Emirjana Fili/
Iluminizmi Ballkanik filloi që me forcimin e gjuhes dhe arsimit, prodhimit të materialit letarar e deri në rritjen e potencialit të një sërë veprimtarish intensive të popujve të Ballkanit , që kulmuan me kërkesat e tyre për sovranitet politik dhe që zgjuan vëmëndjen në sallonet e Perandorive të Mëdha , aty ku bluheshin skenare të realpolitikës.
Gjatë shekullit të XVIII, familje të fuqishme lokale, si në Anadoll, ashtu edhe në Ballkan, pjesë e aristokracisë së re të tokës, që filloi t’i rrëmbejë terren gjithnjë e më tepër aristokracisë ushtarake, duke zgjeruar pronat e tyre tokësore dhe duke shtënë në dorë kontrollin e kazave dhe sanxhaqeve, në të cilat jetonin, filluan ta ndjejnë veten më shumë të pavarur se sa nëpunës të shtetit osman. Këtu e ka bazën dalja e familjeve të fuqishme vendase në tokat shqiptare, të cilat ngritën pashallëqet e tyre.
Pashallëqet e mëdha shqiptare u formuan rreth qyteteve të Shkodrës dhe Janinës, në terrenin e tregjeve me rëndësi ndërkrahinore, me popullsi kryesisht shqiptare dhe me një klasë sunduese shqiptare. Ato, pa cënuar ende integritetin formal të Perandorisë, mundën të përforconin karakterin e tyre shtetëror dhe me administratën e tyre politiko -ushtarake të veçantë, luajtën një rol të rëndësishëm në konfliktet ndërkombëtare të kohës, duke u kërkuar edhe si aleatë nga palët ndërluftuese.
Pashallëku i Janinës nga pikpamja organizative kishte tiparët e një shteti , pushteti në pashallëk ishte përqëndruar në duart e Ali Pashës , në këtë territor ku pashai sundoi sipas mënyres dhe urdhëresave të tij, në shumë autorë shikojme mendimin se në Janinë mbizoteronte qetësia, një qëtësi e pa parë më parë dhe bashkë me të u vendos dhe autoriteti i besimit tek Pashai, Myfit Libohova do të shpreheshe se në pashallëkun e Janinës mund të flinte “delja me ujkun”.
Vetë si qytet Janina shtriheshe gjeografikisht në territoret e Epirit, ku mund të konsiderehoshe nga të huajt si një pjese e Europës Juglindore e ku mund te shkriheshein intersat e Perandorive Euopiane. Nga përberja në Janinë gjeje nga të gjitha grupet etnofetare të Gadishullit të Ballkanit: vlehët, shqiptarët, turqit, sllavët dhe grekët. Nga ana tjetër prania e rrugëve tregëtare jug –veri dhe afërsia me ishujt Jonianë një zonë kjo me ndikim venedikas, përbënin faktorët dominues që i jepnin Epirit fizionominë e një krahine të vecantë.
E për më tepër qyteti i Janinës ishte domosdoshmërisht një potencial i kulturës së hapur mes popujve. Ky ishte një mjedisin që e ndihmoi Ali Pashën të krijonte dhe të ndërtonte një administratë model, për nga struktura dhe funsionimi. qyeteti dhe shtresate shoqërore të qytetit e imponuan që të vepronte në në mënyrë të ndryshme nga Bushatllinjtë. Sepse shtrirja gjeografike si do ta shohim edhe në burimet e dokumentuara, ku ankesat kërkesat dhe korespondencat vinin nga territore të ndryshme apo nga përberje e ndryshme e shtresëzimit, do ta bënte Aliun , që të ta kishte si një shtyllë të rëndësishme të sistemit të qeverisjes së tij. Atij i duhej të administronte territore kulturalisht të ndryshëm , e për këtë arsye atij nuk mund ti lejohej të mbante qëndrim të njëanshëm ndaj një etnie të caktuar. Nuk mund t’ja krijonte këtë” luks” as qyteti i Janinës, që ishte një qytet i rëndësishëm grek, e së pari përpara së të ndërtonte një administratë i duhej të ruante një ekuilibër midis bashkesisë greke dhe bashkësisë turke që gjeti në Janinë, e më pas shtrirja gjeografike drejt zonave kulturalisht greke si zona e Thesalisë apo të Greqisë qëndrore, përzjerja e popullatës si në besim ashtu dhe në gjuhë ku pjesa më e madhe ishin grekë dhe flisnin greqisht dhe një popullatë shqiptare greqisht folëse , e bëntë Aliun që gjithë fuqinë e tij ta bazonte tek teritori dhe jo tek populli.
Edhe studiesit grek Kotzgeorgis dhe Kokolakes thekson në studimet e tyre kete dukuri, te popullatave midis turqve dhe shqiptarëve myslimanë. Kjo eshte vërejtur në Janinë edhe nga një vëzhgues shumë i vëmëndëshëm sic ishte koloneli anglez. William Leake i cili shkruan në 1805 “ midis turqve dhe myslimanëve shqiptarë, në cdo dhjëtë fjalë të greqishtes që flasin një është turqisht, dhe mes atyre që kanë lindur musliman kjo mund të jëtë gjithë turqishtja që dinë. Midis grupeve të popullatave epiriote të cilët greqishten e kishin gjuhë amëtare, në atë kohë ishin myslimanët e Janinës, Artës dhe Konicës . Këtë fakt e kemi të përmendur edhe tek Fleming, ku thekson se nuk ka një mënyrë as më të vogël për të shquar një ndryshim midis një shqiptari dhe greku.
Në fushën e të drejtës administrative dhe financiare, të sistemit fiskal, të tatim taksave, në fushën e doganave etj, vepronin ato norma, të cilat qenë unike për gjithë perandorinë.
Ali pasha futi në juridiksionine tij parime të gjykimi me bazë të legjislacionit perëndimor, vendimet gjyqësore apeloheshin në Janinë dhe jo në Stamboll, duke synuar që të hiqte gjëqësorin nga dora e kadilerëve , shpesh herë merrte përsipër raste për të dhënë vetë drejtësi dhe në dokumentët arkivore ka shumë dokumentet të tilla. Ai organizoi forcate armatosura, organet diplomatike, drejtonte politikë të jashtme dhe të brendshme, ndihmohej nga një këshilli i lartë (divani), në të cilin emëroi njërëz bësnikë, më së shumti shqiptarë .
Edhe pse legjislacioni osman, ua ndalonte të krishtërëve grekë të punonin në administratën osmane, mjaft poste ai ua besonte ë krishtërëve grekë, ndërsa postet e larta ushtarake ua besonte shqiptarëve .
Një fuqi e re ushtarake ne Ballkanin e fillim shek XIX
Fuqia e Ali Pashës mbështete tej shqiptarët, gjithë kasta drejtuese e tij dhe komandantët ishin shqipatrë . Si forcë kryesore të pushtetit të tij ai kishte ushtrinë me rrogë, pjesa dërmuese e ushtarëve vinin nga malësistë e varfëra, dhe në reparatet greke me rrogë të quajtura martallozë. Në raste të veçante rekrutoheshin me detyrim forca qytetare të esnafeve si dhe forca fshatare dhe çifligjet. Vitete e fundit u pajtuan dhe mercenarë nga Shqipëria e veriut. Pashai kujdesj pa reshtur për ruajtjen e shpirtit luftarak të ushtris së tij.
Ushtria e Aliut përbëhej nga këmbësoria, kalorësia, artilieria, xhenjo dhe flota detare. Këmbësoria dhe kalorsia ishin të rregullta dhe jo të rregullta. Pranë tij ndodhej një batalion ushtarësh të rregullt, të stërvitur sipas sistemit europian.
Ai krijoi shkollën e artilerisë dhe ngriti një fonderi për derdhjen e topave dhe mortajave, punishte për prodhimin e barrotit, etj. Si asnjë qeveritar tjetër, ai e rrethoi pashallëkun e vet me një sistem mbrojtës, i përbërë nga kështjella vendstrehime, transhe ndërlidhëse. I vetmi në shtetin osman që krijoi policinë sekrete dhe rrjetin informativ, por nuk mundi ta shtrijë në krejt Turqinë Evropiane. Si asnjë tjetër, ai ndërpreu fenomenin e braktisjes së vendbanimeve të përhershme jo vetëm në pashallëkun e tij, por në mjaft vende të Rumelisë. Edhe kur lejonte largimin e familjeve për një jetë më të mirë brenda apo jashtë shtetit osman, ai mbante disa pjestarë nga ajo familje që të siguronte lidhjen me ta. Me anë të teskeresë, ai kontrollonte hyrjet e daljet në pashallëkun e tij dhe siguroi qetësinë në shtetin e tij.
Ushtria e rregullt këmbësore përbëhej nga 3 batalione. Këmbësorët e rregullt ishin vendosur në garnizonet e kështjellave, në ruajtjen e rrugëve apo urave kryesore. Në evropianizimin e forcave tokësore pati meritë Pezarini një venecian, këshilltar i këmbësorisë në ushtrinë e Aliut, i cili punoi për një kohë të caktuar.
Për të furnizuar ushtrinë me barut, Aliu ngriti një laborator dhe prodhoi atë. Për të bërë një hop cilësor në ngritjen e artilerisë. Një pjesë e barutit blihej në tregjet e jashtme. Kështu, më 20.2.1802 u blenë në Korfuz 12 fuçi barroti me vleftën 25 000 groshë. Sasira të mëdha u blenë gjatë qëndresës së fundit ndaj represionit osman, ku u fol me hollësi. Një pjesë e vogël e barrotit sigurohej brenda pashallëkut në punishte të vogla. Një prej tyre ishte ajo e fshatit Domeniko.
Aliu nuk la rast pa shfrytëzuar përvojën perëndimore në këtë fushë pak e njohur në shtetin osman dhe aspak e njohur në Shqipëri.
Si në krejt perandorinë, edhe Aliu zbatonte rekrutimin e ushtarëve me rrogë. Ishte e kuptueshme se duke qenë shërbimi ushtarak me rrogë ishte mjet jetese. Këmbësorët rrekrutoheshin kryesisht nga zonat malore shqiptare, ku shërbimi me rrogë ishte një mjet jetese. Kryesisht ata ishin toskë, çamë e lebër. Nuk mungonin ushtarë nga Gegëria, si Dibra apo Mirdita. Ushtria përbëhej kryesisht nga shqiptarë. Atje shërbenin shqiptarë myslimanë dhe të krishterë. Aliu ishte i vetmi që pranonte ushtarë të krishterë.
Karakteristikë e ushtarëve shqiptarë ishte dashuria e tyre për armën, të cilën e shprehnin në zbukurimin e saj me ar dhe argjend. Krahas pushkës ata mbanin në brez dy pistoleta, por asnjëherë të njëjta, një jatagan ose hanxhar, madje një shpatë të madhe.
Ushtarët e Ali pashë Tepelenës, shqiptarë të ambjentuar me temperaturën e ftohtë të maleve, mbanin guna të trasha, për të përballuar të ftohtin e stinës. Krejt ndryshe nga turqit dembelë, shqiptarët i shihnje gjithmonë në lëvizje, duke kënduar apo kërcyer gjithë ditën në kamp. Flinin me rroba të trasha, pa hequr armën nga qafa, ishin të kënaqur për fatin që kishin. Në të gjithë këtë ushtri prej 6 000 vetash, s’kishte më shumë se njëzet të sëmurë.
Aliu mori masa për prodhimin e armëve. Ai kishte ngritur punishte dhe fabrika, të cilat prodhonin armë dhe municione të mjaftueshme për tre vjet lufte. Pushkët punoheshin të gjitha në Shqipëri, me përjashtim të tytave, që pjesa më e madhe vinte nga Italia e Veriut, krahas atyre të punuara në Shkodër, Prizren, Tetovë, Prishtinë e në Grevenë(Grebene). Këto të fundit ishin inferiore ndaj të parave. Kjo bënte që në ushtrinë e Aliut, si në krejt perandorinë, të kishte një larmi të llojeve të pushkëve. Armatimi i ushtarëve këmbësorë zakonisht përbëhej nga një pushkë e gjatë ose e shkurtër, pa bajonetë.
Me interes nga arkivi i Ali pashës, na shfaqen dokumenti me 113 apo dokumenti me nr 118, edhe mjaft dokumente të tjera të cilat përfshihen në fondin e informacioneve inteligjente , nga burime konfidenciale të Ali Pashës dhe që shprehin qartë , mendësinë se si ky pasha otoman, ndërtonte politikën e tij, cfarë ndërmarrje, synime dhe interesa molepseshin përreth tij. Siç e thekson dhe studiuesi Koçollari në studimin e tij : “ Pashai tepelenas, tatonte tërë pulsin e hierarkisë së lartë osmane ndaj veprimeve të tij dhe në këtë mënyrë kishte mundësinë që të merrte masa paraprake dhe te ruhej nga reagimet apo goditjet e mundëshme të qeverise “
Janina një oaz i ndritur ne Ballkan
Aliu kishte një vizion perëndimor për përmbajtjen e arsimit.. Shumë studiues të huaj dhe grekë bien dakord se Greqia ia detyron Janinës rilindjen e arsimimit. Të gjithë autorët grekë ose kishin lindur në Janinë ose kanë studiuar në shkollat e saj. Si rezultat i kujdesit të tij, Janina fitoi aq shumë famë si vend arsimi sa tërhoqi studentë nga gjithë Greqia. Në këto shkolla të mesme vinin edhe nga qytete të ndryshme të Shqipërisë si nga Voskopoja, nga vinin çdo vit e për vit nga esnafet e ndryshme të Voskopojës, ndër të cilët edhe Danil Kavaljoti. Aliu shkonte më tej duke projektuar të krijonte Akademinë e Letërsisë, Teknikës e Shkencave sipas mënyrës franceze.
Në mungesë të arsimit të lartë në vend, Aliu jepte bursa për të studiuar nëpër universitetet evropiane studentëve epirotë. Kjo praktikë filloi në vitin 1800, kur u dërguan një numër të rinjsh në universitetet evropiane, me shpenzimet e tij. Koleti studioi me shpenzimet e Aliut, Lluka Vaja, vëllai i Thanas Vajës për 12 vjet ndoqi studimet për mjekësi me paret e Aliut në Paris, në Vjenë dhe në Laipsig. Edhe shumë studentë të tjerë studiuan me shpenzimet personale të Aliut. Hollandi u impresionua nga lulëzimi i shkollave dhe atmosfera e gjallë intelektuale që dominonte në ato terrene. Autorët grekë dhe ata të huaj kanë vlerësuar këto shkolla si fidanishte ku u edukuan shumë nga personazhet, që më vonë, hynë në organizatën «Shoqëria e Miqve», celula më e rëndësishme revolucionare sekrete që qëndronte pas Luftës Greke për Pavarësi. Athanas Psalidha,ishte një nga figurat e njohura të iluminizmit apo të rilindjes greke. Ai u rrit në Janinë dhe me mbështetjen e Aliut, ngriti shkollën e pare në Janinë-Zosimenë. Ai njihte disa gjuhë të huaja, botoi libra në gjuhën greke në Vjenë, kontribuoi në kulturën dhe arsimimin e gjeneratave të reja në ato anë. Pas vrasjes së Aliut ai mori pjesë në luftën për pavarësinë e Greqisë.
Aliu synonte ngritjen e nivelit kulturor të banorëve të zotërimit të tij. Investimi për të nxitur dhe përhapur jo vetëm arsimin, por edhe kulturën, është vlerësuar si një ndër novacionet më befasuese të Aliut.
Ai nxiti që të grumbulloheshin njerëz të ditur grekë e shqiptarë, aq sa në Janinë jetonin shkrimtarë grekë të shquar dhe shkencëtarë të kohës, si Psalidha.
Në kohën e Aliut u forcuan akoma më shumë raportet dhe lidhjet e vjetra intelektuale me Evropën Perëndimore. Për pasojë, ardhën më shumë në këtë qytet kozmopolit, ideologjitë perëndimore, shijet dhe zakonet evropiane. Vetë Aliu interesohej më shumë për shoqërinë franceze në përgjithësi, për revolucionin në veçanti, për kulturën perëndimore.
Në kuadrin e ngritjes së nivelit kulturor, Aliu lejoi dhe nxiti përhapjen e kulturës midis grekëve dhe shqiptarëve ortodoksë, gjë që u ishte mohuar nga turqit. Aliu dhe Janina ndihmuan në mënyrë jo të vetedijshme të vihet në jetë ideja e Rigasit mbi çështjen e gjuhës së folur, e cila së fundi arrinte të fitonte në debatin që i dha një nga fitoret më të mëdha filohelenizmit, vendimin e shtetit të ri grek për të përdorur katharevousa si gjuhë zyrtare, mbasi në pashallëkun e tij në çështjet zyrtare ishte përdorur gjuha e folur(demiotike). Meqenëse dialekti Dimiotik i greqishtes u adaptua si gjuha e oborrit të Aliut, ku forma e saj e shkruar u perfeksionua, u mbyll hendeku i madh midis elitës sunduese greke dhe publikut të gjerë dhe u shtrua rruga për të krijuar një ndërgjegjie dhe kohezioni kombëtar.
Janina shkendija që i parapriu Revolucionit Grek
Janina në kohën e Ali Pashës arriti pikën në kulmin e lavdisë. Në këtë vatër kulture u përgatit një plejadë e tërë intelektualësh që drejtuan Revolucionin Grek. Aliu e ktheu Janinën në një destinacion të mjaft intelektualëve që deshin të njihnin këtë njeri dhe të mësonin historinë e lashtë të Greqisë. Kjo e fundit ia detyron Janinës rilindjen e arsimimit. Shumë emra të përmendura në literaturën e kohës, si Villarai, Psalidha, Stefan Duka etj. kaluan nga obori i Aliut. Ai shfaqet si reformatori i parë në trevat e perandorisë që në mënyre institucionale, ktheu vëmendjen për rilindjen shpirtërore dhe civilizimin e popujve të këtyre anëve.
Ndër të parët pashallarë otomanë në mbështetje të revolucionit, i interesuar për platformen konstitucionale se si mund të drejtohej një shtet, gjithmonë një hap përpara me kërkesat për modernizimin e aparatit shtëtëror, i interesuar për të ritur cilësinë e jetës dhe të qytetarëve në rajonet ku ai sundonte, nëpërmjet forcimit të arsimit dhe të kulturës. Një tiran kurrsesi nuk do të ishte i interesuar që populli ku sundonte , të emancipohej dhe të “zgjohej “ sepse ndoshta ky “zgjim” do të përbëntë një rrezik për të. Faktet treguan se pushteti i tij prej tre dekadash , më një popullsi rreth 1, 5 milion banorë, ishte në funksion të njërzve që i besonin dhe që luteshin dhe falenderonin ne cdo letër të tyrë , për shëndet dhe pushtet.
References
1.Aravantinos S. (1895): Istoria Ali pasa tou Tepelenli, Athina
2.Bozbora, N. (2002): Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Osmane, Shtëpia Botuese Dituria, Tiranë
3.Koçi, D ( 2014). Gjenealogjia e Ali pashë Tepelenës, Sht.b. “Streha”, Tiranë
4.Kocollari, I.( 2016). Korespondencë dhe dorëshkrime të Ali Pashë Tepelenës, Onufri , Tiranë
5.Kokolakes. M( 2003). To istero ianniotiko pasaliki. Xohoros dhoikisi qe plithismos stin turkokratumeni iperio (1820-1913) Athina
6.Kotzageorgis Phokion : “Pour une definition de la culture ottomane: le cas de tourkoyanniotes”, Etudes Ballkaniques- https://www.cairn.info/revue-etudes-balkaniques-cahiers-pierrebelon-2009-1
7.Lambridhes, J. (1887). Ipiriotiki Melentima, Athina
8.Panayiotopulos V. (2007).Arqeio Ali Pasa VolA,B, Athina:Genadhio Bibliothikis tis Amerikanikis Skolis, Instituto Neolenikon
9.Vurnas, T. (2003) Ali pashë Tepelena, tiran apo politikan i talentuar?, Tiranë, “studio Gervis