët. Ai do të bëhej udhëheqësi më popullor dhe më i besueshëmi, më i thjeshti dhe më i dashuri, prijësi i lavdishëm i vegjëlisë. Ai ishte simboli i besës dhe i bujarisë, i sakrificës dhe i trimërisë, burri i mençur i Dibrës dhe strategu i luftrave popullore, heroi i betejave legjendare, kreshniku i maleve tona dhe  diplomati i pagabueshëm me opinga lëkure e kësulë  të rrafshët dibre që u jepte drejtim kthesave më të vështira historike.

Janë mbi 46 vjet të jetës së tij të mbushura me shqetësime të panumërta për mbijetesë kombëtare, vite luftërash e betejash, vite qëndrese, krenarie e lavdie në mbrojtje të trojeve tona, të nderit e të dinjitetit shqiptar. Po të ecësh në gjurmët e këtij gjysëmshekulli të jetës së tij, nuk do të gjejsh asnjë vit të papërgjakur, asnjë muaj pa tym betejash e plagë lufte, asnje ditë të qetë e pa krisma pushke. Të gjitha mbulohen, si për çudi, me një aureolë të ndritshme, me një piskamë tronditëse të thirrjes së fuqishme “ A besë-a- besë, o burra, për hatër të këtij vatani”! Dhe ngriheshin 7 e 70, përmbysej nata dhe vraponin malet, konak e oxhak mblidheshin tek pesë krismat e pushkës habertare. Dhe gjithkush pyet me të drejtë:- Ku e kishte, vallë, gjithë këtë fuqi ky njeri, ky djalë, ky bir, ky burrë? Ai e kishte fjalën fjalë e besën besë. Nga syri i tij plot dritë buronte mirënjohja dhe nderimi për njeriun e mirë, dora e tij e bardhë shtronte bujari dhe nga gishti tregues shpërthente flaka hakmarrëse për armiqtë.

Çdo beteje çiftelia i vinte pas. Tregojnë se kanë qenë mbi 20 këngë që trimëria i ka kënduar pushkës dibrane dhe prijësit të saj Elez Isufit. Ne kemi arritur të mbledhim të plota rreth 13 prej tyre, pa llogaritur këngët që i janë kushtuar atij pas vdekjes. Kënga në atë kohë ishte vlerësimi më dinjitoz për dike që e meritonte. Ishte medaljon, urdhër, ishte titull nderi e lavdie, ishte dekoratë, lapidar e monument. Kënga bënte portretin heroit, por edhe te tradhtarit. Ndaj kënga dibrane, si më e fuqishmja në trevat shqiptare, ka bërë vlerësime dinjitoze. Elez Isufin e ka quajtur arushë mali, që s’i tutet as mbretit e as kralit, burrë zotni, që  Petre Kralit i rri karshi, trim me shtatë zemra, shqipja e malit që faron asqerët e kralit, ylli i mejdanit, besa e burrit, salltanet ndër krala, etj. duke i dhënë urimin e zemrës:”Gjeç rahmet, o Elez Aga”! Në dy vargje të një kënge popullore jepet qartë qëndrimi që mban populli ndaj dy figurave:

Ahmet beg, nip i Toptanit, (Është fjala për tradhtarin Esat Toptanin).

Elez aga, arusha e malit.

Duke ecur gjurmë pas gjurme të jetës së tij e shohim se si rritet dhe madhohet në sytë e popullit personaliteti i udhëheqësit. E nisi rininë e hershme si bari dhish dhe shpejt e shohim të ngrihet si një zë të fuqishëm kryengritës kundër shtypjes e padrejtësive. Vihet në krye të  një çete komitësh si dalëzotës i mallit në fshatrat e Rekës duke vendosur rendin e qetësinë. Gradën si çaush i një poste e shfrytëzoi për të përzënë turqit e Sllovës dhe ky akt do të ishte prologu i gjithë kryengritjeve të mëvonshme antiosmane deri në shpalljen e Pavarësisë. Në vitin 1899 është pjesëmarrës në Kuvendin e Qarnanicës krahas burrave të pjekur për miratimin e vendimeve të Lidhjes së Pejës, për unifikimin e veprimeve luftarake të kërkesave të parashikuara nga besëlidhja e madhe.Turqit e shikojnë si një element shumë të rrezikshëm dhe kërkojnë ta eleminojnë. E arrestojnë dhe e burgosin në Manastir. Në vitin 1902 arratiset nga burgu. Udhëheq një çetë të armatosur, e cila kryen disa aksione të guximshme në Dibër të Poshtme. Në vitin 1908 Elez Isufi me çetën e tij siguron zhvillimet normale të punimeve të Kongresit të Manastirit. Ai tashmë ishte njohur dhe miqësuar me shqiptarët më me peshë të Perandorisë dhe kishte përvetësuar platformën e rilindasve. Në maj 1910 në krye të më se 2000 dibranëve shkon në mbrojtje të Kosovës dhe merr pjesë në luftimet e përgjakshme të Qafë-Prushit. Arrestohet dhe dërgohet në burgun e Manastirit. Më 27 mars 1912 nën kryesinë e tij dhe Selman Alisë shkrepi krisma e parë e çetave kryengritëse dhe formohet Komiteti Nacional i Dibrës. Elez Isufi ishte flamurtari më i flaktë i sulmit të përgjithshëm. Kryeson delegacionin që niset në Prishtinë më 6 gusht dhe takohet në Ferizaj me Hasan Prishtinën, Bajram Currin e Isa Boletinin, të cilët do t’i lidhë, siç dëshmojnë ngjarjet e mëvonshme, miqësia e përjetshme. Caktohet delegat për në Vlorë, por ngjarjet që rrodhën me vërtik, e penguan këtë udhëtim historik. Me Ismail Qemalin ai do të takohej më 14 gusht 1913, pak muaj pas shpalljes së Pavarësisë duke mbyllur kështu njërën prej faqeve të historisë së lavdishme.

Lufta me sërbët është padyshim më tragjikja për Dibrën. Elez Isufin e kemi në krye të kësaj epopeje 9-vjeçare. Në nëntor, 20 ditë para shpalljes së Pavarësisë sërbët hyjnë në Lumë, Shkodra rrethohet nga malazestë. Elez Isufi me një pjesë të dibranëve kthen nga rruga për në Shkodër dhe hidhet në betejën e famshme të Kolosnjanit, kundër armikut rezil që tashmë kishte trokitur te porta e nderit. Fitorja e kësaj beteje qe befasuese. Bisha tërbohet dhe më tepër dhe mësyn e pushton Dibrën e Madhe dhe viset gjer në Dri, pikërisht një ditë para se Plaku i Vlorës të ngrejë flamurin e lirisë. Një natë të bekuar ai me shumë zgjuarsi arrin të çajë rrethimin e kullës dhe të shpëtojë 70 anëtarët e familjes dhe vetë arratiset në mal. Sërbët djegin kullën, por flamurtarit të rezistencës i rritet nami fort, sa që fillon ta dëgjojë dhe Evropa e shurdhër. Në shtator fillon kryengritja e madhe dhe brenda një nate korret një fitore tjetër historike. Në tetor fillon ofensiva sërbe me terror të padëgjuar në masën e popullsisë. Digjen e shkretohen tërë viset shqiptare në dy anët e Drinit të Zi. Shpërngulën mbi 20.000 dibranë. Elez Isufi shkon pak kohë të luftojë në Shkodër kundër malazezve. Në vitin 1914 qeveria e Durrësit  e ngarkon të ruajë rendin e qetësinë nga provokacionet sërbe. Në mars 1915 mblidhet një kuvend i madh në Sohodoll dhe vendoset për të luftuar lëvizjen esadiste. Në dhjetor të atij viti ndizet Lufta e Kaushit, një ndër kulmet e fitoreve, ku futet në darën e hakmarrjes popullore një divizion sërb që priste të kalonte në Durrës. Në tetor 1918 Dibra bije sërish nën kthetrat sërbe, tashmë krejt e lodhur dhe e përgjakur.

Në gusht 1920 formohet ajo që njihet si qeveria e Arrasit. Mblidhet kuvendi i madh dhe zgjidhet një komitet lufte me komandant të forcave kryengritëse Elez Isufin. Shpërtheu kryengritja që ndezi mbarë Dibrës flakën e fitores. Në Lanë-Lurë, në një ditë breshëri dhe shiu, ndizet beteja e përgjakshme e vendimtare për fitore. Elez Isufi qe kundër synimeve diktatoriale dhe mbështeti gjithmonë krahun e demokratëve përparimtarë si Hasan Prishtina, Ramiz Daci, Ramiz Dibra,etj. Në dhjetor 1921 i tërheq vemendjen parlamentit për të thirrë Asamblenë Kushtetuese. Në prill 1922 gjykata ushtarake e dënon me vdekje. Udhëheq Lëvizjen e Marsit dhe falanga e tij me malësorë, e kalitur në qindra beteja, pas luftimeve të ashpra, hyn triumfalisht në Tiranë:

Meleq Frashni, mor budallë,

Mos u dil para Reç-e-Dardhë!

Reç-e-Dardhë mos u dil para,

Çe nand vjet luftojnë me krala!

Ahmet Zogu fillon spastrimet me vrasjen e kundërsharëve. Me Plakun e Sllovës fillimisht nuk pati sukses, se ai e mbante pushkën për syri ngulur te kulla e Ndreut, e cila në preludin e Revolucionit të Qershorit mblodhi në gjirin e saj qindra patriotë e malësorë duke u kthyer në qendër organizative për tërë Dibrën. Demokratët e vërtetë e mbështetën këtë revolucion, sepse e shikonin  si një mundësi për realizimin e aspiratave të tyre, megjithatë ishin të detyruar ta mbanin syrin dhe veshin  zgjuar, sepse diçka e zezë po lëvizte matanë dhe përbindshi i kahershëm sërb duke derdhur arin si ujë në xhepat e lakmitarëve tradhtarë, rigjallëroi shëmtyrat e kombit dhe vuri në lëvizje kthetrat e gjakosura të hasmit të vjetër. Kështu zbritën nga Skërteci në mesin e dhjetorit hordhitë mercenare e tradhtare, rusë të bardhë e sërbë të zinj të Pashiqit, drejt Peshkopisë, ku ishin forcat vullnetare me në krye Elez Isufin. Disa nga paria dibrane, e  zverdhur e xheloze, dinake dhe tinzare, e shitur për pesë pare, duke shkelur mbi gjakun e kulluar të lirisë, shtriu dorën e zezë të tradhtisë dhe vrau në pabesi shqiponjën e betejave liridashëse, Sufë Xhelilin dhe kreshnikun e maleve Elez Isufin, ata që kënga do t’u vinte pas vit pas viti e brez pas brezi:

Çou, Elez, thërrasin malet

Besë-a-besë përmbi urdi,

Herë me mbret e herë me kralët

Për vatan e për liri!

Kam shpresë se historia do të trokasë shpejt në mendjet e turbulluara, do të zhvishet nga gjethet e thara dhe do të zbulojë fytyrën e bukur të së vërtetës e do t’iu thotë me zë të qartë: – Ja ku jam e kush jam!

Janë disa burra të cilët nuk e kanë ndjekur lavdinë, por ajo u ka shkuar pas. Dhe nuk kanë nevojë fare as për grada, as për lavdi e as për monumente. Elez Isufi dekorohet nga perandori i Austro-Hungarisë me urdhërin “Franc Jozef Orden” për luftë kundër sërbëve. Për meritat e tij si udhëheqës gradat më të larta ia vuri në gjoks populli i tij: Komandant, gjeneral, burrë burrash, shqipe mali, i pari i të parëve, kreshniku i Dibrës, bajraku i mejdanit, diplomat, Plaku i urtë i Sllovës, njeriu që i ka fry hizri në gojë, etj.

Për Elez Isufin u shkrua shumë në shtypin e kohës duke i veshur cilësitë më të larta. Janë shkruar e vazhdojnë të shkruhen biografi, monografi, vepra letrare, këngë, poezi, drama, romane, kujtime, etj. Ai është përfshirë gati në të gjitha botimet historike të peridhës që jetoi, diku më pak e diku më shumë, sepse dhe më të padëshiruarit i ngecet penda para veprës së tij dhe s’mund të bëjë kapërcime revansh. Shumë historianë e kanë quajtur strateg luftërash, kryetrim, Roja e Kufirit Shqiptar. Të huaj e vendas janë ndalur shpesh te figura e Elez Isufit. Roze Lang, shkrimtare amerikane e quan Trim i Dibrës dhe britaniku Barnes patriot të madh. Vrasja e albanalogut kroat Milan Shuflaj që u thirr urgjentisht nga sërbët pas vizitës në shtëpinë e Elez Isufit ishte  e sajuar nga ana e tyre për të eleminuar një personalitet me rëndësi që do të shkruante të vërtetën për trimin e Dibrës. Nermin Vlora i quan Elez Isufin dhe Isuf Xhelilin trima madhështorë që u vlon ndër deje gjak shqiptar. Filozofi Isuf Luzaj e quan njeri të hekurt që i tansformonte njerëzit e thjeshtë në heronj. Fan Noli flet me simpati për gegën e mençur, trim e të pashoq. Skëndër Luarasi në librin që i kushtohet Isa Boletinit tregon për dy netët e këndshme që kaloi në kullën e Plakut të Sllovës, kur po udhëtonte drejt Vlorës. Por shkrimet më të mira që e ngrejnë lart figurën e tij si patriot, -thotë në kujtimet e tij Ismail Strazimiri, – janë burimet e shumta arkivore sërbe që flasin me mllef të pashoq për heroin tonë.

Një monografi dinjitoze për gjeneralin me shajak ka shkruar Xhafer Martini. Haki Sharofi ka lënë në dorëshkrim kujtimet e tij me vlerë. Haki Stërmilli e ka personazh kryesor në dramat e tij historike, Rexhep Krasniqi e quan shtyllë të sigurtë të vijës kufitare verilindore, Ibrahim Farka i thotë trim legjendar, Abdulla Çanga kujdestar plot pasion për shkollën dhe arsimin shqip, që bën epokë dhe sjell pavekësinë shprehet për të historian Gafurr Zoto, ndërsa një ndër personalitetet më premtuese e më të talentuara, prifti shkodran Dom Lazër Shantoja, i pushkatuar më 1946 nga diktatura, e ka personazhin kryesor të dramës së tij historike “Kuvendi i dëshmorëve”. Ai e vizitoi në Sllovë dhe shkruan me shumë simpati për personin që çdo send tjetër para tij humb interesin. Në këto 5 rrokje secili shqiptar shef njeriun me famë legjendare, që ari i sërbisë nuk mundi me e thye kurrë. Elez Isufi! Fuqi, shpresë, kërcënim!- shkruan ai, i cili, siç thotë Irfan Tërshana, u thirr nga Perandori si njohës i shkëlqyer i gjermanishtes, të përkthente fjalët e malësorit të Dibrës, që e kishte ofruar për dekorim.

 

***

I solla këto jo se ata janë pak të njohura, por më shumë si një kujtesë historike në këtë 100-vjetor të krenarisë kombëtare, ku secila figurë duhet të  gjejë vendin e vet. Trimi, ku ka vënë këmbën, ka ngritur dhe muranën. Është një vend këtu në Tiranë që quhet “Qoshja e Elezit”. A thua nuk e meriton një përmendore? Fatmirësisht pasardhësit e kësaj dere të ndritur nuk e kanë humbur shkëlqimin. Unë u ndala te lufta e Dibrës dhe posaçërisht tek njera prej figurave të saj, për të cilin, fatkeqësisht, historia e ka mbyllur njerin sy. Por, nga kjo dritare shfaqen e gëlojnë qindra e qindra ngjarje dhe figura të ndritura të Dibrës, që, padyshim, duhen vënë sipas meritës në pjedestalin e lavdisë kombëtare dhe kurrë sipas shijeve dhe interesave personale.

 

Tiranë,nëntor 2012

ELEZ ISUFI-GJENERALI ME GJETAN I SHQIPËRISË ETNIKE

by

 Shkruan: Eugen SHEHU/

 Jeta e kryetrimit Elez Isufi , më ka shëmbëllyer kurdoherë me atë ndriçimin thua krejt ëngjëllorë të ikonëve të papërsëritshme të Selanicasit . Sa më shumë ujra rrjedhin , sa më shumë borëra borërojnë në Nëntë Malet e Dibrës , sa më shumë kujtesa e gurëve hesht , aq më pranë vjen jeta e atyre që u lindën , u rritën , jetuan dhe i mbyllën sytë me mendimin fatlum se dhanë diçka për etninë shqiptare.

Mjafton vetëm një çast meditimi rreth veprës së gjeneralit me shijak , të kuptosh se brënda teje lëvizin dramat e mëdha e të përgjakshme të Dibrës , Lumës , Kolesjanit , Gostivarit , Pejës , Gjakovës , Prizrenit dhe Shkupit.Dhe ti pas kësaj e ndjen vehten të pafuqishëm , hesht dhe futesh në shungullimën e betejave ku veçmas dëgjohet zëri i Elezit , i prerë dhe komandues midis mijëra thirrjeve . Engjëjt e ikonave të Selenicasit takohen me gjeneralin popullorë vetëm në përfytyrimin tim pasi jeta e tij do të luftonte për paqën e popullit të vet deri në rrahjet e fundit pa e shijuar asesi çastin e pritur të lirisë.

Ardhur në jetë , në mesin e shekullit të kaluar , famijëria e Elez Isufit do të endej midis trazirave të natës së gjatë osmane. Edhe pse në agoni të saj , kjo natë e gjatë për shqipërinë dhe krejt popujt ballkanik nuk do të largohej nga skena e luftërave dhe pushtimeve për t’ia liruar vëndin agut. Për më tepër , si ajo bisha që parandjen fundin , ckërmitjet makabre do të ishin të pranishme në çdo ditë të jetës shqiptare. Kur e thërrasin për të kryer ushtrinë nën urdhërat e Portës së Lartë , e kupton se është rritur plotsisht dhe është bërë për pushkë . Por natyrisht shpirti i tij i lirë dhe krenar nuk mund të vihej nën urdhëra. Rrëmben armët dhe bashkohet me kaçakët Dibranë dhe Lumjanë duke u bërrë tmerr i koshalleve turke.

Ka qënë nëntori i vitit 1878 ai që mbledh trimat e Dibrës në një kuvend të rrallë tek sa i dërgohet një memorandum Turqisë ku i kërkohej në mënyrë të prerë për një sërë reformash që do shpinin trojet shqiptare drejt një të ardhmeje plot shpresa. Dy vjet më pas , po në Dibër mblidhet  kuvendi mbarëkombëtar ku përpara të gjithave 300 trimat shqiptarë tokin duart e lidhin Besën se nuk do lenë shkjaun apo turkun të coptojë vatanin. Po kështu , në vitin 1899 , në malet e Dibrës do të mblidheshin 1000 burra , përfaqsues të viseve veriore që miratuan dhe u dhanë frymarje vendimeve të Lidhjes Shqiptare të Pejës , e cila në thelb kërkonte autonominë dhe etninë e pacënuar shqiptare . Luftërat dhe koshallet e turkut i mprehën trimërinë Elez Isufit . Kuvendet e trimave i falën pjekurinë dhe gjykimin për ta ndjerë Shqipërinë kurdoherë si nënë e pafat. Jeta e varfër , privacionet e njëpasnjëshme do ta paisnin me durimin e madh por edhe dashurinë e madhe që vërtet kishte lindur  në lisat e Sllovës , por çelet sythe malli prej Ulçini deri në Prevezë , prej Vlore deri në Gjilan e Manastir . Kur Turgut Pasha digjte e shtrinte përdhe fshatra të tëra në Kosovë dhe Maqedoninë Shqiptare , zemra e Elez Isufit therej. Lajmi se na kërkon besën gjenerali me shijak u hap në çdo vatër të Nëntë Maleve të Dibrës , dhe u mblodhën plot 2000 burra që thanë njëzërit ; „ Hajt na priftë e mbarra o trim ! Pas teje ..! I paisur jo vetëm me aftësi ushtarake por edhe me zgjuarsi dhe intuitë natyrale , krytrimi i Dibrës , me këtë akt për mbrojtjen e Kosovës , u thoshte fuqive Europiane , në ag të shekullit se shqiptarët janë një popull me vetëdije kombëtare . Gjdo pjesë e trupit është dhimbshur,gjdo gurë e shkrep ka një histori të vetën për të cilat shqiptarët nuk mund të falin lehtë. Në vjeshtën e largët të vitit 1908 , atëhrë kur mëndjet e ndritura shqiptare do të mblidheshin në Manastir për të përcaktuar alfabetin e shqipes , ishte tepër vështirë të punoje hapur dhe pa pengesa , e në këtë rast , u thirr besa dhe trimëria e burrit prej Sllove. Në krye të 200 bijve e bijave dibranë Elez Isufi u ngarkua për mbrojtjen e Kongresit të Manastirit duke dëshmuar kësisoj përveç trimërisë edhe dashurinë pakufi për dije . Më pas , kur një gjeneral jugosllav i tha Elezit se ke prishur një barrë flori për të çelur shkollën e parë shqipe në Dibër dhe asnjë shpërblim nuk ke marë , ai iu përgjegj me atë fjalën e shtruar dhe të thellë , „ Dëgjo more zotni gjeneral ! Edhe në dashta unë plaku me e tradhëtue Shqipninë , nuk do lajnë me e ba këte punë ata fëmijët aty , që mësojnë e këndojnë shqip ..“.

Lëvizja Kombëtare Shqiptare , drejtohej njëherësh në dy kahje , edhe kundër natës shekullore osmane , edhe kundër synimeve shovene aneksioniste të fqinjëve jugorë dhe veriorë të cilët në situata të Veçanta nuk rreshtin në veprime kafshërore për coptimin e kufirit të pambrojtur arbëror. Përmes klithmave të rrepta të vetë ligjit të egzistencës , ndër atdhetarët shqiptarë u thir falja e gjakut mes vetit , duke ndaluar makinën e verbër të krimit mesjetar . Jo rastësisht , në një nga Kuvendet e burrave të Dibrës , Elez Isufi i çon fjalë gjaksit të vet Hysen Dacit , duke i thënë se donte t’i fliste në sy të burrave , iu drejtua Elezit ; „Të kam ardh sipas zakonit . M’ke thirr e du me t’dëgjue Elez Aga ! . Elezi çohet në këmbë e duke e parë drejt në sy i thotë : „Ta kam falë gjakun o hysen Daci . Tash e tutje hajt të mendojmë për Dibrën , Kosovën e krejt Shqipninë ! . Akoma pa u çliruar burrat e odës prej çudisë (s’ishte lehtë të falje gjakun ) Hysen Daci me lotë në sy e duke përqafuar plakun trim përshpërit ;“Ke besën time e të krejt fisit Elez Aga.Na qite prej kullave ku rinim tash sa vjet.Por nuk do fshehena ferrave.Na ke krejt në komandën tande !.

Në rrafshin e qëndresës titanike të shqiptarëve për ruajtjen e kufijve të tyre veriorë , padyshim emri i Elez Isufit metet i gdhendur jo vetëm në kujtesën dhe këngët e popullit , por më së shumti edhe në analet e diplomacive të fqinjëve tanë . Dhjetra e qindra letra e telegrame , biseda e memoare , në dosjet e arkivave të Vjenës , Shkupit , Selanikut dhe Romës do të flisnin pa dyshim me gjuhën e ftohtë por konkrete të fakteve . Kushedi në sa arkiva fle çudia trimërore e Qafës së Kolesjanit , 3000 luftëtarë shqiptarë , të udhëhequr nga Elez Isufi , Ramadan Zaskocit dhe Islam Spahiut zunë pozicionet e tyre prej Lakut të Dardhës e deri në Qafën e Drinit të Zi. Ushtarakë serbë , të sigurtë në operacionin e tyre , pasi dispononin rreth 2000 ushtarë dhe të armatosur më së miri , u rreshtuan në dy fronte. I pari kalonte ; në vijën Gjakovë – Qafë e Prushit – Vau i Spasit – Qafë e Malit – Pukë ; dhe fronti i dytë : Qafë Kumbullës – Mirditë – Lezhë . Strategët tanë popullorë , ku Elezi pa dyshim luajti rolin e vet parësorë , goditën armikun pothuaj në të gjithë frontin me tendencën për ti çuar ata drejt Grykës së Kolesjanit . Qëllimi u arrit dhe për 48 orë kjo Grykë ushtoi nga shungullimat e armëve. Bijtë e shqipes , të lodhur , të pangrënë dhe të paarmatosur , guxuan të hidhen në pozicionet serbe nën dridhmat e një hakmarjeje shekullore ndaj fqinjit vrasës dhe dinak . Më pas , në zyrat e luftës në Beograd , Kolesjani u quajt „ Tragjedia serbe e shekullit „.Rrafsh 12000 serbë të vrarë e të plagosur.Rreth 2000 të zënë rrobër. Gjithsesi shqiptarët askurrë nuk kanë qënë të pangopur edhe në fitoret e tyre. Elez Isufi , ende pa u shlodhur prej lodhjes së betejave , përmes dhimbjes për djemtë dibranë që kishin falur në Kolosjan pranverat e tyre , urdhëroi që asnjë prej rrobërve serbë të kësaj beteje të mos vritej , madje as të poshtrohej. Mbi jetët e tyre veproi vetëm ligji human i robërve të luftës. Nëse ky akt vihet përballë djegjeve , lançimeve , vrasjeve pa faj që serbet kanë bërë në tokat shqiptare , atëherë shumkush përveç superioritetit të racave , nënkupton edhe shpirtin e gjërë shqiptar.

Dihet prej shumkujt mbështetja që Elez Isufi i dha Ismail Qemalit për ngritjen e Flamurit në .Nëntorin. e vitit 1912 . Mes dy burrave do të lidhej një miqsi e thellë e orientuar kurdoherë drejt lirisë së trojeve shqiptare. Edhe pse këto troje u coptuan padrejtësisht në Londër në 1913 , serbët vazhdonin veprimet luftarake duke kërkuar daljen në adriatik . Më 14 gusht 1913 , Elez Isufi flet me kryetarin e shtetit Ismail Qemalin ku bashkëlidhen veprimet në përballimin e situatave dhe ofensivave serbe. Luftëtari plak kthehet në Sllovë , jep kushtrimin dhe duke ndarë detyra djemve për Dibrën , niset për çlirimin e trojeve shqiptare në Dibër të Madhe e Prizëren , ku masakra serbe , merrte jetë të pafajshme grashë e fëmijësh për të përkundur ëndrën shovene të perandorisë sllave.

Për këtë periudhë Haki Stërmilli shkruante ; „në qytet , tabakhaneja nga thertore bagëtish u kthye në thertore njerëzish.Qytetit i vinte era gjak njeriu ,kudo mbizotëronte pasiguria dhe një heshtje tmerri“.Këtu 99 – vjet më parë , masakra serbe ideuar dhe zbatuar prej mbretit serb Pjetër , vazhdon të lëshojë ende klithma , britma e kujë të parëfyeshme . Gjithsesi kjo masakër nuk e ligu Elez Isufin.      Në krye të trimave të tij ai vazhdon sulmet e rrepta duke shfaqur i pamposhtur dhe stoik në qëndresën e tij për ruajtjen e kufijve shqiptarë.Në një letër drejtuar Kristo Dakos në Selitë , midis tjerash Elez Isufi shkruan : „ Pra se të shkruaj këto ngjarje , dua t’ju kallzoj qëllimet që ka serbia për Shqipërinë , megjithse Zotnija Juaj mund ta dije mirë : Serbia ka për qëllim të sjellë bashkimin e popujve të Ballkanit ndër frenat politike të saj.Këtë politikë kërkon ta vëje në përdorim duke filluar së pari me kombin shqiptar pasi e din se ky Komb i mjerë është më pak i fuqishëm se të tjerët.Për këtë ka shti në veprim të gjitha mjetet që ka pasur. Më së pari ,deri sot , ka derdhë 2 milion dinarë brenda shqipërisë për të sjellë ngatëresat e duhura e kështu të pengojë Qeverinë e Tiranës për të mos u rregullue e me mos marrë fuqinë dhe shëndetin që duhet.Shpenzimet që të mbahet gjallë kjo propagandë,sikur e kallzoi vetë me gojë një farë gospodini Puniço Hakiç inspektor i kufijve para komandantit tonë z.Ali Rizai me të cilin u poqën më 20.10.1921 në Reç rreth Drinit , ka nda një kredi të posaqme prej 3 milion dinarësh.Me këtë politikë , Serbia , apo të themi ma mirë sllavizmi,kërkon të mbizotnojë mbi të gjithë brezin e Adriatikut … Më 26.10.1921,armiku mësyn rreptësisht , me të gjitha forcat , llogoret tona. Kjo luftë e rreptë vazhdoi tre ditë rresht deri më 28.10.1921 , ditën e premte në mbrëmje.Kudo që bënte yrysh armiku ndodheshin para britmës shqiptare „A besa a Besë „ me dorë Ahaaa haaa ! e prej valës së pushkëve tona shtërngoheshin me u zbrapsë tue lanë disa të vrarë në tokë.Në këtë luftë si dhe në ato më të parat i dhanë shkelmin kësaj lufte dy oficerë dhe një artilier.Këta tre oficerë e diftuen veten me të vërtetë se ishin të zotët me komandue ushtrinë shqiptare e me i dalë zot nderit arbruer … (Gazeta „Dielli“ 13.shkurt.1922)

Elez Isufi , hyn padyshim në plejadën e ndritur të burrave shqiptarë të cilët jo vetëm parandjenë situatat ballkanike të fillimshekullit tonë por edhe inicuan me atdhedashurinë e tyre një sërë qëndresash masive duke dëshmuar trimërinë , zgjuarsinë dhe vetë historinë e kombit të tyre të coptuar.Lëvizja e marsit 1922 ashtu dhe ajo e qershorit 1924 synuan të kontrollonin në rrafshin politik shqiptar idenë e emancipimit shoqëror , alternativën demokratike midis dogmave që kishin marë udhën për të ardhur në shqipëri.Në atë greminë ku po shkonte Shqipëria kish vërtet nevojë për bukë e dije , për udhë e spitale ,por veçmas kish nevojë për rend kushtetues e ligje që do të buronin prej halleve të popullit.Një Asamble Kushtetuese do të mund të ndalte kësisoj vrullin drejt greminës.Vizioni largpamës i plakut trim prej Sllove , bëri që krejt veprimtaria e tij në këto vite të drejtohej në përkrahje të forcave demokratike të intelegjencës shqiptare duke dëshmuar veç intuitës politike edhe vullnet që kombi i tij të futej në rrjedhat e qytetërimeve të reja Europiane.

Por gjithmonë meraku i tij i madh do të mbetej Shqipëria e ndarë në disa pjesë . Edhe pse Noli i ofroi detyra e poste , edhe pse bastioni verilindor i Qeverisë së Nolit ishte Dibra e Elez Isufit , edhe pse mosha dhe dekadat e betejave në supe , Shqipëria Etnike do të ishte kurdoherë kryebiseda dhe zëri i ëmbël i pushkës së tij.Përballë këtij përfytyrimi të shqipërisë gjithçka tjetër shëndrohej në rrëkeza mali që derdhen brigjeve të lumit me shtratin në historinë mijëravjeçarëve të Kombit. Në shtatorin e vitit 1924 , së bashku me Sheh Shehatin , i drejton një protestë Qeverisë së Nolit për t’ia përcjellë Lidhjes së Kombeve ku kërkohet ndreqja e padrejtësive kufitare në përgjithsi e veçmas qyteti i Dibrës lënë në duart e serbëve.Një muaj më pas , në tetorin e viti 1924 , së bashku me një grusht trimash ai vetëte sërish në Kosovë duke parë me syrin e një strategu luftarak regjimin e ruajtjes së kufirit , duker llogaritur forcat e për më tepër duke biseduar ndër miq të vet në Dibër , Gjakovë e Prizren për unifikimin e veprimeve të përbashkëta. Trazirat shqiptare do ta ligështonin trimin , e gjithsesi në tërë atë terr lëvizjesh diplomatike të fqinjëve dhe shteteve europiane.Elezi do të thëriste për armët gati. Më 7.nëntorë.1924 , nga Peshkopia , Elezi i shkruan Bajram Currit ; „ Situacioni që pashë në Kosovë,dëfton nevojë të madhe që z.juej të ndodhet në Krumë.Krejt populli i Kosovës e shohin të domosdoshme që të ndodhemi afër tij.Prandaj nuk duhet ta vononi aspak këtë çështje,por sa më parë dhe me ta marrë këtë letër , të niseni pa vonesë.Qështjen e çmoni dhe vetë zotnia e juej .. Në qoftë se nuk i merrni parasysh nevojat që ju pata përmend,atëherë miqësia dhe besa që kemi me njëri tjetrin më shtërngon dhe më detyron me ju sigurue se do të merret nëpërkëmbë si nderi i Zotnisë Sate , ashtu edhe nderi i popullit të Kosovës …“ (Arkivi Qëndrorë i shteti viti 1924.Dosja 8 ,fq.167.). Dy muaj më pas kësaj letre , plumbat do ta godasin pas shpine trimin duke marrë jetën.    E nisur në luftë , jeta e këtij shqiptari të madh , do të shuhej po në luftë si për t’u treguar brezave se pa Shqipëri të lirë  e të bashkuar nuk mund të ketë jetë në paqë për gjdo shqiptar.

Një gur bri një murane në Sllovë,ka heshtur për shtatë dekada rresht.Erërrat mbi të flisnin me gjuhën e kujeve dhe vajtimi të bëhej se luftonte përjetësisht me harrimin.Diktatura komuniste nuk mund ta ringrinte mitein e gjeneralit me shajak pasi ai luftoi tërë jetën ndaj serbëve.Ylli i kuq nëpër bustina nëpërkëmbën nderin shqiptar,harruan gurgullimat e përenjëve të gjakut që derdhëm ne , për t’u mbrojtur nga fqinji verior.Mbi djemt , nipërit e Elez Isufit , ranë shpejt tragjeditë e kalvarit komunist.Në luftë me turqit,me sllavët,me italianët dhe gjermanët , kullave të Elez Isufit iu rrëzuan binarë,gurë e qoshe.Si për ironi të fatit e qejf të sllavit,Enver Hoxha i sheshoi ato kulla me fitilat e dinamitit.Por krimi dhe ndëshkimi shfaqen kurdoherë pranë njeri – tjetrit.Ndërsa emri i të parit u mallkua , prej miliona shqiptarëve, Elez Isufi mbeti në historinë tonë duke bërë nder asaj , duke pasuruar me jetën dhe veprën e tij.

 

Bern-Zvicër