esse – Page 2 – Dielli

Fjalë Poetike të Mbledhura nga Toka e Vendlindjes…….

October 17, 2017 by dgreca

Esse rreth penës poetike të poetit Adnan Mehmeti/

1-adnan-mehmeti

Shkruar nga Raimonda MOISIU/

1 Raimonda 5 Poezia e Adnan Mehmetit merr forma të gjithanëshme në temat kryesore- që nga lirikja tek epikja dhe deri në atë elegjike dhe baladë. Së bashku me mënyrën dhe këtë llojshmëri trajtash të reja, vargu i ideve të poetit sa vjen dhe maturohet duke shpërfaqur parimet e stilit poetik të admirueshëm e të talentuar, rolin e poetit vizionar, vëzhgues dhe njeriut bashkëkohor, i cili përpiqet të kuptojë marrëdhënien e njerëzores me natyrën, botën e tij të brendëshme, ndjenjat, motivet sociale e historike, gjuhën letrare, humanizmin, letërsinë e reformuar, kombinimin e gjuhës poetike me stilin e të shprehurit, strukturën dhe format, të cilat ushtrojnë një ndikim të rëndësishëm dhe të krahasueshëm në gjuhën amëtare e identifikimit të vlerave të vërteta, që përcaktojnë rolin frymëzues dhe mundësitë e një krijuesi, në letërsinë bashkëkohore. Arritja e tij rezultative është sa komplekse aq edhe e ngrohtë, e sjellëshme dhe e larmishme, sikundër është edhe personaliteti krijues i poetit dhe publicistit Adnan Mehmeti, ëndërrues i përjetshëm dhe vizionar, që ndonëse ndërhyn thellë në eksplorimin e së panjohurës dhe ndërrthurrjen e bukur të gjetjeve e metaforave poetike, të mbledhura këto nga toka e atdheut dhe duke i veshur mjeshtërisht me artin e kuptimit filozofik dhe detajin artistik të fjalës.

I lindur dhe rritur në Luginën e Preshevës, nën ndikimin dhe influencën e traditës epike, baladave dhe legjendave, lirisë dhe dashurisë për familjen e atdheun, me brengën tronditëse për vendlindjen e tij e cështjen kombëtare; se kujt i takon Lugina e Preshevës…!

“Cdo ditë jemi/Një hap pranë vdekjes/Cdo ditë jemi/Një hap prapa jetës./Po ne të shpërndarë nëpër kontinente/Nëse nuk bëmë asgjë për atdheun/S’kemi bërë asgjë për vete./E kujt do t’i takojmë atëherë,/Harresës apo vdekjes?”(poezia “Kujt i takojmë”, fq.142 nga cikli “Festa larg atdheut”).

Me fjalë të tjera, në këto vargje, poeti Mehmeti kridhet thellë në misteret e instiktit shpirtëror, psikikes dhe humanes, stilit të tij poetik; të ndjeshëm e të ngrohtë, imagjinatës dhe avokimi i primatit të bukurisë natyrore, përkufizimit më të ashpër të “Harresës apo vdekjes?”- dhe më të thjeshtë në vargje, për brengën tronditëse, të cilën e vemë re që në titull të kësaj poezie; “Kujt i takojmë?” – dhe më pas në vargun ku ai personalisht e publikisht, mjaft sugjestiv dhe i qartë, iu drejtohet bashkëkombasve, njerëzimit-shoqërisë shqiptare; “Nëse nuk bëmë asgjë për atdheun”! Poeti Mehmeti na lejon të shohim një argument gradual të shpalosur filozofik rreth fjalës “Atdheu”, rreth formës e përmbajtjes, mes jetës e vdekjes, mes dashurisë e urrejtjes, ngjarjeve historike dhe rolit të saj në poezi: “S’kemi bërë asgjë për vete”.

“U fikën dritat nga stuhia/Në Luginën e Preshevës./Si t’i shohim fytyrat e ngrira?/As kandilat nuk ndricojnë më…/Atje në Luginën e Preshevës/Jehona e këngës për liri/Një popull të vrarë mbi të vrarë e ngriti/Me trimat që prinë si vetëtimë./”(poezia “Kushtrimi”, fq.111, nga cikli “Vend Perëndie”). Mehmeti mendon se nuk është më e mundur apo e përshtatëshme të flitet për një version të centralizuar dhe të thjeshtëzuar në “Luginën e Preshevës”, por për t’i mbijetuar me çdo mënyrë dashamirëse e kuptimplote, sfidave, ngjarjeve dhe hapësirës historike, brenda kulturës sonë të identitetit historik e shqiptar, dhe bashkëkombasve të mërguar an’ e kënd, botës! Prandaj poeti Mehmeti kërkon një negocim të ndërsjelltë ndërmjet individit dhe marrëdhënies së njerëzimit, njerëzve që e rrethojnë dhe botës shqiptare me historinë, duke e shëndrruar fjalën “atdheut”, më filozofike dhe më humane, roli i vetëvendosur midis traditës, së kaluarës dhe së tashmes, për të hedhur dritë drejt së ardhmes.

“Merreni dashurinë/ Cojeni përtej detit/Për ta murosur në vendlindje./Nuk do të vonohet shumë për trupin tim,/Ndoshta njëqind vjet…./ Trupi im, nga vonesa/Gjysmëmbetur rrugëve të botës,/Baladë e heshtur,/Do të qëndiset në pëlhurën e hijes sime/Për të ardhur me kuajt e erës/Përtej shtatë maleve,/Përtej shtatë kontinenteve.”(poezia; “Me kuajt e erës përtej detit”, f.17).

Poeti Adnan Mehmeti është njohës i thellë i traditës letrare. I gjendur mes meditimit dhe tundimit të bukurisë, dashurisë dhe tërheqjes shpirtërore, poeti insiston që në vargun e parë, për të shprehur zërin romantik të gjendjes shpirtërore; “Merreni dashurinë/ Cojeni përtej detit,”-komunikon me imazhet e botës së brendëshme shpirtërore, asaj të jashtëme njerëzore dhe gjeografike- “Për ta murosur në vendlindje,”-është avokimi i primatit të dhimbjes, largësisë nga toka mëmë, mallit, brengës, vetmisë, dhe atdhedashurisë për vendlindjen. Gjithashtu në vargjet e mësipërme Mehmeti ndjehet i kapur nga skepticizmi: “Trupi im, nga vonesa/Gjysmëmbetur rrugëve të botës,/”- dhe nevojës për besim, midis arësyes dhe imagjinatës: “Do të qëndiset në pëlhurën e hijes sime/Për të ardhur me kuajt e erës/”-njëlloj ngushëllimi apo katharsisi ky, për të mbijetuar në realitetin e jetës së përditëshme.

Poeti Mehmeti na jep një përkufizim ideo-artistik me butësinë e paepur, të ngrohtë dhe të thjeshtë poetike, ai përcjell ndjenjat e tij më të qarta për jetën dhe vdekjen, dashurinë dhe dhimbjen, në aspektin personal dhe përgjithësues, në të njëjtën ide, që mbartin drithërimën dhe të prekshmen për nga mesazhi; “Dashuria ime/ Është bar i gjelbër,/Mbin aty ku nuk shkelet,”-vargje ku ndjehet aroma e dashurisë, romantizmi, një paralelizëm ky edhe me gjendjen shpirtërore të poetit, se dashuria nuk vdes kurrë, por rritet, sikundër rritet bari, – antagoniste të së vërtetës të cilat formësojnë mendimin dhe poezinë e Adnan Mehmetit.

“Camëri,toka ime!/Ndërgjegja ime e vrarë!/Camëri toka ime!/Shpirt pa qiell e pa varr!/Camëri, toka ime!” (poezia “Camëri, Toka ime!”, fq..31)

Forca e mendimit filozofik dhe artistik e penës poetike të Adnan Mehmetit në këtë poezi, se poeti është më i interesuar dhe brengosur për ngjarjet historike dhe “Ndërgjegja ime e vrarë”(nënkupto-ndërgjegjen kombëtare), sesa për përvojën individuale.

Poeti Adnan Mehmeti demonstron mjeshtërisht zërin e tij poetik, përpiqet të komunikojë emocionalisht ndjenjën e fuqishme dhe të vecantë të dashurisë për “Camëri”, dhe ta bëjë atë epike nëpërmjet imazheve, që ai e përfytyron dhe e ndjen brenda universit të “Toka ime”. Vetëm në disa vargje, nga prozaike në poetike, Mehmeti ka aftësinë të përcjellë një mësazh të fortë dhe madhështor të identitetit historik të trojeve shqiptare, një analizë historiko-sociale bashkëkohore që eksploron thellësisht temat e ndryshme universale e historike të dramës së copëtimit të tokës mëmë. Poeti tregon patriotizmin e guximshëm të tij, duke e ndarë këtë shqetësim dhe interes të vecantë në stilin e vargut; rimë, kadencë dhe format e reja poetike, të cilat jo vetëm kanë kontribuar në përzgjedhjen poetiko-filozofike, por të sjellin ndërmend pafundësinë e meditimit po aq të ndjeshëm dhe të maturuar poetikisht, intensitet thellësisht i mendimit artistik e filozofik, që nënkupton kontrastet mes brengës së “Shpirt pa qiell dhe varr!”, dhe bukurisë së atdhedashurisë për “Camëri, Toka ime!”.

Cfarë do të thotë të jesh Poet…? Është nderim, zotësi apo detyrë…? Poeti është si ai bilbili që këndon në errësirë dhe ngazëllen me tingujt e ëmbël e të këndshëm, me zërin melodioz të një “muzikanti” që nuk e shohim dhe nuk e dimë nga vijnë ata tinguj të magjishëm. Gjuha e poetit është njerëzore, jetike, metaforike dhe melodioze, poeti është “bilbili” nën efektin e frymës dhe muzës poetike, psikikes e filozofikes në universin e marrëdhënieve dhe ekzistencës njerëzore.

Në vargjet lirike të qeta dhe me një lirizëm të përmbajtur e strikt te poezia “Deti dhe Poeti”, (fq. 30) –kushtuar poetit lirik arbëresh, Zef Serembes, – e cila është tërësisht një formë poetike në përputhje me idenë. Aty poeti Mehmeti reflekton dhimbjen e dashurinë, shprehet lirshëm e koshient në thjeshtësinë e tij, përpos pasionit dhe intimitetit njerëzor; “poeti, deti, fati, të dashurën, Adriatiku, Atlantiku,-det dashurie”- dhe nënkupton marrëdhëniet e dashurisë njerëzore me ankthin e pritjes, ëndrrat dhe dëshirat; “E kërkova poetin,/Poeti kërkonte të dashurën./Të dy një fat kemi;/-motivit e veprimit, të përjetuarit të këtyre vlerave dhe përmbajtjen e tyre ideo-artistike, bota njerëzore në akord me natyrën dhe pozitën gjeografike. “Unë përtej Atlantikut,/Ti përtej Adriatikut;/Një det dashurie/Për të shtrenjtën Shqipëri!”

Mehmeti depërton jo vetëm në gjetjen e frazava të duhura me figura artistike e filozofike, por eksploron synimet e tij poetike, interesante, ndjesore dhe fabulore, nëpërmjet vetëdijes dhe subjektivitetit të ndajfoljeve të vendit, të mirëvendosura këto në vargun poetik, duke qenë sentimental edhe joshës; “Unë përtej Atlantikut,/Ti përtej Adriatikut;/-” që hapin; “Një det dashurie/Për të shtrenjtën Shqipëri!”-për të justifikuar jo vetëm admirimin kundrejt poetit arbëresh Serembe, por edhe kundrejt POETIT –në përgjigje të pyetjes; “Cfarë do të thotë të jesh Poet…!”.

Aftësia e të shprehurit të filozofisë së jetës u bë poezi, dhe idea, fabula, përvojat jetësore morën formën e tyre, dhe forca shprehëse e tyre, ndoshta edhe befasuese, suportohet nga një numër i poezive të zgjedhura në vëllimin poetik “Ndajfoljet e vendit”, të vendosura në dymbëdhjetë kapituj me titujt respektivë sikundër:“ Me kuajt e erës përtej detit”, “Zgjedhja e vendlindjes”, “Trillet e dashurisë”, ‘Adresa ime nr 74”, “Në cep të diellit”, “Mbretëresha e zemrave të zgjuara”, “Letargjia”, “Vend perëndije”, “Diellin e kam futur në xhep”, “Dashuri e vazhduar”, “Festa larg atdheut”, dhe “Ecje vertikale”. Tekstet e poezive janë modeste e të paharrueshme, ku mitet e legjendat, jeta e vdekja, dhimbja e dashuria, historia dhe mitologjia, besimi dhe zgjënjimi, përvojat social-ekonomike dhe kulturore, etj, shfaqen përmes fjalësh në vargjet lirike, traditën epike nga heroike në shpirtërore, nga lirike në elegjike me intensitet të fortë emocional, meditative dhe klasike, mishërimmin simbolik të emocioneve dhe dukurive të jetës, qëndresat e një momenti të caktuar dhe poeti Mehmeti kridhet nën “hijen” e tyre, duke kërkuar vlerat simbolike, burimin e një vullneti poetik lirik të shfaqur në poezi historike; heronjtë e vërtetë, njerëzit e shquar të kombit, dhe vende historike, me filozofinë e jetës për jetën, ai ka krijuar heronjtë e poezive të tij. Duke lexuar poezitë e poetit dhe publicistit Adnan Mehmeti, vemë re se ai demonstron një prirje sigurie ndaj asaj që në thelb ai ka dashur të shprehë, duke e shprehur sikundër e ndjen, mendon dhe dëshiron ta thotë. Vëllimi poetik “ Ndajfoljet e vendit” balancon dhe prek simbolikën e traditës gjeografike dhe historike, fjalë dhe kundrinorë vendi, cfarë fshehin ato në të vërtetë, duke u mbështetur në kriteret sipërfaqësore dhe ndërgjegjen e poetit, në vargjet poetike e poezitë historike, filozofike, romantizmi, drama sociale, lirike, epike, klasike, folklori dhe spiritualizmin. Në këtë vëllim poetik, poeti Mehmeti ka ndërtuar sistemin e tij simbolik poetik, duke shtjelluar imtësisht leksikun e besueshëm frymëzues në përputhje me huazimet nga burime të gramatikës, që ngjasojnë në lidhjen logjike dhe tërheqjen reciproke ndaj refleksionit të mendimeve të tij, frymëzimit artistik, nevojës për besueshmëri, stilin e të shqiptuarit dhe të rimës, megjithëse ato tingëllojnë poetike, ëmbëlsisht dhe vrullshëm.

“E largët më është vendlindja/ Rrugë e gjatë më duhet./Shoqëri do të më bëjnë malli dhe dëshirat/Për t’ju afruar, për të dëgjuar, për t’u dehur,/Me aromën e tokës ku u linda, u rrita.”(poezia “Pendimi i mërgimtarit”, fq.141)

Këto vargje na i bëjnë të qartë lidhjen shpirtërore e fizike të poetit me atdheun, duke vendosur në plan të parë simbolet e vendlindjes “Me aromën e tokës ku linda, u rrita” –apo në një varg më poshtë ku poeti thotë denjësisht; “Duke qetësuar eshtrat e thyera,/Pranë varrit të babait…”-me qëllim që të arrijë të shprehë stilin e sistemit poetik që lidh realen me idealen, në kohë e hapësirë; “ Këtu ku dhurova vitet e jetës,/Për një ëndër të paprekur.” Pra, poeti Mehmeti, ëndërrimtar, i vërtetë dhe i bësueshëm, shpërfaq një stil poetik të mprehtë, realist dhe plot finesë, i bindur në vendosmërinë e tij për ta jetuar jetën sido që të vijë e të jetë, dhe jo të “arratiset” prej saj; “Një pjesëz e popullit tim cdo herë lëviz,/Disa e trimërojnë,/Disa e ligështojnë,/Atdheun tim.” (poezia “Lëvizje”, fq. 143).-në bashkëveprim ndërmjet përvojës personale dhe asaj të shoqërisë.

Në poezi të tilla sikundër “Me Nolin në Boston”, “Nëna e Poetit”, “Ndarja e fundit me nënën”, “Betimi i ushtarëve ilirë”, “Premtimi i Skënderbeut”, “Nata në Prishtinë”, “Tri portat e dashurisë”, ‘Epitaf i pashkruar”, “Këpucët e vjetra”, “Historia lakuriqe” ,etj., Mehmeti eksploron trysninë e historisë në formësimin e ndërgjegjes kombëtare. Ndonëse ai trashëgon mjeshtërinë artistike për të ballafaquar realen, Mehmeti vazhdon të gjurmojë filozofiken për të shprehur botën shpirtërore dhe përngjashmërinë historike, shtjellon fjalë aforistike, shëmbëlltyrën dhe simbolet e tyre, vecanti kjo e stilit të tij poetik.

Poeti dhe publicisti Adnan Mehmeti është një nga poetët e më të admiruar në letërsinë bashkëkohore, një figurë emblematike në kërkim të muzës poetike e më të bukurës artistike në bashkëpunim me filozofiken, objektiven dhe liriken në të shumtat e rasteve, të shprehura në format indirekte, ndjesore dhe kuptimplote. Vëllimi poetik me titull “ Ndajfoljet e vendit”, është botim i shtëpisë botuese “ADA”.

Postscriptum

Poeti dhe publicist i mirënjohur nga Lugina e Preshevës, Adnan Mehmeti, është një figurë emblematike e dominuese e letërsisë të Diasporës dhe president i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikane, status që vazhdon edhe aktualisht ta ketë. Nën presidencën e z.Adnan Mehmeti, Shoqata ka pasur rritje në anëtarësim dhe krijimtari në nivel të admirueshëm artistik e krijues, aktivitete të ndryshme me taban historik, kombëtar, atdhetar e letrar. Nga sukseset më simbolike e historike, nën kujdesin e drejtëpërdrejtë të Mehmeti, është dalja në dritë e revistës “Pena” , organ letraro-artistik, kombëtar e historik. Aty pasqyrohen shkrime letrare, poezi, tregime, dhe publicistikë, nga autorë të ndryshëm, anëtarë të shoqatës, komunikimi me lexuesin dhe dashamirësit e letrave shqipe, në evoluimin modern të penave poetike dhe prozë. Revista “Pena’ gjendet në Bibliotekën Amerikane, në atë të Federatës Pan Shqiptare “Vatra”, dhe Bibliotekën e Kishës Autoqefale Shqiptare e Shën Gjergjit, e Fan Nolit, Boston.

Raimonda MOISIU

Tetor, 2017

Atdheu, vendi me i dashur!

June 26, 2017 by dgreca

Vendi i huaj nuk te behet atdhe (Gete)/

2Sadik-Elshani

Ese nga Sadik ELSHANI/

Shpesh e hasim pyetjen apo dikush nap yet: Ç’eshte atdheu per ty? Dhe pergjigja me e shpeshte e qe te vjen ne maje te gjuhes, zakonisht eshte perkufizimi qe e hasim gati ne çdo fjalor, se atdheu eshte vendi ku kemi lindur e jetojme ne dhe ku kane jetuar te paret tane, vendi ku banon prej kohesh nje popull a nje komb. Vertet, kjo mese eshte e sakte. Por atdheu eshte edhe diçka me teper se ky perkufizim i thate e teper prozaik.

1 me flamur 2 male 4 deti 3 Kruja

Atdheu eshte dashuri, vuajtje, dhimbje. Eshte historia jone, ngjarjet e ngulitura nder shekuj ne kujtesen e kombit tone, eshte gjuha jone, flamuri yne, eshte identiteti yne, jane rrenjet tona, traditat, doket e zakonet, ritualet tona, ADN-ja jone. Atdhe jane Cikli i Kengeve te Kreshnikeve, bemat e Skenderbeut e trimave tjere nder shekuj, vaji i te porsalindurve. Atdheu eshte vendi ku balta eshte me e embel se mjalta, siç jane shprehur mendjet e ndritura te kombit tone shekuj me pare. Atdheu eshte vendi i pershkruar, i kenduar bukur me plot ndjenja atdhetare ne poezine e fuqishme te Çajupit, “Memedheu”, me vargjet emblematike: “Memedhe quhet toka/ku me ka rene koka…” Po, shqiptaret i kane dy emra per vendin, dheun e tyre: Atdhe dhe Memedhe, dheu i te atit (babait) dhe dheu i se emes.

Atdheu eshte porosia e shkrimtarit dhe atdhetarit, Mitrush Kuteli, per femijet e tij ne letren e shkruar per bashkeshorten, Efterpi: “Femijet i porosit ta duan vendin dhe gjuhen tone gjer ne vuajtje. Te mos u shqase zemra kunder Shqiperise as kur do te vuajne pa faj. Atdheu eshte atdhe, bile atehere kur te vret. Ketu kane lindur, ketu te rrojne me mish e shpirt, qofte edhe me dhembje.” Atdheu eshte vendi: Kur ecim neper qytete te huaja, neper bulevarde te gjera e plot drita (siç do te thoshte Kadare), mendja na shkon te rrugicat e ngushta e te baltosura te vendit tone; kur shikojme pallate e parqe te bukura, mendja na fluturon te kasollet tona te vogla, te lendinat e gjelberuara. Eshte vendi qe ne vende te huaja vazhdimisht na shfaqet ne endrra, eshte ajo forca magjike qe kurre nuk te leshon, por gjithmone te mban prane, sado larg tij qe te ndodhesh.

Atdheu eshte toka, jane njerezit dhe qielli i kaltert permbi. Atdheu eshte vendi ku dielli shkelqen ndryshe, luleve u vjen era ndryshe, zogjte kendojne ndryshe. Ne nje vend te huaj mund t’i kesh te gjitha, por shpirti gjithmone ndjehet i varferuar. Atdheu eshte vendi me i dashur, prandaj artistet, poetet, kompozitoret, ia kane kushtuar atij krijimet me te bukura. Atdhe eshte fjala, eshte vendi qe te ngjalle ndjenja te fuqishme e te papershkrueshme kur lexon poemen “Bageti e bujqesia” te poetit tone kombetar, Naim Frasheri; kur degjon kengen “Per ty atdhe”, te kompozitorit Pjeter Gaci. Filozofet, figurat e ndritura te njerezimit kane dhene mendimet e tyre per atdheun. Po veçojme ketu ate thenjen e poetit dhe revolucionarit hungarez, Shandor Petefi: “Per dashuri jap jeten, per atdhe jap edhe dashurine”. Pra, atdheu mbi te gjittha.

Atdheu eshte: Kur bashkatdhetaret takohen e çmallen ne nje vend te huaj dhe ne fytyren e njeri – tjetrit shohin nje cope atdhe. Atdheu eshte ai grusht dhe qe merrnin me vete mergimtaret e hershem shqiptare qe ta kishin atdheun gjithnje prane, dhe se: “Dheu i huaj nuk te tret”. Ngado qe te shkosh, merre nje cope atdhe me vete: Vendit tend, kombit tend kurre mos ia kthe shpinen, sidomos ne situata te renda, te veshtira. Shqiperia (çdo pellembe e tokes ku ujit i thone uje e bukes i thone buke) ndoshta eshte nje vend hallemadh, por per ne ajo eshte vendi me i dashur. Ai vend na lindi, na rriti dhe siç shprehet poeti yne kombetar, Naim Frasheri, ai vend na jep nder, na jep emrin shqiptar. Ne mergimtaret, Shqiperine e kemi larg syve, por ta mbajme prane zemres – dashurine per te ta mbajme thelle ne zemrat tona.

Te punojme, te perpiqemi e te luftojme, qe te jemi te sigurt qe sa te rroje gjithesia, te rroje edhe Shqiperia!

Filadelfia, 25 qershor, 2017

*Sadik Elshani eshte doktor i shkencave te kimise dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.

MOIKOM ZEQO – TALENTI I BEFASIVE TË MËDHA

October 15, 2016 by dgreca

…..Moikom Zeqo ishte dhe është universal. Ai rrëmon dhe shpirtin e njeriut dhe gjirin e tokës. Nga shpirti njerëzor nxjerr brilantet e virtyteve, nga toka reliket, identitetin, gjenezën, moshën e kombit, kulturën./

(Mrekullitë nuk eklipsojnë dhe nuk eklipsohen)

Detin Adriatik e kam gjetur ndonjëherë të qetë, por Moikom Zeqon s’e kam gjetur kurrë të qetë. Prandaj në përfytyrimin tim ai ka mbetur si një trazim që kërkon të qetësojë, por jo të qetësohet.
_________________________________________________________ /

Esse nga FASLLI HALITI/

Deti Adriatik, buzë të cilit shtrihet Durrësi si një Poseidon, ka dallgë të mëdha dhe të vogla. Moikom Zeqo është dallga e tij me përmasa, me buçima dhe forma të çuditshme, synon vazhdimisht pushtime brigjesh të reja poetike. Ishte oqeani Kadare që e dalloi i pari dallgën dhe lartësinë poetike, Moikom Zeqo.

Në vjeshtën e vitit 1968 Kadare më thotë të shkruaja një recension për librin poetik “Vegime të vendlindjes” të Moikom Zeqos. “Është poet i talentuar, më thotë, dhe librin e ka interesant.” I premtova. Kur u takuam sërish më thotë: “Unë e mbajta fjalën, e dorëzova recensionin e librit tënd në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, ti s’e mbajte fjalën. Nuk ma solle recensionin për librin e Moikomit, apo s’të pëlqen libri? – “S’më pëlqen”, i thashë. Në të vërtetë gënjeva. Unë e shkrova disa herë recensionin, por s‘më dukej në lartësinë e porositësit. Ishte koha kur Kadare ishte redaktor në gazetën “Drita”.
Pas konsideratave të Kadaresë, e shtova interesin për poezinë e Moikomit dhe vetë Moikomin. Ishim të dy në konsideratën e Kadaresë. Kjo dhe poezia na lidhi më shumë, na bëri më intimë, më të vëmendshëm me njëri-tjetrin, na bëri të lexonim e të shkruanim më seriozisht.

ZEQO

Moikom Zeqo ishte student i shkëlqyer. Më kujtohet që profesorët nuk e merrnin në provim. E vlerësonin a priori me notën maksimale. Kjo e rriste shumë para meje e të tjerëve Moikomin, unë kisha dobësi për studentët e shkëlqyer, inteligjentë, plus pastaj, që Moikomi ishte dhe një poet, që për mua po bëhej gjithnjë e më shumë një habi. Poezitë e tij ishin plot metafora të mahnitshme, subtile.

Metaforat ishin lulet e vargjeve, por jo lule dekorative, por me frutin në brendësi. Vargjet të kënaqnin me lulet dhe frutat njëherësh. “Qyteti Feniks” qe libri që kish edhe lulen edhe kokrrën. Poeti i ri në këtë libër kishte perfeksionuar njëherësh dhe lulen dhe kokrrën. Zakonisht shkencëtarët përsosin kokrrën e pemës si madhësi dhe si ëmbëlsi. Lulen s’e përsosin dot. Kurse Moikom Zeqo përsoste këtu edhe lulen edhe kokrrën poetike.
Artisti superonte kështu shkencëtarin.

***

Udhëtonim pasdite për në Vlorë. Moikomi ishte redaktor në gazetën “Drita” dhe i duhej të shkruante diçka për monumentin e “Pavarësisë”, që ishte në prag të përurimit, (nëntor 1972). Rrugës u bëmë shumë të gjallë. Moikomi edhe më i gjallë se të gjithë. Kishte hyrë vjeshta e dytë dhe plepat bri xhadesë ishin zhveshur. Por në maja kishin mbetur ca gjethe. “Vjeshtë në majat e plepave”, tha Moikomi. Mbase ky ishte vargu i fundit i ndonjë poezie, mbase titulli i saj. Moikomi ndodhej përherë në gjendje krijuese, në gjendje frymëzimi. Duke udhëtuar për në Vlorë, ne udhëtonim drejt mikut tonë të përbashkët, drejt habisë tjetër, po pranë detit, habisë koloristike, piktorit stuhi Skënder Kamberi. Nëse Moikomi dhe deti kishin të përbashkët lëvizjen, dallgët, Skënderi dhe Moikomi ishin të dy miqtë e mi me cilësinë e përbashkët që s’i gjeje kurrë të dëshpëruar, veçse të revoltuar.
Më vonë, shumë vonë, do të mësoja, se Moikomi kishte si hobi pikturën, mbase kjo ishte edhe një arsye e vetvetishme që na afronte të treve, pasi dhe unë kisha mbaruar Liceun artistik për pikturë.
***
Moikom Zeqo ishte dhe është universal. Ai rrëmon dhe shpirtin e njeriut dhe gjirin e tokës. Nga shpirti njerëzor nxjerr brilantet e virtyteve, nga toka reliket, identitetin, gjenezën, moshën e kombit, kulturën. Ti e kërkon Moikomin në bibliotekë, ai të del nga deti, ku është zhytur gjer në thellësitë e perlave dhe s’del pa to prej thellësive. Perlën më të sigurt ka poezinë. Pa të s’del nga asnjë lloj thellësie.

***
Gjithë interesa, i mençur dhe erudit, Moikomi, në ndryshim nga shokët, guxonte të thoshte fjalën e tij pa pikën e ndrojtjes për cilindo. Asnjëri nga ne s’guxonte të shkruante për Kadarenë, pasi nuk i përgjigjej dot kuotës së lartë kadareane, e pra, ai që guxoi, ishte Moikomi. Shkrimi i tij gati dy faqe në gazetën “Zëri i rinisë” për romanin “Kështjella” të Kadaresë ishte jo vetëm dinjitoz, por ai bëri bujë në qarqet letrare artistike. Të gjithë i befasoi vizioni, kultura dhe aftësia analizuese, që pasqyrohej në shkrimin kritik. Dhe s’ishte një rastësi. Moikomi do të shkruante edhe për vepra të tjera të Kadaresë, Dritëroit dhe do të na linte të gjithëve gojëhapur. Ky djalosh me talent e vullnet “përbindëshi”, sapo vinte e po merrte përmasat e një avalanshi, por jo të një avalanshi shkatërrues, por të një avalanshi kulturor, enciklopedik, aq sa do të detyronte dhe diktatorin që të shprehej gati me zili, se sa me entuziazëm, për kulturën dhe erudicionin e poetit dhe poliedrikut Moikom Zeqo, diku në një takim me të rinjtë.
Kur u kritikua “Dimri i vetmisë së madhe” i Kadaresë, Moikomi më erdhi në shtëpi. Moikomi e kishte lexuar romanin, që në dorëshkrim dhe më ishte shprehur me superlativa, duke e quajtur atë një çudi letrare. Prisja me padurim se çdo të më thoshte tani, që po kritikohej. Por ai më foli për vetë autorin Kadarenë, pasi për romanin e kishte thënë fjalën e tij. “- S’e çan kokën fare për kritikat, – më tha, – As që i përfill fare. Kolos po tregohet, Kadareja”.
U çlirova nga ankthi. U qetësova. Mora zemër. Për ne Kadareja ishte kryekulla e kështjellës së letërsisë shqiptare. Dhe konservatorët këtu i kishin drejtuar topat e mllefit, këtë kërkonin të shembnin.
Moikomi ishte një emisar qetësimi dhe inkurajimi në çaste makthesh shoqërore. Ai ishte shoku dhe miku që të pyeste jo “ku e ke plagën, por si e ke plagën”? I tillë është dhe i tillë do të mbetet ai. Dhe unë atëherë e kisha shumë të pezmatuar plagën. Isha goditur rëndë për poemën “Dielli dhe rrëkerat” e për plot poezi të tjera.
Ardhja e Moikomit në shtëpi në kohërat kobzeza ishte si ardhja mesianike. Dhe Moikomi ishte i pafrikshëm për shokët që ndodheshin në vështirësi.
Disa muaj më vonë ai do ta pësonte vetë. Do të shkonte vetë në Rrogozhinë për riedukim. Dhe në vend të riedukimit të tij ai do të edukonte krijuesit e rinj rrogozhinas. Në kohën e kritikave që po i bëhej poezive “hermetike”, “formaliste, “revizioniste” Moikomi botoi disa poezi ekspresive, moderne, kundër të ashtuquajturit “hermetizëm”. “Më mirë ta themi ne fjalën, ta bëjmë ne kritikën kundër “hermetizmit” – më tha, më mirë ne sesa këta konservatorë të mykur. Por kjo “dredhi”, kjo finte nuk i eci. Vigjilenca e militantëve partiakë, sigurimsave, sekretarëve ishte më sipërane, se sa dredhia, sofistikimet poetike. Moikomi u kritikua ashpër për hermetizëm, modernizëm, formatizëm dhe unë për shfaqje

revizioniste, gabime ideologjike, pra për përmbajtje të gabuar.
Tani, përveç poezisë, miqësisë me Kadarenë, na lidhi goditja e tmerrshme, autodafetë që po na bëheshin.

Filloi koha që t’i çonim vetëm të fala njëri-tjetrit nga, larg.
Aty nga viti 1983-84, Moikom Zeqo do të botonte një cikël me poezi, midis të cilit edhe poezinë “Mbreti lakuriq”. Poezia bëri përshtypje të jashtëzakonshme. Filloi mërmërima popullore. Mbase, kjo mërmërimë, nuk shkonte gjer te Moikomi thjesht për të mos e trembur atë. Cili ishte ky mbret lakuriq? Pse s’guxonin t’i thoshin “Mbreti lakuriq”?
Kumti ishte i qartë. Inkonformizimi i Moikomit ishte tepër i sofistikuar, i tërthortë, që s’kapej edhe kaq lehtë nga syçelët…

***

Moikomi është nga ata që u goditën ashpër nga plenumi IV, dhe u dënua konkretisht, u hoq brutalisht nga detyra e redaktorit në gazetën “Drita”, duke ia ndërprerë rrjedhën e jetës, duke e larguar nga Tirana, jo pak por 32 vjet. Por është për t’u habitur që pas ndryshimit të sistemit politik më 1991, Moikomi asnjëherë nuk e përmend faktin që e dinë të gjithë, dënimin e tij. Ai nuk manipuloi për të përfituar diçka nga ky fakt, nuk bëri asnjë alibi, sepse ai i urren alibitë. Ndryshe ndodhi me të tjerë që nuk ishin kritikuar as sa një e njëqinda e Moikomit, që u vetëshpallën të persekutuar, madje disidentë të mëdhenj. Shpesh së bashku me Moikomin ne qeshim dhe bëjmë shaka me këta “trima” postfestum. Përgjegjësia për të mos përfillur atë që nuk i takon është një veti karakteri, por nuk duhet treguar i plogët me atë që me të drejtë i takon.

***

Moikom Zeqo është tepër shoqëror, dashamirës, i begatë në vlerësime, tepër i vëmendshëm ndaj krijuesve. Ai i lexon të gjithë shokët, pothuaj. Mua më duket sikur atij nuk i shpëton asgjë, tipar ky i gjithë kapaciteteve. Moikomin nuk e ligështojnë lartësitë e shokëve, ai ngjitet edhe më lart. Ai është një thyerës rekordesh poetike. Krejt origjinal vetë, ai çmon cilindo poet origjinal. Bile dhe shprehet. S’ka rast që ta kem takuar dhe ta takoj dhe Moikomi të mos bëjë vlerësime për këtë apo atë poet, për këtë apo atë cikël poezish, tregim, roman. Ndonjëherë ndihem ngushtë, pasi nuk i kam ndjekur botimet si ai. Shoqëria me Moikomin është tejet e gëzueshme, pasi pasurohesh, por në të njëjtën kohë ajo është dhe tejet e vështirë, pasi kërkon durim rezistencë, përqendrim vëmendjeje, shpejtësi e volum kujtese. Te Moikomi takohesh i varfër dhe ndahesh i pasur shpirtërisht, intelektualisht.

Moikomi është tolerant i madh. Ti mund të tregohesh indiferent, mbase dhe mospërfillës në një bisedë, debat me të, apo, ndaj një krijimi të tij dhe ai nuk tregohet zemërak, të toleron, pasi është i bindur, se ka të bëjë me një subjektivizëm gnoseologjik dhe jo etikë. Ai të flet me patos e kompetencë për një poezi tënden, jo vetëm se poezia jote e bën të flasë, porse dhe është i zoti, i aftë që të flasë. Ai është frekuentues i thellësive dhe është i zoti ta mbajë frymën për një kohë më të gjatë se ti e se unë. Kurse ti edhe unë s’e kemi edhe kaq të lehtë të flasim për një poezi të tij edhe pse e pëlqejmë atë. Jemi të zotë të ndiejmë të dalldisemi, por s’jemi po aq të zotë sa të shprehemi. Ky është ndryshimi midis tij dhe nesh. Prandaj dhe ai nuk na zemërohet, nuk fyhet, por na kupton dhe na rrok në qafë.
Edhe më i kulturuari, profesori, akademiku, pas një bisede me Moikomin ndahet disi i lodhur, jo se ngarkesa e bisedës ishte jashtë kapacitetit, por vetë biseda ishte intensive, me ritëm e dinamikë tepër rinore. Moikomi është një sinor i përhershëm dhe urtan. E tillë dhe poezia e tij.

***

Moikom Zeqo ka folur, ka shkruar, flet edhe shkruan shumë për të tjerët, për magët dhe belbanët, kurse për të kanë folur dhe flasin shumë pak. Mendoj se ka dy arsye. E para. Nuk prononcohen për të, sepse presin, që ai të prononcohet, të shkruajë për ta. Kjo është tepër egocentriste. E dyta. Ka, që duan të flasin, por nuk flasin dot për të pasi materia poetike e tij është disi e vështirë. Të paktën kështu u duket atyre. Kjo është një fatkeqësi. Të të duan dhe të mos mund të ta thonë dot. Dhe të tillë janë jo pak.
Megjithatë, thënia e Rexhep Qoses, se Moikom Zeqo është eseisti më i madh shqiptar i gjallë, është jo vetëm tepër impresionante, por edhe shumë cilësore.
Moikomin e kanë joshur disa herë me kolltukun, por poezia e ka superuar zyrën, kolltukun e ka sunduar poeti. Kjo ka qenë shenja më e sigurt e një talenti pa mëdyshje.

***

Po arkeologjia? Është një hobi, apo rivale e poezisë, shemër e saj?
Shpesh herë Moikomi, më ka folur për një vazo, mozaik, për një statuetë, për një urnë, gati me entuziazmin, që më ka folur për një libër poetik, roman, poet.
Dhe unë e kam kuptuar. Ai është gëzuar dhe i gëzohet identitetit, autoktonisë sonë. Nëntoka për Moikomin është po aq frymëzuese, sa dhe qielli dhe toka. Prandaj dhe në poezinë e tij ka diçka nga nëntoka (thellësinë), ka diçka nga qielli (suverenitetin).

Këto karakteristika janë në librat poetikë: “Ditët”, “Libër i hapur”, “Njëqind zemra”, “Meduza”.
Moikom Zeqo ka shkruar për Naimin, Konicën, Fishtën, Migjenin, Kutelin, Mekulin, Barletin, Nolin, Onufrin, Kadarenë, Qosen, Agollin…
Të parët, edhe po të donin të shkruanin diçka për Moikomin, s’do të mundeshin, pasi, s’e kanë më këtë mundësi. Tre të fundit e kanë mundësinë dhe kam bindjen, se do ta thonë fjalën, pasi ata janë tepër të ndjeshëm ndaj vlerave.
Disa herë poezia zemërohet me Moikomin, pasi ai penën s’e ka vetëm për të. Ai, përkthen, shkruan për një copë tjegull, nëse ajo i shërben Shqipërisë. Kur është puna për Shqipërinë, ai e lë mënjanë qibrën dhe shkruan pa u merakosur nëse i var apo jo buzët e bukura poezia.
– Një poezi e Moikom Zeqos – më tha një ditë një poet i ri, jo pa talent, ka më shumë metafora sesa një libër i tërë. Kuptohet, këtu, hiperbola dhe e vërteta. E vërteta është, se poeti që jeton e shkruan në Durrës, ndanë detit Adriatik, gjithçka do ta ketë disi me tepri, siç ka me tepri deti, dallgët dhe buçimën… Të rinjtë e kanë në natyrën rinore, që të flasin me hiperbola. Ata, gati, e konsiderojnë poezinë si valutën dhe lekun. Një lloj poezie e quajnë dollar, një tjetër lek, po ne i kuptojmë të rinjtë dhe i shijojmë hiperbolat dhe gjuhën e tyre metaforike. Kështu do të fliste Moikomi në lidhje me të rinjtë, pasi ai nuk ikën nga mesi i tyre. Gjithnjë në mesin dhe në ballin e poezisë së re, Ai.

***

– E ke parë bibliotekën e Moikom Zeqos? – më thotë një tjetër poet i ri, që Moikomi e mban afër si talent.
– Jo i them.
– Rrëmuja është rregulli i asaj biblioteke.
– Si kështu?
– Ja, kështu është, një rrëmujë estetike. Libra në dysheme, në tavolinë, karrige, komodina, mbi frigorifer, lavatriçe, anash murit, gjer në tavan… E thotë edhe vetë: “Unë e kam më të lehtë të gjej një statujë nën tokë se sa një libër në bibliotekë”.
– Ç’t’i bësh, dhomat i kanë ata, që s’kanë libra.
– Të ka rënë në sy diçka në shtëpinë e Moikomit? – më thotë një mik i tij.
– Çfarë?
– Muret i ka të mbushur me lloj-lloj statueta dhe antikash të tjera të zbuluara prej tij dhe, asnjëra prej tyre nuk është origjinale, por të gjitha janë riprodhime me tasela.
– Si kështu?
– Origjinalet ai, vërtet i zbulon, por ato ia dorëzon Shqipërisë. Në muret e Shqipërisë e kanë vlerën e plotë statuetat e zbuluara, origjinalet. Sepse Shqipëria është shtëpia e parë e Moikomit, shtëpia e shtëpive.

***

Rreshtat e mësipërme i kam shkruar në nëntorin e vitit 1997. Tani në vitin 2005, numri i veprave të Moikomit ka arritur në 70. Madje, ka shkruar dhe botuar disa nga kryeveprat e tij. Më ka bërë përshtypje libri “Syri i tretë”, ku universaliteti është tronditës, Moikomi krijon një libër të hapur, ashtu si kozmosi, të lirë si natyra. Duket sikur Moikomi është shterues, derdh gjithçka nga shpirti. Energjitë e kanë megjithatë një limit. Ekziston rreziku i përsëritjes, formë kjo e lodhjes. Por si ka mundësi, që ai të botojë një tjetër libër krejt të pangjashëm si: “Grishja e Florimontit”? Ky libër po të qe botuar në italisht, frëngjisht, apo anglisht do të ishte nga më të njohurit e kohës. Moikomi matet me të mëdhenjtë, duke qenë gjithmonë vetvetja. Vetë ai thotë, se do të dëshironte, që librin e Florimontit t’ia lexonte Umberto Eko. Por ja, që s’qenka e mundur. Por kur lexova shkrimin e përkthyesit të shquar Fotaq Andrea “Letër Moikom Zeqos për Florimontin” (Koha Jonë, 17 qershor 2005) e kuptova thellësisht se unë nuk jam thjesht një entuziast në vlerësimet ndaj tij, e kuptova gjithashtu se për vlerësimin estetik të veprave të Moikomit duhet një optikë makroskopike dhe mikroskopike kulturore. Kam dëgjuar vlerësimet e larta të Dritëro Agollit për Moikom Zeqon dhe Florimontin në TV.
Edhe të tjerë janë shprehur lartësisht për të, por mungon një vështrim estetik i vërtetë dhe i thelluar.
Disa shkrime si ato të Frederik Rreshpes, Dritëro Agollit, Dhimitër Shuteriqit, Bedri Dedjes, Alfred Uçit, Ali Aliut, Anton Paplekës, Musa Vyshkës, Odise Grillos, Klara Kodrës, Kristo Zharkalliut, Leka Ndojës, Fatmir Mingulit, Josif Papagjonit etj., me të drejtë kanë ravijëzuar anë të veçanta të krijimtarisë së Moikomit.
Më ka bërë përshtypje një mendim i Skënder Drinit, i cili ka shkruar, se Moikomi mund të bëjë një sintezë si ajo midis stilit të Malrosë dhe të Prustit. Shumë esse dhe vështrime vlerësuese janë shkruar për Moikomin në Kosovë. Proza e Moikomit klasifikohet si postmoderniste dhe e ideve të reja të rrymës planetare New Age.
Unë mund të them, se proza e Moikomit nuk ngjan me prozën e askujt tjetër, në kuptimin që ai është një shkrimtar shqiptar, i njohur, por jo si emrat e disave, megjithëse as një çikë më pak origjinal, i rëndësishëm se ata.

***
Proza e Moikomit është një nga format më të çuditshme të palimpsestit, ku kulturat, qytetërimet, poetikat, idetë, përplasen dhe ndërthuren.

Kritiku i shquar Ali Aliu ka shkruar, se Zeqo nuk i ka sot për sot lexuesit që i takojnë, por ndoshta nesër do të ketë lexuesit më të shumtë. Por meqenëse unë jam një mik shumë i vjetër i Moikomit më takon të them diçka më të përgjithshme, më intime dhe klasifikuese për të. Moikomi që më 1970 “shpiku” një poezi të re. Kjo poezi krijoi një sistem sui generis të metaforave. Libri “Meduza e dashuruar mban syza Dielli” është një vepër avangarde. Poezia e Zeqos arriti disa kulme si me “Tempulli i Hënës”, “Zodiak”, “Nostradami në 3 qershor”, por dhe me “Syzet e thyera të Meduzës”. Dritëro Agolli e ka krahasuar sistemin figurativ të Zeqos të përafërt me atë të Majakovskit dhe të Georg Traklit për shkak të vizionit dhe padurimit kozmik të figurave. Por pas këtij rebelizmi heretik në poezi, Zeqo do të krijonte korpusin me format të madh për figurat e mëdha të kulturës kombëtare. Onufri i tij është më shumë se sa një emblemë.
Ai e botoi librin “Kështu foli Mona Liza” pesë vjet para librit bestseller “Kodi i Da Vinçit” të Dan Brown. Zeqo po e plotëson korpusin e tij enciklopedik me librat, që do të botojë së shpejti për Gjon Buzukun dhe Skënderbeun.
Ai ka krijuar rrymën që unë do ta quaja “Labirintizmi”, ku nuk humbet, por del në horizonte të hapura me dritë, duke mos qenë rob i territ. Gjerësia jo gjithmonë është thellësi. Kurse tek Moikomi ato pjellin njëra-tjetrën, ndihmojnë njëra-tjetrën dhe nuk lodhin njëra-tjetrën. Në këtë pikë Moikomi përkon me Pol Eluarin, në errësirën e të cilit veton drita.
Kultura e shumëfishtë e Moikomit nuk më jep aq ndjesinë e së kaluarës, se sa të së ardhmes. Ai na kthen mbrapsht duke na çuar vetëm përpara, në të gjitha kuptimet.
Arritja më e lartë dhe më e veçantë e Moikomit është konceptualiteti. Konceptualiteti i tij është vetë ai, i ndërlikuar dhe i thjeshtë, i qartë dhe metaforik, konkret dhe me abstraksione të mëdha. Por, sa i thjeshtë është ai në bisedë. E keni vënë re?

***

Moikomi njeri meriton më shumë vëmendje. Askush si ai nuk ka ndihmuar shokët dhe kolegët, në këtë pikë ai ngjan Pasternakun, i cili i cili i shkroi Stalinit për lirimin e Madelnshtamit nga burgu. Moikomi nuk e njeh fare ndjenjën e zilisë, nuk ka komplekse. I hapur, shoqëror, i pasur intelektualisht, ai nuk kursehet për të tjerët, ndonëse shpesh e ka pësuar nga mosmirënjohja. Ndonjë talent i zbuluar, i ndihmuar dhe i rritur prej tij, kujton se mund ta harrojë që ka qenë Moikomi ai që,

«I ka dalluar atij kokrrën i pari/ Kur atë / S’e dallonte askush nga bari»,

Por asgjë nuk mund të harrohet. Moikomi njeri ka një jetë, që është jeta e një protagonisti, ka qenë i pranishëm dhe veprimtar qoftë në jetë, qoftë në art, dikur dhe në politikë. Morali i tij është një shëmbëlltyrë, një ganxhë, ku mund të kapen të gjithë ata, që duken se do të rrëzohen. Nëse Moikomi nuk thyhet edhe shqiptarët e tjerë nuk kanë të drejtë që të thyhen.

***

Krijimtaria e Moikom Zeqos i ngjan një qyteti të madh, me mrekullira arkitekturash të kohërave të ndryshme, me sheshe, me kuaj dhe kalorës pellazgë, ilirë, florimontianë, skënderbejanë, me qerre të stilit barok, apo dhe mekanizma kozmike, të sofistikuara dhe të frikshme. Ky qytet i madh nuk mund të vdesë, as të kërcënohet nga tërmetet, mbi të nuk mund të bjerë pluhuri i harresës dhe indiferencës. Pesëmbëdhjetëkatshin, si pikë orientimi, adresimi dhe takimi për kryeqytetin, s’e ka eklipsuar asnjë nga pallatet vigane që popullojnë sot Kryeqytetin tonë. Mrekullitë nuk eklipsojnë njëra-tjetrën. Ato lindin dhe krijohen për t’iu shtuar pambarimisht njëra-tjetrës. Prandaj themi Shtatë mrekullitë e botës dhe jo një mrekulli e botës. Themi ullishta e Vlorës dhe jo ulliri i Vlorës…

***

Duke pasur parasysh thënien e Hugoit se «Komenti e prish poezinë, si vaji i tepërt që e shuan zjarrin» nuk pozova specialistin, por shënova disa ide dhe mendime për Moikom Zeqon, të cilin e njoh mirë, pa mëdyshje dhe në prova të vështira të karakterit prej 40 vitesh, kam vënë re se Moikomi aq sa nuk do të jetë skllav, po aq nuk do të jetë zotëri, kështu si Linkolni, e kupton ai demokracinë. Them se analizat dhe zbulimet më të imta, ideore, estetike do të jenë specialistët ata që do t’í bëjnë në një kohë të ardhme. Unë vetëm artikulova ato gjëra, që mendoj për Moikomin duke riparë vazhdimisht në bibliotekën time librat e tij të rilexuara dhe të nënvizuar apo të mbushura me vizatime në pjesët e bardha, pa shkronja…

Dikush, pasi lexoi këtë shkrim timin, më tha:-Vërtet s’e keni vënë re që Moikomi ka ndërruar mendim, nryshe mendonte dje e krejt ndryshe mendon sot?

Abraham Linkolni se «nuk vlen ai njeri që, sot, nuk është më i mençur se dje»

Ku hupi emni Lumë?

October 3, 2016 by dgreca

Esse nga Prof. Miftar Spahija – Thaçi /

Ku hupi emni Lumë? /

“A ka pasë ndonji krahinë me emnin Lumë?

Ka pasë.

Të mirrna vesh qyshë në fillim të ktyne pyetjeve. S jam tue shkrue veç pse jam i lumjanë, por si shqiptarë, shiptarë, a shiftarë si kujtojnë serbët, se janë to na shá.

Emni Lumë hupi. Hupi se ashtu dashtën edhe duen komunistat shqiptarë me u ba qefin serbvet.

Po serbët nuk duen me e hupë emnin Lumë.

S ka njerë a komb ne botë qi të doje me i a hupë emnin anmikut.

Kur të leje carroki, babgjyshi e pvetë nipin: a e din kush ta ka vra babën? Ashtu si e pyette Man Bardheti Tafën.

Po due me thanë se ashtu pyetin gjeneralat serb kadetët e shkollave ushtarake: a e dijni ku i u thye korrizi ushtrisë serbe me 1912?

Në Lumë, në Lumë; te “Lumë Kulla”.

Por edhe Moti edhe Thoti (Fati), edhe Zoti u ndihi lumjanve. U mbushën shtretnat e tre lumejve me vërshimet e shinave vjeshtorë.

Bariu, Aj, Aj e gdhendi si në gurë at epope popullore”

Ç’ka ka Luma qi rredh gjak,

Po i thotë Drinit ndihëm pak.

Kërkush nuk din sa qinda, ndoshta mija ushtarë serb u mbytën prej vërshimit të Shëjes, të Lumës, të Drinit. Fjala asht se çdo serb, ushtarak apo shtetas i thjeshtë duhet ta dije ku hupën nja dhetë-pesmdhetëmi ushtarë. Fjala asht se gjaki i atyne 10-15mi djelmve Shumadijas duhet të tripohet (paguhet); të tripohet me gjak; mundsisht me gjak lumjani, me gjak shiftari.

E i erdhi dita, dita e zezë qi edhe po tripohet (paguhet). Kombi shqiptarë për pisk ka shpëtue pa u shkimë krejtsisht prej luftave Ballkanikë qi u batën me coptue Shqipninë. Po atherë mbassi serbët nuk dashtkan me i a hupë emnin Lumës, kush tjetër i a paska hupë?

I a kan hupë komunistat shqiptarë; ata vllazënt e Dushan Mugoshës e të Miladin Popoviçit; ata vllazën qi për 50 vjet shartuen edhe ngulën në zemër të shqiptarit dashuninë për serbin për serbin vllá, t atijë serbi qi dashti edhe don shdukjen e kombit shqiptarë.

E si shkrepë rêja e zezë po i vjen koha prap komunistit shqiptarë me e dishmue dashuninë për kombin serb. Ajo kohë qi vjeta 1997 qi po i ven damkën e zezë Shqipnisë kur në Vlonë po na vijnë shqiptarë prej Grekije të veshëm me uniformë greke e të pritun prej tjerësh shqiptarë qi nderojshin me 3 gishta për me i urue të mirën kombit serb, të serbit qi don shdukjen e kombit shqiptarë.

N ‘ato ditë të vjetës 1997 të “Revolucjonit të Vonuar”, nuk u muer vesh a jemi pernjimend në Vlonë, në Vlonën e vjetës 1912, apo në Vlonën greko-serbe të vjetës 1997 ku e kur u përclluen në zjarm dheta, qinda shqiptarë; e bile për me shue etin edhe tue u a thithë gjakun ne ballë si bani nji grue, nji deputete e popullit shqiptarë, nji ndër heroinat e “Revolucjonit të Vonuar”.

Kemi shum turpe, por turpi e tragjedija e Vlonës asht handraku i turpeve. U bâ Vlona çerdhja e grekve e e serbve me i thithë gjakun popullit shqiptarë. A të lavdohemi për kët çerdhe? A të krenohemi?

Pse mos u krenue? Çerdhja e “Revolucjonit të Vonuar” të vjetës 1997 asht tue vazhdue edhe sod me 2002; i ka shtri kthetrat edhe në Kosovë. Gjarpni i “Revolucjonit të Vonuar” përdihet nën dhê për me helmue gjakun e shqiptarit kud qi të jet.

Çka ndodhi në Lumë në vjeshtën e vjetës 1912? Nji mrekulli. Si në të kapërcyem po due me cekë se nqoftse ka pasë nji Luftë Popullore, ama krejtsisht popullore, ajo luftë ka ndodhë në Hurdhë të Lumës, ndërmjet Shejës së Biceve, Lumit të Lumës, e Drinit te Kulla e Lumës. Mija djelm, si thotë fjala 7 e më 70, qinda gra armatue me sakica, kmesa, drapij, fturq, u vërsulën në ushtarët e Serbisë qi kishin sulmue Lumën, keshe me përzanë turkun edhese s kishte asnji turk në Lumë!

Ato ditë nandori, at ditë vjeshte gufoj dashnija për liri, për troje të veta të çdo lumjani e cdo lumjanje të çfardo moshe të ishte. Serbi thonte luftoj me përzanë ushtarin turk, por e vërteta ishte me pushtue Shqipninë e me mbytë qinda mija shqiptarë, ashtu si ndodhi në senti (realitet).

Fjalën e kemi te emni Lumë. Pse sod nuk përdoret emni Lumë. Ku hupi ky emën? Pse hupi? Hupi qi mos të tinglloje ithtas në vesh të vllaut serb. Hupi se ashtu dashti Enveri qi dashti Miladinin si ta kishte vlla të gjakut. Çka donte ky Miladini në Shqipni? A kishte ardhë për të mirën e Shqipnisë apo të Serbisë?

Ky Miladini kishte ardhë me u a mbushë menden shqiptarve qi të hjekin dorë prej Kosove, Kosova n’at kohë qe e bashkueme me Shqipninë prej 1941 derë në nanduer 1944. Nuk i u dasht shum mundim Miladinit me i mbushë menden Enverit qi Kosova të jese nën sundimin serb. Si shpërblim Miladini e emnoi Enverin sekretarë të partisë komuniste shqiptare me fuqi absolute. Enveri dergoi gjakbasin kriminel Shefqet Peçin me shkue në Kosovë e me luftue krah për krah me vllaun serb kontra kosovarve qi s po u mbushet mendja se ndash me Serbinë ndash me Shqipninë asht njapërnja. Jemi vllazën komunista, vllazën serbo-shqiptarë!

Ky gjakbasi Shefqet parase me shkue në Kosovë me Brigadën e 5të masakroi 23 buzmadhas; e shumta prej fisit të Laleve.

Tashti na ardhë pyetja e thjeshtë e qillimit të ktijë shkrimi: a duhet të hupe emni Lume? Jo; kurr jo. Luma ka unvetinë (individualitetin) e vet si e kan, të thona, Mati, Labrija e tjerat krahina.

Kur të duesh me shkue në Lumë thue jam tue shkue në Lumë, jo në Kukës. Mirëpo përdorimi i tashëm thotë jam tue shkue në Kukës nvense me thanë kthelltas në Lumë. Kukësi asht mbrenda në Lumë, jo Luma në Kukës. Lumës duhet t i kthehet emni i vet historik e gjeografik (dheshkrues) ndash t u ardhe keq komunistave ndash jo. Kto komunista na e shburrnuen e shkombsuen shqiptarin e na dhanë emnin e zi kudo në botë. Çdo i lumjanë kudo qi të jetë e ka për detyrë me bâ trusni me protesta e forma tjera qi ti kthehet Lumës emni i vet gjeografik e historik.”(31 korrik, 2002)

Esse rreth Romanit të Hatem Dervishaj “Çmimi i varfërisë”

July 22, 2016 by dgreca

Nga Përparim Hysi /Sapo më ra në dorë romani i Hatem Dervishjat “Çmimi i varfërisë”. Për të qenë më i drejtpërdrejtë me lexuesit, dje më ra në dorë dhe, po dje, e lexova me një frymë. Nodhi si me atë thënien gati proverbiale:

-Baba, kam zënë një hajdut. Ta mbaj apo ta lëshoj?

– Mbaje!

– E mbaj unë, po nuk më lëshon “hajduti”.

Dhe, siç kuptohet, “hajduti” që nuk më “lëshoi” qe romani “Çmimi i varfërisë” që më erdhi enkas dhe, pa u çliruar nga impresionet e romanit tjetër “Përtej iluzioneve”, rashë “preh” e tjetrit. Këtë jo vetëm e lexova me një frymë, por pa më dalë mirë fryma dhe po shkruaj.

* * *

Nëse gjykoni pozicionin tim si lexues me autorin e këtyre dy romaneve, jam në pozicionin e atij miut që gjeti hazinenë në mulli. Të tilla janë dhe impresionet e mia edhe me romanin të porsadalë të Hatem Dervishaj. Parë në tërësinë e tij, romani bën anamnezën e kohës në psottranzicionin maratonomak të Shqipërisë. Hatem Dervishaj, sado që ka mbi 15-v jet që jeton në Amerikë, po ta gjykosh me ato që shkruan, qoftë në tregimet dhe qoftë në romanet, jo të duket, por bindesh që ai asnjë ditë nuk është larg Shqipërisë dhe e jeton dhe përjeton gjithë kalvarin postdemokraci, sikur është diku, prapa derës os më saktë: sikur është në Fier ku ka jetuar jo pak por gati gjashtë dekada. Por unë them, se kam ndjerë një kënaqësi të veçantë kur lexova romanin dhe, tek do jap përshtypjet e mia për këtë roman, bashkohem me mendimin e bukur të shkrimtarit rus Varlam Shallomov që diku thotë: ” Nuk ka gjë më të ëmbël se sa kur të bie në dorë një libër që nuk e kam lexuar”.
* * *

Po të vëreni titullin e esesë sime, do të shihni se kam bërë pak “retushim” apo një “ndërhyrje” pak vulgare duke pranëvënë atë epitet aq të ashpër: i flliqur. E kam vënë se jo vetëm e kam njohur varfërinë, por më duket se “damkën” e rëndë të saj, sikur ta kemi të shkruar të gjithë në ballë. Natyrisht, varfëria sa e flliqur është, aq dhe e turpshme,se, kur je i varfër, për arsye subjektive dhe objektive, provon mbi vete pasoja që , me të vërtetë, janë dramatike. Në substancë, romani e “lakon”, pothujase, në të gjashtë rasat e shqipes varfërinë, por nuk është vetëm vëzhgues, por dhe demaskon fajtorët. Kur them kështu, mos kujtoni se Hatem Dervishaj është nga ata autorë që ka nostalgji për sistemin që iku. Jo. Përkundrazi. Ai e di mirë (këtë e gjen në gjithë shkrimet e tij) se demokracia më e keqe, është ku e ku më e mirë se sa diktatura që patëm në regjimin komunist. Dhe, sado që është pak Hygo-jan, ( Hygoi thoshte:” Nga ferri i të varfërve, lind parajsa e të pasurve”), në roman zbraz artilerinë e rëndë kundër varfërisë.

Aq i mbresuar është me “varfërinë”, sa, si të thuash, ka ngritur një “pavijon”, ku syri jo vetëm nuk të sheh mirë, por zë edhe të pikon. Nëse ndodh kështu, se vet autori nuk rri gjakftohtë në këtë “pavijon”. Ai jo vetëm i përjeton ngjarjet, por bëhet si “pjesëmarrës” në çaste që të shkaktojnë dhimbje.

Kur shkruan, autori e di mirë që romani është impresion dhe, ngaqë e di mirëfilli këtë gjë, ai në roman të impresionon.

Sikur të kisha mundësi për t’u bindur për këtë, natyrisht do më duhej goxha kohë dhe shkrimi do të bëhej tërkuzë.
* * *

Në fund të fundit, pse të impresionon romani? Kësaj pyetjeje nuk është aq e lehtë për t’iu përgjigjur, por unë mund të them vetëm kaq: në doni që të shihni konkretisht gjithë gamën e problemeve në tranzicionin post demokratik të SHqipërisë, atëherë bëni si unë: lexojeni romanin dhe aty do t’i kini të gjitha: Zhveshjen “demokratikisht” të pronarëve të vërtetë nga prona me ligjin famkeq 7501. Kalvarin e mundimshëm në zyrat e qeveritarëve të tipit Sofokli e C0…; emigracionin aq me pasoja( vdekja e Irfanit nuk është asgjë tjetër, por një “baladë dhimbjej” ku i vdekuri udhëton me një të gjallë…). Prostuticioni ajo damkë në ballin e shoqërisë shqiptare. Tregtia me “mishin e gjallë” apo ca më tutje:droga. Ligji i nëpërkëmbur.Ryshfeti. Të gjitha janë plagë që dhëmbin.

Autori e di mirë që, në fund të fundit, në gjithë këtë dramë që luhet në skenën e shoqërisë shqiptare, ai që e pëson më shumë, është i varfëri. Është ai, i ndershmi, që kurrë nuk i shkeli vijat e bardha. Varfëria ka kthetra të rënda.I varfëri nuk ka punë dhe, për të shpëtuar nga varfëria, hyn në “gjeratoren” e rrugëve të lehta. Por rruga e shkurtër, pret gjatë dhe ndodh ajo që të gjithë e dimë. Që të gjithë e shohim: vetëm dallkaukët, sharlatanët, plotikanët, (pa)drejtësia rron e bën pallë dhe të varfërit, përfundojnë në ferr.

Duke sjell në roman, një familje të varfër me 7 fëmijë, autori, thotë atë që dhëmb:- Nga varfëria, mund të shpëtosh vetëm me “rrugë të paligjshme”. Kjo “rrugë e kollajtë”, haraçin e ka të rëndë: vriten tre djem dhe. më i ndershmi prej tyre, Petriti, mban mbi vete atë pasojë që vjen nga një shkak i madh: në një shoqëri të kurroptuar, është vështirë të mbetesh i ndershëm.

Fundi tragjik i Petritit është shumë domethënës:ky fund i dhimbshëm (natyrisht, është gjetje e autorit) tregon atë që dihet mirë prej krijuesëve me emër: shkrimtarët e mirë ( në bindjen time, Hatem Dervishaj është i tillë), shfaqen në kohën e krizave shoëqerore. Tek ballafaqohem me fundit tragjik të një njeriu të ndershëm si Petriti, më vjen ndërmend një episod nga “Dimri i madh” i Kadaresë. Atje në kohën e një krize shoqërore, ndodh dhe ajo “ftohja” e dashurisë të Besnikut me Zanën ( në mos i gabofsha në saj të kujtesës që më lë). Këtu, në këtë roman, drama është dhe më targjike: Petriti bën vetvrasje dhe gjithë ajo dashuri e bukur e këtij çifti (Petrit-Uljana), vritet tragjikisht.

Duke përfunduar, mund të them se ia vlen ta lexosh një roman të tillë, se jo vetëm vë pikat mbi i, por nuk ka fare “zbukurime” apo stisje. Dhe nëse një libër i shkruar quhet cilësor, se është i qartë dhe i pranueshëm për lexuesit, unë them se dhe në këtë drejtim i tillë është.

Tiranë, 22 korrik 2016