Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

AQIF PËRMETI ME VISION ATDHETAR

by

Ne Foto: Vullnetarët e “Vatrës”1919-1920 që erdhën në mbrojtje të Shqipërisë nga SH:B:A/
Në mesin e këtij grupi Gjeni Aqif Përmeti numri i tyre shkonte deri më 300,sipas Seffi Vllamasi “Ballafaqime historike në Shqipëri”Tiranë-2000, faqe 216./
Shkruan:Eugen SHEHU/
Jo rrallë historia e kombeve,ka trokitur nëpër dyert e shtëpive të mëdha.Prej këtyre shtëpive,gjak e eshtra të ngjizura në memorien e vetë kombit,popujt kanë siguruar mbijetesën epokale të tyre.Dera e Madhe Përmeti,i bën nderr jo vetëm qytetit me të njetin emër në jugun e shtetit amë,por gjithë viseve tanë arbërore.Në këtë derë të madhe,përkrah burrave e trimeve që kundërshtuan natën e gjatë osmane,zë vendin e vet të nderuar edhe ushtarku me vizionin atdhetar,kalorësi i Shqipërisë Etnike, Aqif Përmeti.U lund në Përmet më 28 nëndor 1884,i jati i tij Ismaili,zotëronte pasuri të konsiderueshme e megjithatë u përpoq të rrënjoste në shpirtin e butë të të birit idenë se pasuria nuk ka ndonjë vlerë të madhe,nëse jeton në robëri.Është e natyrshme që shqiptarët e shekullit të njëzetë,nuk mund të ngrihen njëherazi për të luftuar perandorinë osmane, e cila shtrihej në dy kontinente,por në mënyrë të veçantë,në ag të këtij shekulli,këta bënë çfar ishte e mundur për autonominë e viseve etnike të tyre.Në këtë lëvizje emblematike të shqiptarëve u përfshi edhe Ismail Përmeti,duke përcjellë në këtë mënyrë tek zemra e të birit,dëshirën e madhe të lirisë.
Në vitin 1890,Aqifi 6 vjeçar fillon mësimet në shkollën turke të qytetit.Ndërkaq fshehurazi,Ismaili do t’i mësonte të birit edhe shkrimin e gjuhës shqipe.Gjashtë-shtatë vjet më pas,Aqifi do të ndiqte mësimet në gjimnazet e Greqisë,aty ku patën mësuar dhe dhjetra rilindas tanë.Në vitet 1902-1906, ai shkon në Staboll ku “përfundon studimet e larta ushtarake me rezulltate shumë të larta”(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë.Fondi “Lista e përshkallëzimit të oficerëve të përhershëm”1929,fq.4).
Nën ndikimin,sigurisht,të familjes por edhe të atdhetarëve shqiptarë që jetonin asaj kohe në Stamboll,Aqif Përmeti në vitet 1906-1908 do të mbaronte me rezulltate tejet të larta edhe Akademinë e Lartë Ushtarake.Pas këtyre shkallëve të ngjitura në hierarkinë e lartë të Stambollit, Aqif Përmeti do të provonte disa detyra të rëndësishme në radhët e ushtrisë.Ajo çka do të ishte përfaqsuese në karakterin e tij,ka qenë pikërisht fryma e shqiptarizmës e cila blatuar në fisnikërinë e përhershme të pinjollëve të dyerve të mëdha,ka bashkëjetuar në çdo moment me burrin e Permetit.Ngase rrëfen guxim dhe talent të përsosur në artin e luftimit,Aqif Përmetit i ngarkohen detyra shumë të rëndësishme deri në periferitë më të rrezikshme të perandorisë.Këto detyra ai i kryen me atë karakterin e tij të vendosur,fjalëpak dhe plot intuitë ushtarake,me çrast në vitin 1911 merr edhe gradën e gjeneralit në ushtrinë osmane.Është e kuptueshme për këdo,se me një gradë të tillë,Aqif Përmeti,27 vjeçar,do të ngjiste shkallë akoma edhe më të larta të karierës ushtarake.Por në shpirtin e tij,ashtu sikundër në shpirtin e qindra atdhetarëve të tjerë në Stamboll e gjetiu,do të ngjizej ideja e autonomisë së vendit të tyre,Shqipërisë.Në takime të fshehta me atdhetarët e tjerë,Aqif Përmeti do t’i siguronte këto se në çastin e duhur,ai do të ishte jo më gjenerali i Stambollit plot grada e ndere,por luftëtari i thjeshtë i orëve të para për çështjen kombëtare shqiptare.Rasti i solli që fjala dhe vepra të bashkoheshin në një.Ngritja e flamurit në Vlorë,në 28 nëndorin e vitit 1912,ishte pos të tjerave,një apel për të gjithë atdhetarët shqiptarë.Ishin këta që do të zgjidhnin midis të ardhmes plot lavdi e dritë të Stambollit,apo përgjakjes me armiqtë e Shqipërisë,të cilët donin të zhduknin shtetin e parë shqiptar,këtë foshnjë në djep.Nuk mendoj se ka qenë rastësi,fakti që Ismail Qemali vuri në krye të ushtrisë shqiptare të asaj kohe,Mehmet Pashë Derallën dhe Shevqet Shkupin,të dy prej viseve të Maqedonisë shqiptare.Po të kemi parasysh edhe rëndësinë që ai i dha pjesmarjes së Isa Boletinit në shtetin e sapoformuar,ne bindemi për largpamësinë e burrit të Vlorës,i cili donte të përfaqsohej në këtë kabinet me burra nga të katër vilajetet shqiptare.Ndërkaq një varg dokumentash të qeverisë së përkohshme të Vlorës,na bëjnë me dije se krahu i djathtë për organizimin e ushtrisë,pos Mehmet pashë Derallës dhe Shevqet Shkupit,ka qënë sigurisht Aqif Përmeti.Dihet se ushtria greke në mënyrë të veçantë në pranverën e vitit 1913,kishte pushkatuar pothuaj krejt jugun e shtetit amë,duke dashur të bënin fakt të kryer coptimin e Shqipërisë prej Konferencës së Londrës.Pikërisht në ofensivën e madhe për largimin e këtyre ushtrive,Ismail Qemali dhe Mehmet Deralla caktuan disa prej dyerve të mëdha të jugut të Shqipërisë,të cilët organizuan mijëra vullnetarë,nën komandën e Aqif Përmetit.Manovrat politike dhe diplomatike të Fuqive të Mëdha,bënë që territoret shqiptare të coptoheshin.Pas kësaj dhe në mënyrë të veçantë pas ngjarjeve të trishtuara të vitit 1914,Aqif Përmeti emigron në Amerikë. Edhe këtu,atdhetari i shquar përmetar nuk do të rreshtëte për asnjë çast përpjekjet e tij për ardhmërinë shqiptare.Në mënyrë të veçantë pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore,në vitet 1918-1919,kur kufijtë shqiptarë po u kërcënoheshin rreziqe të reja,roli i Aqif Përmetit do të ishte i madh.Në kuadër të federatës gjithshqiptare “Vatra” në bashkëpunim me Fan Nolin,Kristo Dakon,Kostë Cerkezin, Bahri Omarin etj,burri i Përmetit do të linte mënjanë çdo hall familjar duke iu përkushtuar i gjithi mbrojtjes së çështjes sonë kombëtare.Kështu,në gushtin e vitit 1919,atëherë kur trupat franceze në Korçë po përgaditeshin t’ia dorëzonin këtë qytet,grekërve,”Vatranët” ndërmuarën një varg veprimesh energjike.Me anë të notave,memorandumeve,bisedave të shumta me autoritetet e larta të politikës amerikane,këta”vatranë” mundën të bindin Uashingtonin që pos të tjerave “të merrnin vendimin për emërimin e një konsulli amerikan në Korçë”(Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë. Fondi Ministria e punëve të Jashtme, viti 1919, dosja 19, fleta 38 ).
Në këto momente kaq delikate për çështjen shqiptare,Aqif Përmeti,ushtaraku i talentuar,do të shndrohej në një organizator të aftë të dhjetra tubimeve paqësore në SHBA,të cilat veç të tjerave u kthyen në tribuna të kërkesave për pavarsinë e Shqipërisë,bashkimin kombëtar me Kosovë e Çamëri si edhe pranimin e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqës në Paris.Ka qenë pikërisht këmbëngulja e udhëheqësve kryesorë të “Vatrës”( midis të cilëve edhe Aqif Përmeti) që ndikoi në qëndrmin historik të presidentit amerikan Uillson,për moscoptimin e mëteshëm të Shqipërisë.Me të drejtë studiuesi amerikan S.Peters,ka theksuar se zhvleftësimi i kompromistit anglo-italian i 14 janarit 1920,nuk ka qenë i rastit.”Po të mos ishte këmbëngulja e panderprerë e “Vatrës” në përgjithësi dhe e shqiptarëve në veçanti,Shqipëria do të kishte qenë për presidentin Uilson,ndofta një shprehje gjeografike,siç kishte qenë ajo për Princ Otto Bismark në shkeullin e kaluar”.(Fjala e S.Peters botuar në “Seminarin Ndërkombëtar i Federatës Panshqiptare “Vatra”Nju Jork më 28-30 nëndor 1969 ).
Megjithatë këto nisma të “Vatrës” qarqet antishqiptare në SHBA dhe Evropë u përpoqën sërisht në janarin e vitit 1920,të sillnin në tryeza të kancelarive diplomatike,në mënyrë të veçantë çështjen e”Vorio Epirit”.Të nxitur nga memorandumi që pak kohë më parë kryeministri grek Veneziellos i pati dërguar Presidentit të SHBA-ve,përfqsuesit e “Vatrës” me një tog memorandumesh argumentuan falsitetitn e pretendimeve të Athinës.Aqif Përmeti,ndonëse ishte i konfesionit mysliman duke patur reputacion ndër ortodoksët korçarë dhe përmetarë me banim në SHBA,së bashku me Kostë Çerkezin ndërmuarën nismën e hartimit të një kundërmemorandumi,në të cilin pohohej se populli shqiptar në jugun e tij dallohej sa për patërtinë etnike aq edhe për shqiptarizmin e tij.Më tej në këtë dokument shprehej në mënyrë të qartë se kombi shqiptar s’është as mysliman dhe as kristian por është vetëm shqiptar dhe kultura e lartë e tij nuk bënte dallime fetare sikur grekët.Por “vatranët” nuk u mjaftuan vetëm në përpjekjet e tyre diplomatike e propagandistike.Në janar të vitrit 1920,me qëllim që të vireshin në dispozicion të qeverisë së dalë nga Kongresi i Lushnjës,udhëheqësit kryesorë të “Vatrës” menduan të dërgojnë në Shqipëri ndihma në të holla si edhe vullnetarë të cilët do të vireshin menjëherë në shërbim të kombit të tyre.Duke njohur aftësitë dhe reputacionin e Aqif Përmetit,shqiptarët në SHBA,njëzëri caktojnë atë në krye të vullnetarëve shqiptarë.Më 29 mars 1920 zbriti në Shqipëri një trup vullnetarësh rreth 300 vetë,nën komandën e major Aqif Përmetit dhe banda e saj e famshme nën drejtimin e Thoma Nasit.Midis shërbimeve të panumërta që i ka bërë çështjes kombëtare me ndihma politike e financiare kjo organizatë politiko-shoqërore,në atë kohë kritike mendoi të dorëzojë edhe një fuqi vullnetarësh,për t’i ardhur në ndihmë qeverisë me forca ushtarake”.(Seffi Vllamasi “Ballafaqime historike në Shqipëri”Tiranë-2000, faqe 216 ).
Vullnetarët shqiptarë të ardhur nga SHBA,në të vërtetë u shndruan në barrikadat e para të mbrojtjes së kufijve jugorë të shtetit amë,prej ekspansionit grek.Meqenëse disa nga repartet e jugut të Shqipërisë,në qershor të vitit 1920 iu drejtuan Vlorës,ishin pikërisht ,vullnetarët që nuk iu tremb syri.Në krye të këtij formacioni luftarak Aqif Përmeti vuri sërish në funksion,aftësitë e veta drejtuese duke bashkërenduar veprimet në mënyrë të veçantë me ish-ministrin e brendshëm shqiptar Ahmet Zogun.Vullnetarët shqiptarë të ardhur nga SHBA-të,iu drejtuan edhe Vlorës,në ditët kur aty shkruhej epopeja e lavdishme e popullit tonë.Me largimin e ushtrive italiane prej Vlorës,vullnetarët e komanduar prej Aqif Përmetit,iu drejtuan përsëri viseve të jugut shqiptar.Ndënëse gjendja dukej disi e stabilizuar,këta vullnetarë plotsonin një vrag detyrash të ushtrisë kombëtare shqiptare,duke rritur ndjeshëm prestigjin e shtetit shqiptar të dalë prej kuvendit të Lushnjës.Sidoqoftë luftërat e parreshtura e kishin dobësuar së tepërmi ekonominë e rraskapitur shqiptare.Vendin po e pllakoste zia e bukës dhe ato ndihma të ardhura nga shqiptarët e Amerikës mbarun së shpejti.Në mënyrë katastrofike gjëndja paraqitej sidomos në Vlorë.Ndonëse në liri,qyteti ndjente peshën e madhe të mjerimit.Në formë thirjeje,Aqif Përmeti,do të shkruante pos të tjerave në shtypin shqiptar të asaj kohe ;”Vlora sot ndodhet në duar të ushtrive shqiptare.Por ky vend historik nuk u dorëzua me dashjen e italianëve por u muar me luftë duke derdhur gjak shqiptari për të shpëtuar Vlorën.Ata që ranë dëshmorë të këtij qëllimi,kanë lënë fëmijën,gratë dhe mëmat e tyre në duart tona.Ata dëshmorë sot prehen në gji të Perëndisë,por fëmijës së tyre mbasë i dridhet dora e buza për një kafshore buke.Prandaj që të mos liren fëmijët e dëshmorëve të vuajnë,duhet çdonjeri që mban emrin shqiptar,pa kursim të japë ndihmën e tij”.(Aqif Përmeti,Gazeta “Koha”, Korçë 7 gusht 1920).

Në vitet 1920-1924,në funksionin e komandantit të batalionit që shtrihej në gjithë kufirin e Shqipërisë me Greqinë,major Aqif Përmeti,falë aftësive ushtarake do të organizonte në mënyrë perfekte mbrojtjen e këtij rajoni.Kurdoherë fjalë pak por i vendosur në çdo veprim,ai do të përballej gjakëftohtësisht me çdo lloj situate,duke ndëshkuar rreptë çdo tentativë të Athinës për të shkelur në batalionin e vet,ashtu sikundër do të kujdesej me ngrohtësinë e prindit për çdo ushtar të kufirit.Duke qenë në korent me zhvillimet politike brenda vendit,Aqif Përmeti do të dinte gjithashtu të orientonte drejt duke patur kurdoherë si busull çështjen kombëtare.Kështu edhe grushtin e shtetit në qershorin e vitit 1924,intuita e burrit të Përmetit nuk u gabua.Megjithatë telegramet e njëpasnjëshme për t’iu afruar Tiranës,ai së bashku me oficerët e tjerë të karierës si Bilal Nivica dhe Sami Koka,pranuan të merrnin përgjegjësi mbi vete dhe nuk u largua asnjë ushtar nga pozicioni i tyre lufttarak.Mbrojtja e kufijve prej rrezikut grek,tek e mbramja,ishte më i rëndësishëm nga çdo lëvizje qeverish në Tiranë. Koha provoi jo vetëm mençurinë por edhe shqiptarizmin relevant të Aqif Përmetit.
Në vitet 1925-1930,Aqif Përmeti ngarkohet të kryejë riorganizimin e armës së xhandarmërisë shqiptare.Janë vite në punë plot tension,lidhje por edhe suksese.I ndihmuar në mënyrë të veçantë nga koloneli britanik,Persi,burri i Përmetit mundi të organizonte struktura moderne të xhandarmërisë shqiptare,të cilat në vetvete ende sot përbëjnë modele të mrekullueshëm që lidhen jo vetëm me rrjedhat e ngjarjeve të popullit tonë por në mënyrë të veçantë me mentalitetin e tij,me atë frymë anarkie që ka sunduar shekuj me radhë në kontinuitetit e vet moral dhe shpirtëror.Gjatë këtyre viteve Aqif Përmeti ka drejtuar vetë edhe shkollën e xhandarmërisë në qytetin e Shkodrës, duke ndikuar në këtë mënyrë ndjeshëm në paisjen e gjeneratave të reja të xhandarmërisë shqiptare,me virtytet e vyera të nacionalizmit të kulluar shqiptar.Vitet që rodhën më pas, e gjejnë Aqif Përmetin në funksionet e rëndësishme të Prefektit në Prizren dhe Korçë,ku në personalitetin e tij,spikatin fuqishëm idetë e Shqipërisë Etnike.Kjo aspiratë mbarëkombëtare e popullit tonë, në funksionet e larta të Aqif Përmetit,u parapa kurdoherë në rrafsh të verpimtarive konkrete,duke u ndeshur jo rrallë me tendencat dhe veprimet shoveniste greko-serbe.Në tetor të vitit 1940,me fillimin e luftës italo-greke,Aqif Përmeti nuk pranon të viret në krye të trupave të batalioneve “Tomori” dhe “Taraboshi” për të luftuar në krah të forcave italiane.Ai shkarkohet në këtë mënyrë nga çdo funksion ushtarak dhe atashohet pranë shoqatës atdhetare “Djelmnia Shqiptare” duke u zgjedhur më pas kryetar i saj,pamvarsisht se veprimtaria e shoqatës ishte më tepër e karakterit sportive,kjo veprimtari fund e krye atdhetare përcolli në gjeneratat shqiptare të kohës mesazhin e madh të luftës si për çlirimin kombëtar ashtu edhe ndaj komunizmit ortodoks rus.Më pas,në vitin 1943,atëherë kur për të parën herë qeveria shqiptare kishte përfaqsues nga të gjitha viset etnike shqiptare,”Aqif Përmeti,emërohet Komandant i Mbrojtjes Kombëtare,me gradën gjeneral-divizioni” (Arkivi Qëndror i shtetit – Tiranë , fondi 249 , dosja 11-58 , fleta 54 ).
Në funksionin e lartë të komnadantit të Mbrojtjes kombëtare,Aqif Përmeti,në bashkëpunim të ngushtë edhe me Fejzi Alizotin,Fuad Dibrën,Hysen Prishtinën,Iljaz Agushin, do të ndërmerte nismën madhore për ruajtjen e kufijve etnike shqiptare,në mënyrë të veçantë në veri dhe lindje.Ai do të bashkëpunonte ngushtë me prijës ushtarkë të Kosovës dhe Maqedonisë shqiptare,duke dërguar në kufijtë etnike mjete dhe teknikë luftarake,për t’u rrëfyer sllavëve se vendi i arbërve kishte zot:Ka qënë sigurisht shkaku,që në nëndorin e vitit 1944,komunistët e Tiranës e arrestojnë atë,pikërisht në datën 18 nëndor,atëhere kur reprezalja e tyre ndaj figurave të shquara nacionaliste nuk do të njihte kufij.Të lidhur këmbë e krye me beogradin,Hoxha dhe klika e tij nisën të lajnë hesapet me nacionalistët, e para, për ti bërë qejfin mareshalit Tito dhe e dyta për të patur të çelur rrugën e instalimit të diktaturës komuniste,sipas modeleve bollshevike.Aqif Përmeti ishte në grupin e parë të nacionalistëve shqiptarë të cilët u dënuan nën akuza qesharake me pushkatim.Heroi i vullnetarëve shqiptarë i ardhur nga SHBA-të vetëm e vetëm për të mbrojtur tërësinë territoriale të atdheut,komandanti i xhandarmërisë dhe kalorësi sypatrembur i viseve to
na etnike,binte nga breshëritë e ndyra të gjykatores speciale ushtarake,duke thënë ;”Nuk njoh asnjë akuzë tuajën.Unë kam luftuar vetëm për kombin dhe atdheun tim”.Eshtrat e këtij ushtaraku të shquar me vizionin e përhershëm atdhetar ende nuk dihet se ç’përrua i kobshëm i ka fshirë.Kujtimin e tij,askurrë.
Bern-Zvicër

PUSHTIMIN BULLGAR I KUMANOVËS,SHKUPIT E MANASTIRIT 1941 – 1944

by

Shkruan Eugen SHEHU/
Rishikimi nga një periudhë e gjatë kohore e marëdhënieve bullgaro-shqiptare,në vitet 1941-1944, është i natyrshëm që do të nxjerret përballë problemeve të shumta dhe të koklavitura.Kjo jo vetëm për faktin kohor,as për burime arkivore (që lehtësisht mund të kërkohen e gjehen në Bullgari) se sa për një problem tjetër thellësisht me tendenca politike.Mbi këtë periudhë të vështirë të popullit shqiptar në viset shqiptare të Shkupit e Kumanovës,ku qëllimisht është hedhur pluhur harrese,ngase qoftë qeveria bullgare dhe qoftë ajo sllavomaqedonase i kanë quajtur e i quajnë ende këto treva autoktone shqiptare si domene të tyre.Në këtë mënyrë çdo studim apo lëvizje për të mundur të mësosh diçka nga pushtimi i trojeve shqiptare në vitet 1941-1944,ka qenë i pamundur,sepse koniukturat politike të djeshme dhe të sotme nuk lejojnë një sipërmarrje të tillë me vlera.Aty ku flitet në gjuhën e « ekuilibruar » të politikës,aty ku mungojnë dëshirat e sinqerta dhe analiza e thellë e problemeve,pikërisht aty duhet të veprojmë me kujdes se çfar fshihet pas kësaj heshtjeje apostolikeMe aq sa kam mundur të hulumtoj,në arkiva e në shtypin e kohës,une mendoj se në vitet 1941-1944,shqiptarët që jetojnë në trojet tona amtare në Shkup,Kumanovë e rrethina,jo vetëm që rruajtën trimërisht traditat e vyera të kombit tonë,por njëherazi me tendencat nacionaliste të shfaqur haptaz,dëshmuam atdhetarinë e flakët për viset etnike shqiptare.Merret lehtë me mend se regjimet komuniste totalitare,në Shqipëri e Maqedoni (si ish Republikë e Federatës Jugosllave) askurrë nuk kanë qenë të interesuara të hapin fletët e asaj historie,madje edhe vetë bullgarët kanë heshtur.Por nëse kërkohet të ecet përmes hapash politike e diplomatike,të respektit të ndërsjelltë vlen të kthesh kokën prapa për t’i parë të vërtetat e hidhura sa më të ndriçuara.
E vërteta është se në fillimin të vitit 1941,ngjarjet në Evropë muarrën rrjedha tejet të papritura.Gjermania ndodhej midis dy fronteve të luftës në Perëndim dhe në Lindje.Në Perëndim ishte Anglia e cila po bënte përpjekje për t’u mobilizuar duke marrë parasysh edhe ndihmën amerikane,ndërsa në Lindje komunizmi rus po forcohej e militarizohej dita ditës.Midis këtyre dy rreziqeve,çuditërisht Hitleri vendosi të shmange Perëndimin dhe këtë akt e kreu brenda natyrës së tij agresive dhe ambicioze duke u përgaditur për të sulmuar BRSS.Shumë historianë të Artit Ushtarak, e vlersojnë këtë hap të Hitlerit si çmenduri,por pak rëndësi ka kjo.Evropa po shkonte drejt luftërave fatale.Ndërkaq Italia pasi sulmoi shtetin amë,në vitin 1940 nisi luftën me Greqinë dhe më pas kërkoi prej Hitlerit (i cili mbante në memorje burimin e Luftës së Parë Botërore)një bashkërendim ushtarak për pushtimin e Jugosllavisë.Këtë e sqarojnë mirë analistët e huaj : « Më 4 shkurt,në konferencën e të gjithë hierarkëve ushtarak të Raihut të Tretë, »Operacioni Barabarosa » u kolaudua në mënyrë përfundimtare si edhe u përcaktua data e fillimit të tij,15 maj 1941.Por meqenëse Hitleri,i detyruar nga aleati i vet,Musolini,mori pjesë në operacionet e fushatës së Greqisë dhe më vonë të Jugosllavisë,duke humbur një kohë të çmuar prej gati 5 javësh,data e mësipërme ishte e nevojshme të spostohej në gjysmën e dytë të qershorit “
( R.Batalia , Lufta e Dytë Botërore , Tiranë 1988, faqe 160 ).
Kështu vlen të parashihet fakti që sulmi i prillit 1941 kundër Jugosllavisë,zhvillohej në rrafsh të planeve të përbashkëta me Italinë dhe kjo është arsyeja që pas atij kapitullimi të turpshëm të Armatës Jugosllave,u zbatua një plan i përpiktë për ndarjen e zonave të influencës në këtë vend.Por si një aleat të afërt në ide dhe qëndrime,kësaj radhe gjermanët menduan t’i ofronin edhe Bullgarisë një trofe nga sulmi mbi jugosllavinë.Kjo trofe përbën padyshim dëshirën e Hitlerit për ta përdorur në të pastajmen ushtrinë bullgare,për të realizuar qëllimet e veta në Evropën Juglindore e ma gjërë. E vërteta është se pikërisht me 6 prill 1941,ditën kur do të niste sulmi gjermano-italian mbi jugosllavinë,komanda e divizionit të Varadarit,nisi marshimet drejt tokave shqiptare deri lart në Dibër,me qëllim që pastaj të sulmonin aty repartet italiane,me qëllim dislokimin e tyre definitiv në brendësi të shtetit tonë amë.Mirëpo kur ushtritë gjermane mbritën në Shkup,në 9 prill 1941,ofensiva e trupave të Divizionit të Vardarit u duk qesharake ndaj edhe ushtarët e saj u kthyen prapa.Një repart i vogël i këtij Divizioni,i ndihmuar edhe nga dy-tri çeta vullnetarësh dibranë,nuk mund të përballeshin asesi me makinën e luftës së Raihut të Tretë.Qëndresa e tyre në Dibër zgjati 4-5 ditë dhe ishte gati simbolike.Në prani të forcave ushtarake gjermane,mësynë drejt perëndimit të Maqedonisë shqiptare,formacione të organizuara italiane të Divizionit “Firence “.Zënia e rajoneve të Dibrës,Gostivarit,Tetovës,Kërçovës dhe Strugës prej formacioneve ushtarake italiane,u bë pa pengesa.Mandej në shumë prej fshatrave të këtyre trevave,të cilat kishin vuajtur së tepërmi nga dhuna dhe terrori i ushtruar prej komandës së Divizionit të Vardarit,forcat italiane u pritën me indiferentizëm.Sidoqoftë ngjarjet që pasuan krijuan struktura të reja etnike për popullsinë shqiptare e cila ishte ndarë keqaz prej vitit 1913.Kështu,me dekretligjin e Mëkëmbjes së Përgjithshme,të 12 gushtit 1941,territoret e maqedonisë shqiptare iu bashkangjitën atyre të shtetit amë duke realizuar në fakt një të drejtë natyrore të popullit tonë.Për më tej ky bashkim nuk kishte të bënte vetëm me aspekte emocionale,por u shtri deri në hallkat më të imta të administratës civile.Këtë rol unifikues në krejt trojet shqiptare të sapobashkuara, e kreu më së miri “formimi i komisariatit Civil për Kosovën,Dibrën dhe Strugën”.(Arkivi Qendror i shtetit Tiranë.Fondi 267,dosja 64 fleta 1 ).
Por nëse në këto treva u ngjallën ndjenjat kombëtare,nëse këtu u lejuan gjuha e shkolla shqipe,nëse flamuri shqiptar nuk shihej si diçka e ligët prej italianëve, e kundërta ndodhi në viset etnike shqiptare të Shkupit,Kumanovës dhe Manastirit të cilat u ishin “dhuruar” Bullgarëve që në Konferencën e Vjenës në prillin e vitit 1941.e vërteta është se Bullgaria nuk kishte qenë dakord me këto territore të dhuruara,pasi u dukeshin pak,të krahasuar me pretendimet e saj shovene. Veçanërisht për qytetin e Ohrit,qarqet shovene bullgaromëdha patën debatuar shumë sa me diplomaci gjermane,aq edhe ate italiane ngase sipas tyre Ohri na qenka kryeqendra e “hershme e kishës bullgare”.Kështu që duke zhvendosur kishën e tyre,qindra kilometra larg Sofjes,në fakt ato shpallosnin hapur politikën pushtuese të tyre ndaj grekërve dhe shqiptarëve.Pas ndërhyrjes të njëpasnjëshme të mbretit Boris të Bullgarisë,çështja e Ohrit u la e hapur dhe në fakt për disa kohë aty qëndruan në bashkëjetesë trupat italiane dhe ato bullgare.Ashtu siç përmenda dhe më lartë,përkundër qëndrimeve të ushtrive gjermane në Kosovën Veriore dhe asaj italiane në perëndim të Maqedonisë shqiptare,viset e Shkupit dhe të Kumanovës u gjendën edhe një herë nën brutalitetin ekstrem të pushtetit civil dhe ushtarak bullgar.Ndër masat e para të pushtesve bullgar në qytetin e Shkupit dhe komunën e Kumanovës,ishte ai i largimit të atyre pak nënpunësve me origjinë shqiptare të cilët patën mundur të bënin ndonjë klasë shkolle nën regjimin e urryer të Mbretërisë SKS.Nën preteksin se nënpunësit shqiptarë nuk e shihnin me sy të mirë,vendosjen aty të ushtrisë bullgare,brenda 3-4 muajve të fundit 1941,këta u pushuan nga puna.Më tej me urdhër të veçantë të administratës bullgare,për banorët e viseve shqiptare të Shkupit e Kumanovës,u vendos me ligj që një e dhjeta e prodhimit bujqësor e blektorial,të ishte si normë tatimi.Propaganda bullgare ngulte këmbë se kjo “e dhjetë” i duhej për të mbajtur në këmbë administratën shtetërore,në fakt pjesa më e madhe e saj,mbushte hambaret e serbo-sllavomaqedonasve si edhe xhepat e bullgarëve.Madje administrata bullgare,nuk vonoi (sidomos në komunën e Kumanovës) të bëjë një inventar të imët të krejt tokës dhe bagëtisë të shqiptarëve e mbi këto llogari vendoste padrejtësisht se sa drithëra apo bagëti këta duhet të jepnin falas për administratën vendore.Sikur të mos mjaftonin krejt këto,në fshatrat e komunës së Kumanovës,në vitin 1941,u shfaqën edhe disa banda kriminelësh e plaçkitësh ordinerë,sllavo-bullgarësh.Nën preteksin se Kumanova ka qenë dhe është bullgare,ata vodhën në mjaft shtëpi të këtyre shqiptarëve etnikë të cilët për çdo rast njoftuan edhe administratën vendore.Por kur e panë se ankimet e atyre binin në vesh të shurdhër,atëherë rrëmbyen armët duke luftuar së toku kundër këtyre bandave shtetërore bullgare.Autoritetet e vendit me këtë rast,nuk munguan të ngrenë padi e gjyqe ndaj shqiptarëve të Kumanovës të cilët,më tej,për t’iu shpëtuar burgimeve të llahtarshëm,muarën rrugën pa kthim drejt shtetit amë.
Në vorbullën e trazuar të ngjarjeve të vitit 1941,nuk vonoi që Bullgaria dhe Turqia të lidhnin një marrëveshje të përbashkët,kinse do të hiqnin dorë përfundimisht nga armiqsitë e vjetra dhe do të kontribonin në paqën Ballkanike.Por në një analizë të saktë që i bënte kësaj marrëveshjeje,gazeta “Tomori” e cila ka pas dalë në Tiranë,ku thuhej se ; “Fletoret nënvizojnë duke përfunduar komentet e tyre se Bullgaria do ta vazhdojë politikën e kësaj miqësie dhe bashkëpunimi me Fuqitë e Boshtit,Rusinë,Jugosllavinë dhe vende të tjera miq,por pa hequr dorë nga ana tjetër nga “aspiratat e saj ligjore”.( Gazeta “ Tomorri “ – Tiranë më 19 shkurt 1941 ).
Merrej lehtë me mend se çka mund të ishin aspiratat ligjore të bullgarëve,në fillim të Luftës së Dytë Botërore.Fakti që ata nuk vonuan të nënshkruajnë traktate me Turqinë dhe Serbinë,fakti që ishin shteti i privilegjuar i Gjermanisë dhe ndër aleati i parë në Ballkan,le të kuptosh se krejt veprimtaria militare e Bullgarisë do të synonte pushtimin e territoreve të cilët për ironi të fatit,i quante bullgare.Mendoj se është me vend të kujtojmë,se në vitin 1941,Armata Ushtarake Bullgare,ndonëse kishte veprime të kondicionuara prej Fuqive të Boshtit ,Romë-Berlin,nuk vonoi të nise drejt Ballkanit reparte të tjera speciale,me çrast përgadiste pushtimin ose përndryshe “rimarrjen” e territoreve bullgare.Krejt me tone politike,gjenerali i kësaj armate Ilio Jori,do të deklaronte në shtyp se ; “Nëse ngjarjet që janë tani,në zhvillim të plotë,do të kërkojnë pjesmarrjen në luftë të Bullgarisë,duhet të përfillet e sigurtë se traditat tona ushtarake do të pasurohen me lavdi të reja”.( Revista “Revista e së Nesërmes”,Sofje më prill 1941 ).
Qyteti i Shkupit gjatë vitit 1941 si edhe në pranverë të vitit 1942,iu nënshtrua një regjistrimi të përgjithshëm i cili ndonëse nuk ishte i domosdoshëm,pati objektivat e veta për pushtuesit bullgar.Ngase në këtë qytet banonin asaj kohe më shumë se 50 përqind,popullsi shqiptare,ata jo pa qëllim,në zyrat e regjistrimit vendosën nënpunës bullgar të cilët nuk dinin asnjë fjalë në gjuhën shqipe.Nëse shkoje për tu regjistruar dhe flisje shqip,ky nënpunës të nxirrte menjëherë përjashta me të thirrura e të sharra,ngase nuk lejohej përdorimi i shqipes në “tokë bullgare!!?”.Por edhe nëse doje të ktheheshe pas,për në shtëpi nuk mundje sepse të prisnin gjobat e rënda deri puna e detyrueshme,si dënim për moszbatimin e urdhëresave të qeverisë.Kësisoj banorët autoktonë shqiptarë në Shkup,por edhe ata të Kumanovës dhe Manastirit,detyroheshin të flisnin në zyrat e pushtuesit bullgar ose në gjuhën e tyre ose në gjuhën serbosllave.Sidoqoftë kjo ishte vetëm akti i parë i tragjedisë shqiptare.Gjatë regjistrimeve,krejt ata që deklaroheshin shqiptarë ndodheshin nën presionin dhunues të pushtetit ushtarak bullgar,i cili përdorte metoda nga më të ndryshmet për të bërë që shqiptarët të mohonin kombësinë e tyre.Në qindra raste,kur shqiptarët nuk e kanë përfillur këtë akt shkombëtarizues,ata janë rrahur në zyrat e rregjistrimit,sharë dhe malltretuar edhe në sy të familjeve apo grave të tyre.Mohimin e individualitetit kombëtar,që pushtuesi bullgar kërkonte të zbatonte për banorët e maqedonisë shqiptare, e patën bërë vite më parë edhe pushtuesit e tjerë serbo-sllav.Në këtë kontekst,kjo nuk qe diçka e ndryshme për shqiptarët.Ndaj në një farë mënyre ata nuk u gjendën të papregaditur.Në gusht të vitit 1942,qeveria bullgare kërkonte që “shqiptarët e rretheve të Shkupit e Manastirit,të rishikonin origjinën e tyre,ose në të kundërtën,ata si të gjithë banorët e huaj duhej të shpërnguleshin”(A.Q.i shtetit-Tiranë,Fondi 251,dos.71,fl 9-11)
Përballë kësaj dhune sistematike të pushtuesve bullgar,me ç’rast synohej shkombëtarizimi apo shpërngulja e elementit shqiptar,u vërejtën një varg tendencash nacionaliste të cilat iu kundërvunë këtij terrori bullgaro-sllav.Së pari në rrethet intelektuale shqiptare,si në qytetin e Shkupit ashtu edhe në Manastir,Kumanovë e rrethina,u punua me atdhetarizëm në pikëpamje të ruajtjes së identitetit nacional.Në kushtet e vështirësive të panumërta,të ndjekjeve dhe burgimeve,këta intelektualë të pakët nuk e pushuan luftën e tyre për mbajtjen gjallë të vetëdijes sonë nacionale.Kështu,nëpër shtëpitë e nacionalistëve shqiptarë,në Manastir përgjatë viteve 1941-1944,nuk u ndërpren shkollat për mësim në gjuhën shqipe.Ndonëse në mënyrë të fshehtë,kjo shkollë funksionoi falë edhe ndihmës së pakursyer të mësuesve normalist që kishin ardhur aty prej shtetit amë.Në mësimet e fshehura të shqipes,nxënësit në Manastir,Kumanovë,Shkup dhe rrethina,përpos gjuhës merrnin njohuri edhe mbi traditat e vyera të popullit tonë,si edhe luftërat e tij në shekuj për pavarsi.Në kushtet kur në zonat gjermane dhe italiane të pushtimit u fut gjërësisht literatura në shkollat shqipe të lejuara,këto tekste nuk munguan edhe në zonën bullgare të pushtimit.Ishin nacionalistët e këtyre trevave të okupuara nga Bullgaria,të cilët duke patur mbështetje të plotë nga politika e shtetit amë shqiptar,shkuan atje dhe fshehurazi çuan në viset e shtypura të tyre tekste të gjeografisë,historisë apo vepra të autorëve shqiptarë si naim Frashëri,Gjergj Fishta,Cajupi etj.Në qytetin e Shkupit,më 28 nëndor 1942,në disa dyqanë shqiptare u mblodhën dhjetra burra dhe kënduan këngë patriotike në gjuhën e tyre.Nërsa nëpër shkollat ( që zakonisht ishin shtëpi të atdhetarëvet) u kënduan këngë për flamurin kuq e zi,për Skenderbeun dhe Ismail Qemalin.Paradoksalisht ,në dhjetorin e vitit 1942,duke marrë shkas nga këto manifestime më të thjeshta në dukje,pushtuesit bullgar urdhëruan deri që,asnjë shqiptar nuk ka të drejtë të mbaje plis të bardhë në kokë.Plisi me shkabën dykrenore,ky simbol i kahershëm i shqiptarëve,tanimë duhej të hiqej pse,sipas autoriteteve vendore bullgare i nxit ata për t’u bashkuar.Heqja e plisit u prit me revolta ndër krejt trevat shqiptare të Shkupit,Kumanovës e deri të Manastirit dhe pati nacionalsitë që biseduan deri në organet më të larta bullgare të pushtimit.Pas tërë këtyre protestave,bullgarët nuk kërkuan në të pastajmen heqjen e tyre.Por gjithsesi,ishin me dhjetra prej burrave të këtyre trevave shqiptare,të cilët ngase nuk patën dëgjuar të hiqnin plisat nga koka,u malltretuan nëpër birucat e xhandarmërisë.Parë në këtë rrafsh,shqiptarët që jetonin në tokat e tyre,në Kumanovë,Shkup e rrethina,kanë qenë kurdoherë më të diskriminuar nga çdo kombësi tjetër.Atyre u është mohuar që në ditën e parë të pushtimit bullgar prill 1941 e deri në ditët e mbrame shtator 1944,çdo e drejtë elementare dhe natyrore.Për më tej,dhuna e terrori i pashembullt patën synuar (ashtu sikundër e ka pranuar edhe vetë diktatori komunist tito,gjatë atyre viteve)”në shfarrosjen e shqiptarëve” (Arkivi i Institutit të Historisë Tiranë.J.B.Tito,”çështja nacionale në Jugosllavi… “ faqe 48 ).
Një aspekt tjetër,që mendoj se përbën në mënyrë të drejtëpërsëdrejti tendencën nacionale të shqiptarëve në viset e pushtuara prej Bullgarisë,është qëndrimi i tyre heroik për të mos u larguar prej trojeve etnike.Veçanërisht në fshatra të Kumanovës dhe Manastirit,pushtuesit bullgar synuan një varg masash dhunuese duke shpresuar që shqiptarët,në pamundësi jetese,të merrnin rrugën drejt shtetit amë,Kosovës apo Turqisë.Në korrikun e vitit 1943,në fshatrat Sllivovë dhe Buçishte, pushtuesi bullgar,arriti deri aty kinse këta prodhonin shumë,ndërsa disa familje bullgare patën prodhime më të mbara.Kësaj vjedhjeje në qiell të hapur,banorët shqiptarë iu përgjigjën duke sulmuar komandën e xhandarmërisë në Manastir.Përpjekja e tyre dështoi përpara zjarrit të armëve bullgare,sidoqoftë shqiptarët treguan se do të luftonin për dinjitetin e tyre kombëtar,për egzistencën e tyre në trojet etnike,me çdo lloj çmimi që mund të paguanin.
Në tetorin e vitit 1943,ndërsa Komanda e Lartë e Ushtrisë Italiane,firmoste kapitullimin,pushtuesit bullgar ndërhynë në bisedime me këta për të marrë nën kontroll ato zona që do të liroheshin.Të pakënaqur me tokat e pushtuara në trevat shqiptare të Shkupit,Kumanovës dhe Manastirit ata kërkuan prej palës italiane jo vetëm nënshkrimin e një marrëveshjeje për “marrjen nën kontroll” por kërkuan prej këtyre të fundit edhe dhurimin e një pjese të konsiderueshme të armatimit,paisjeve ushtarake,veshmbathjes dhe ushqimit.Por nuk duhet të harrojmë se në vjeshtën e vitit 1943,organizata nacionaliste(Balli Kombëtar) në Strugë,Kërçovë,Gostivar,Tetovë e rrethina kishte marrë përmasa të mëdha.Ishte kjo lëvizje që kontrollonte plotësisht gjendjen në vend dhe pat zhvilluar disa luftime të sukseshme duke çliruar territore të tëra shqiptare,sigurisht duke vaditur këtë tokë të shenjtë edhe me gjakun e dhjetra e qindra bijëve nacionalist të rënë në këto beteja.Trimat Xhem Gostivari dhe Mafailat e Zajazit,të pasuar nga Sylë Hotla dhe ndihmuar nga Mulla Idriz Gjilani e mijëra bijë nacionalistë të Maqedonisë shqiptare,jo vetëm që nuk mund të pranonin pazare bullgaro-italiane,por u armatosën dhe përsosën organizimin e tyre për t’u bërë ballë pushtuesve të rinj.Burime të historiografisë sllavomaqedonase,flasin për më tej se çetat nacionaliste të shqiptarëve të Manastirit,Kumanovës dhe disa fshatrave të Shkupit,u bashkuan me çetat e Xhem Gostivarit dhe Mefail Zajazit,duke zhvilluar luftime të shumta në këto treva,kundër pushtuesit bullgar.Nga ana e tij,ky pushtues e pa që jo vetëm nuk përfitoi dot territore të tjera,por,po i ndizej toka nën këmbë edhe në ato vise shqiptare të pushtuara në vitin 1941.
Tendencat nacionaliste të shqiptarëve nën Bullgari,ndofta do të rroknin pikëpamje dhe ide më të mëdha,nëse do të kishin pasur një ndihmë edhe prej shtetit amë.Por qeveria shqiptare të viteve 1941-1944,në rrethanat që kalonin e kishin shumë të vështirë “të hynin” në këtë zonë.Ato qeveri u mjaftuan me një ndihmë në rrafsh të arësimit,apo deklaratave të ndryshme në parllamentin shqiptar.
Ndërsa për turp të tyre,kur shqiptarët e Shkupit,Kumanovës apo Manastirit,përleshehsin për jetë a vdekje me pushtuesit bullgar,komunistët e Tiranës u bënin thirrje formacioneve të tyre “nacionalçlirimtare” se “nuk ia vlente të luftohej për kufijtë etnike të Shqipërisë,por vetëm për kufijtë politike të saj”.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë,fondi 14,dosja Raporti i E.Hoxhës në Berat).Më tej ishin po këta bastardë të Mugoshës të cilët dërguan formacione shqiptare deri në Vishegrad të jugosllavisë,pa u merakosur se çdo ditë,formacionet ushtarake bullgare,merrnin jetë shqiptarësh të pafajshëm në Shkup,Kumanovë e Manastir.Po të analizosh sot gjendjen shqiptare nën Fyrom,do vëresh situata të ngjshmërisë kohore me ndryshime të thella demografike politike në qytetin e Kumanovës,Manastirit,Resnjës e Ohrit si dhe ekspansionin demografik që i bëhet qytetit shqiptar të Shkupit pa folur më tej,ndaj forcimi i ndjenjës nacionale kërkohet të shihet si imperativ kohe,përderisa gjykimi i historisë nuk të rëndon ndërgjegjen.
Bern-Zvicër

OSMAN TAKA,KAPEDAN I CAMËRISË

by

Nga Shkruan:Eugen SHEHU/
Rrjedhat e shekujve kanë shkuar në trevat shqiptare të Camërisë,përmes luftërave të hershme dhe të vona.Fati i Kombit tonë,rrethuar kurdoherë prej lakmive të fqinjëve,ka paracaktuar pos
të tjerave se jeta e shqiptarëvet do të shkonte vetëm përmes betejave.Bashkëkombasit tanë, midis rrobërisë dhe ngadhnjimit të lirisë,ata mundën të ngarendnin krenarisht nëpër kohë.Viset e bukura të Camërisë,ata lumenj të qeta dhe male të larta,përkundën kurdoherë djepe fëmijësh që më pas u bënë Kapedanët e furtunave,një ndër ta Osman Taka,me trimërinë emblematike të tijën,ka ardhur deri në ditët e jetëve tona,duke mbartur shembullin e shkëlqyer të atdhedashurisë.
Lindi në vitin e largët të 1848-ës në Konispol,në një prej familjeve më të dëgjuara të asaj treve.I jati i Osmanit, e kish kaluar më të shumtën e jetës së tij nëpër luftëra kundër rregjimit absollutist të Stambollit dhe i dënuar syrgjym disa herë, më në fund shkoi pranë vatrës së tij. Me trimëritë e të jatit,me fjalën e pjekur të tij,u rrit Osmani i vogël,i cili pati një merak të madh,që në vitet e hershme të fëmijërisë së tij.Ai donte të shkonte në shkollë i veshur me kostum karakteristik të krahinës së Camërisë,me ate kostum simbol që pat luftuar i jati nëpër vite.Dhe dëshira iu plotësua.Ndërsa ndiqte mësimet në Medresenë e Konispolit,Osman Taka do të binte në sy jo vetëm për trupin si lastar të tij,por sidomos për kostumin popullor të Camërisë.
Pas mbarimit të mësimeve të para në Medresenë e Konispolit,Osman Taka, shkoi në Janinë për të ndjekur aty studimet në Idadijen e Lartë të qytetit.Janina,ai qytet shqiptar buzë liqenit,gjallonte asaj kohe nga banorët çamë,të cilët ndonëse në shumicën e tyre ishin myslimanë,ruanin marrëdhënie të rregullta e gati vëllezërore me shqiptarët e tjerë të besimit të krishterë.Osman Taka,ishte një prej djemëve,i cili në çdo moment gjendej sa në shoqërinë e myslimanëve aq edhe të vëllezërve të besimit të krishterë. Studimet do t’i kryente shkëlqyeshëm por nuk do të merrte rrugën e Stambollit.Emri i babait të vet ishte lakuar nëpër zyrat e Portës së Lartë si rrebel ,ndaj çdo lloji shkolle nuk do të mund të ngjiste në shkallët e karierës birin e Konispolit.
Në vitin 1867,Osman Taka le Janinën dhe kthehet sërish në Konispol. Familja e madhe e Takajve,me mijëra rrënjë ullinj, toka e kullota të mëdha,donte sigurisht edhe kontributin e Osmanit.Ai shkon atje,duke mos harruar në asnjë ditë që të veshë kostumin karakteristik,ashtu sikundër pat bërë edhe në Janinë. Në moshë 19 vjeçare,trupdrejtë me një palë mustaqe dhe kobure në brez,ai do të binte në sy të autoriteteve turke në Konispol.Nisur edhe nga shkollimi që pat kryer,Osman Takën e thërrasin në xhandarmëri duke i propozuar edhe pagesë të lartë dhe ofiqe.Por biri i Konispolit u thotë se nuk i ka qejf ofiqet,e sa për para ai kishte aq sa të mabnte me bukë gjithë postën e xhandarmërisë së Konispolit.
Dy vjet më vonë, në shtëpinë e madhe të Takajve,troket një ditë dera dhe një fshatar i varfër i Konispolit kërkon ndihmën e Osmanit.Disa hajdutë që ai i njihte mirë,i kishin vjedhur të vetmet kokë bagëti që kishte për të mbajtur frymën gjallë.Fshatari i varfër nuk shkonte në xhandarmëri ngase e dinte që punonjësit turq ishin të mpleksur me hajdutët dhe halli nuk mund të zgjidhej. Osman Taka,me të dëgjuar rrëfimin e bashkëfshatarit të vet,rrëmbeu pushkën duke i hipur kalit niset menjëherë në vendin ku rrinin hajdutët,dy ditë më vonë,këta të fundit i çuan bagëtitë në shtëpinë e konispolatit të varfër pa thënë asnjë fjalë.Kaq është dashur që Osman Taka të marrë emër të mirë nga Konispoli deri në Janinë.“Natyrë krenare e tejet guximtare,shumë i dhënë pas armëve,këngës dhe valles,shpejt u përpi nga ndjenjat e lirisë dhe të atdhedashurisë.Këto cilësi e afruan me masën e popullit duke u bërë njesh me të. Pa kaluar shumë,ai i bë kryembrojtësi i të pambrojturve,i nevojtarëve duke iu kundërvënë sheshit keqbërësve dhe shtypësve.Kryekaçaku Osman Taka u bë tmerr i sundimtarëve“.(Gazeta „Patrioti“ – Tiranë, qershor 1993 ).
Dihet tanimë prej të gjithëve,se në fillim të viteve 70,të shekullit 19-të,atdhetarët shqiptarë nisën të ideojnë besëlidhjen e madhe të shqiptarëve,për të luftuar për autonominë e vilajeteve të tyre,sipas shembullit të vendeve të tjera ballkanike siç ishin Bullgaria dhe Greqia.Këta atdhetarë ngarendnin nga gjitha viset shqiptare,duke dashur të zgjojnë vetëdijen kombëtare të shqiptarëvet dhe duke marrë mbi vete jo vetëm përgjegjësitë e mëdha historike,por edhe rreziqe të mëdha që vinin prej absollutizmit të Portës së Lartë.Natyrisht,këta burra që po u dilnin zot fateve të Shqipërisë,mbroheshin edhe prej trimave si Osman Taka me shokë.Po ashtu në fillim të viteve e 70-ta të shekullit të 19-të,gjithashtu u vunë re lëvizje të mëdha dhe të organizuara të shtetit grek për t’u zgjeruar në kufijtë e Vilajetit të Camërisë.Grekët tashmë kishin haruar se në luftën e dytë kundër Portës së Lartë,për të fituar pavarsinë u ndihmuan në mënyrë të ndryshme nga kapedanët shqiptarë sidomos ata të Camërisë,por meqë kaluan nga rreziku i ushtrisë Osmane,ata nisën të organizoheshin ushtarakisht me synimet e tyre për të pushtuar krejt vilajetin e çamërisë,megjithatë dhe asaj kohe pati burra që nuk mund të durronin t’u shkelej atdheu i të parëvet të tyre,ndër ta në vitet 1872-1876,padyshim emri i Ahmet Nej Dinos,do të përcillej me rrespekt të jashtëzakonshëm,ku mes tjerash disa të dhëna burimore na bëjnë me dije,se në luftërat e zhvilluara prej çetave të udhëhequra nga Ahmet Bej Dino,një krah i djathtë i tij ka qenë Osman Taka.
Veçanërisht i pashoqë trimëria e Osman Takës,ka qenë në betejën e Lekurësit.Kryqëzatat e Athinës,duke dashur të nënshtrojë me zjarr dhe hekur banorët e çamërisë,filluan të ndërmarin një varg luftimesh në Artë,Prevezë,për të ardhur në vendin e quajtur Lekurës,përparimi i kryqzatave greke dhe vënia e kësaj treve nën sundimin e Athinës përbënte një rrezik tejet të madh për kohën. Kjo,sepse në rast të marrjes së Camërisë prej grekërve,atëherë do të vërsuleshin drejt trojeve të tjera shqiptare edhe bullgarët,serbët e malazezët,të cilët ç’prej veçmë kishin të hartuara planet e tyre djallëzore për coptimin e trojeve arbërore me ndihmën e carit Rus.
Pikërisht për këtë u organizua edhe beteja e Lekurasit ku mijëra trima të çamërisë ( disa të armatosura me pushkë të vjetra dhe disa vetëm me ndonjë kobure,apo shpatë) u zunë prita trupave të Athinës.Për nga mënyra e organizimit, beteja e Lekurësit i habiti dhe vetë oficerët madhorë të pushtuesve grekë.Formacionet e tyre u gjendën papritur përballë furtunës së pushkëve çame ku midis prijësave shihnin njeriun me fustanellë e të cilit hapej si një re e bardhë nëpër shkëmbinj.Osman Taka,hipur në kalë ngarendë duke shtënë e duke marrë jetën e dhjetra grekërve që iknin të lebetitur,së bashku edhe me Ahmet Bej Dinon,Adem Kuçukun,Madan Sharretin etj,Osman Taka do të hynte pos kësaj beteje në këngët trimërore të popullit të çamërisë.
Edhe në vitet 1875-1877,Osman Taka do të mbetej figurë më emblematike e qëndresës shqiptare në Konispol e rrethina.Trimi i çartur me vetëm një grusht burrash të Camërisë,ai do të shëndrrohej në tmerr për formacionet prej qindra vetësh të grabitçarëve grekë.Aq shumë e dëgjuar ishte trimëria e tij,sa shpesh ndodhte që kur kriminelët grekë donin të bënin ndonjë zullum ndër viset shqiptare,më parë do të donin të dinin se sa orë larg është shtëpia e Osman Takës!.Po në këto vite trimi i Konispolit do të përmendej jo vetëm për pushkën që godiste në shenjë por edhe për talentin e tij të madh si valltarë.Veshur kurdoherë me kostumin e gjyshërve të tij tradicional çamë,me atë fustanellë që ja merrte era,Osman Taka e shëndronte vallen e marrë prej tij,në një furtunë të vërtetë.Ka patur një ngjashmëri tejet interesante mes valles dhe hedhjes në luftë të tij,një dinamizëm të rrallë dalë prej shpirtit.Është kjo arsyeja që konispolatët,voshtinasit e deri shqiptarët e Janinës e thërrisnin mikun e tyre nëpër gosti të ndryshme,që i motivonte për beteja të mëtejme.
Ndërkaq në sfond të lëvizjes autonomiste shqiptare,po shfaqej besëlidhja e madhe,ai akt madhorë që do t’u tregonte fqinjëve tanë dhe krejt Europës,se shqiptarët nuk mund të lejonin të coptoheshin,pa luftuar më parë deri në pikën e fundit të gjakut.Të mbledhur në Stamboll,atdhetarët shqiptarë nisën të organizojnë dhe ideojnë këtë beslidhje,me ç’rast Abdyl Frashëri u dërgua në Vilajetin e Camërisë.Shkuarja e Abdyl Bej Frashërit në Janinë,Prevezë,Paramithi etj,ai pritej me nderime e respekt të madh.Paria e çamërisë,organizoi disa kuvende në këto treva ku qindra burra dëgjuan mendimin e kthjellët të burrit të Fraashërit.Osman Taka,me trimat e tij,ka qenë i pranishëm në shumë nga këto Kuvende popullore,duke u kujdesur për mbarrëvajtjen e tyre,këtu duhet theksuar se gjitha tentativat e grekërve me dinakëritë e tyre për të prishur kuvendet dështonin pasiqë ndëgjonin se në to mirrte pjesë dhe Osman Taka.
Abdyl Bej Frashëri gjeti në mes të burrave të çamërisë,jo vetëm dëshirën për autonomi të vilajeteve shqiptare,por edhe mundësi e shpresa për të realizuar këtë beslidhje me çfardo çmimi,duke patur pikërisht zërin dhe shpirtin trimëror të tyre,në këto momente Abdyl Beu i dërgon një peticion Sulltanit duke i bërë të qartë atij rrezikun grek i cili do të ndikonte së thelli në ardhmërinë e kombit të vet.Pos të tjerve në këtë peticion thuhej ;“Që të fute në dorë Prevezën dhe Nartën,qeveria e Greqisë i drejtohet përsëri Evropës.Dorëzimi i tanishëm i Prevezës dhe i Nartës,dihet qartë se do të rrite oreksin e Greqisë dhe do t’i shërbeje si shkas për të pushtuar tere toskërinë.Kjo kërkesë e padrejtë e Greqisë rezulton nga epshet e pangopura të Greqisë për shkatërimin e Shqipërisë“.(Lidhja e Prizërenit në dokumentet osmane.Prishtinë 1978,faqe 59).
Osman Taka merr pjesë në Kuvendin e Filatit dhe Paramithisë,në të cilat flitet për rrugët e bashkimit të krejt shqiptarëve përpara rreziqeve të egzistencës së tyre.Fjala e trimit dëgjohet me vëmendje pasiqë të gjithë e kishin të qartë se midis fjalës dhe veprës së birit të Konispolit,nuk kishte kurrfar hapsire, ato ishin bashkuar e bërë njësh.Më tej,Osman Takën e shohim në Konispol e rrethina duke u marrë vetë me organizimin e kësaj beslidhjeje.Si kurdoherë ai do të tentonte të përfshinte në këtë organizim,shqiptarë myslimanë dhe të krishterë,duke u nisur sipas idesë së madhe se fatet e atdheut janë në krye të çdo besimi fetar.E vërteta është se nën ndikimin e tij,jo vetëm krahina e Konispolit por edhe Delvina,Korfuzi etj,patën një zgjim të ndjenjave të thella kombëtare.
Kështu për të ardhur në vitet e lavdishme të krijimit dhe vazhdimësisë së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e cila është pranuar tanimë se lindi së pari në Toskëri e veçanërisht në shtëpinë burrave të çamërisë.Midis Prevezës dhe Prizrenit,vërtet mund të jenë kilometrat ë tëra toke,por ideja e madhe e bashkimit të trojeve shqiptare të udhëhequr nga një shtet i vetëm shqiptar,i bashkoi së tepërmi Prevezën e Mitrovicën,Kumanovën e Ulcinjin,Vlorën e Shkupin.Dihet tanimë se nën udhëheqjen e Iljaz Pashë Dibrës,në Prizren,burrat e katër vilajeteve shqiptare,shpallën autonominë e trojeve arbërore duke u prerë rrugën pazareve të ndyra që po bëheshin në kurriz të këtyre trojeve.Pos të tjerave në këtë Kuvend madhorë do të potencoheshin këto vendime ;
„Për të siguruar ardhmërinë e krahinave në pjesën e Rumelisë të Perandorisë Osmane,që është strehimi ynë,sidomos për t’i larguar rreziqet që po kanosen drejtpërsëdrejti viseve shqiptare,lidhur me këtë çështje,është marrë vendimi,që përbëhet prej pesë pikave që vijojnë ;
1- Të gjitha krahinat shqiptare të bashkohen në një vilajet,me një seli të një qyteti,i cili do të jetë i afërt dhe i përshtatshëm për të gjitha viset e tij.
2- Të gjithë nënpunësit që shërbejnë në krahinat shqiptare të Arnautllukut duhet të dijnë edhe gjuhën shqipe.
3- Të zbatohen të gjtha vendimet që hyjnë në fuqi lidhur me përmirësimin dhe interesin e shtetit dhe të kombit,të cilat mirren nga Kuvendi i Këshillit Qendrorë,i cili do të mbahet në qendrën e vilajetit duke vazhduar punën e vetë katërmujore në vit.“
(Lidhja e Prizërenit në Dokumentet Osmane.Prishtinë 1978,faqe 467 ).
Për të vënë në jetë këto vendime të marra në Prizren,u organizuan kuvende bese në disa treva të vilajeteve shqiptare,madje deri në Prevezën e largët të Camërisë.Në këtë Kuvend,Osman Taka merr pjesë si përfaques i popullit të Camërisë (janar 1879) madje zgjidhet në kryesinë e degës Jugore të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit.Dhe ç’prej atij momenti e deri në fund të jetës së vet Osman Taka do të luftonte për të vënë në jetë çdo vendim të besëlidhjes emblematike të Prizrenit.Pikërissht në ditët e parat ë shtypjes me zjarr të LSHP, porta e Lartë nisi nisi edhe një fushatë të egër ndaj prijësve shqiptarë,të cilët patën mbështetur idenë e autonomisë shqiptare dhe vendosjes së pushtetit shqiptar në vilajetet arbërore.Ngase Osman Taka kishte fituar një emër të madh në krejt Caamërinë,Stambolli nuk mund të merrte vendime të drejtpërdrejta mbi këtë trim të Konispolit.Ndaj u përpoq ta eleminonte ate në mënyrë tjetër.Kështu,në mars të vitit 1881,kinse akuzohej për një vrasje,Osman Taka arrestohet në qytetin e Janinës dhe dërgohet në burgun famkeq të këtij qyteti.
Kështu do të shpallosej edhe një herë trimëria dhe madhështia e birit të çamërisë i cili vuajti dy vjet torturat e mëdha të burgut por asesi nuk u përkul.Pas dy viteve gjyqi ushtarak i Portës së Laartë,ndonëse në mungesë të plotë të provave,vendosi të egzekutojë Osman Takën duke e varur në litar. E vërteta është se në ditën e caktuar për vrasjen e trimit,në qytetin shqiptar të Janinës mblidhen mijëra njërës,me ç’rast valiu mbetet i habitur.Ai vendos të marrë pjesë edhe vetë në këtë egzekutim duke parë se si shqiptarët ate ditë mbushnin rrugët e qytetit.
Kur Osman taka u çua i lidhur në sheshin në mes të Janinës,ishte vetë Valiu i cili u dha urdhër xhandarëve ta pyesnin trimin për dëshirën e tij të fundit.Biri i Camërisë i veshur me kostumin kombëtar që i ndrinte,me ate krenarinë që e shoqëronte edhe në ato çaste simbolike,u tha xhandarëve se dëshira e fundme e tij ishte të merrte në valle.Menjëherë pas kësaj,nga turma e popullit duaalën miqtë e tij me instrumenta dhe duke marrë lejen e autoriteteve të burgut,nisën një valle të improvizuar,duke e lënë trimin e çamërisë të shpërthejë me fantazinë dhe dinamizmin karakteristik,duke parë se nuk i dridhej syri,përkundrazi tejet krenar,Valiu i Janinës i emocionuar,aty për aty iu drejtua xhandarëve osman „Ështe i pafajshëm,hiqjani litarin dhe lereni të lirë !“.
Pas kësaj fjale sheshi i Janinës gjemoi deri vonë në këngë e valle çame.Osman Takës i çuan atje kalin e vet ( të cilin ndonëse i burgosur e mbante në një han,pranë burgut) dhe ashtu duke kalëruar ai u përshëndet me mijërat e shqiptarëve që patën shkuar ta shihnin trimin për të fundit herë.Më pas,ç’prej Janinë e deri në Konispol,Osman Taka do të përcillej prej dhjetra trimave shqiptarë,të cilët e ndjenin rrezikun e bashkëkombasit të tyre anipse Valiu i qytetit dha urdhër ti falej jeta.Edhe në vendlindjen e tij në Konispol,Osmani do të pritej në mënyrë madhështore dhe siç i kishte hije.Shumë,madje mendusn se duke iu falur jeta prej Valiut të Janinës,trimi do të shihte paskëtej vetëm punën e vet.Por nuk ndodhi ashtu.Osman Taka u vu sërish në krye të punëve për të çuar deri në fund vendimet e famshme të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit,ato vendime për të cilat u sakrifikuan miqtë e tij Abdyl Bej Frashëri,Sulejman Vokshi,Iljaz Pashë Dibra dhe krejt një plejadë burrash të famshëm të viseve shqiptare. Pikërisht këtë nuk do tia falte Porta e Lartë.Siç ka ndodhur rëndom në historinë e kombit tonë,turqit paguajnë disa konispolatë,të cilët kinse për marrje gjaku,vunë në jetë planin e turpshëm. „Prita u ngrit në një vend shumë të rrezikshëm.Me tu shkrehur breshëria e parë,Osman Taka si përherë madhështorë,i veshur me rroba kombëtare,pa u tronditur aspak,hoqi pushkën nga krahu dhe zuri të godiste,prtëzënësit e fsheur qosheve e nëpër dritare të kullave.Pas një gjysëm ore luftimesh,Osman Taka ra i vdekur.Fustani i tij si shkumë sapuni shquhej deri larg… Vrasja në rrethana të tilla ia shtoi më shumë lavdinë“.(Gazeta „Patrioti“ – Tiranë, qershor 1993 ).
Me vrasjen e Osman Takës,në vitin e largët 1884,Porta e Lartë vazhdonte reprezaljetaq sa kundër Lidhjes së Prizërenit ashtu dhe udhëheqësve kryesorë të saj.Por vrasja e birit të Camërisë,bëri që krejt kjo krahinë,të ngrihej me armë në dorë e të luftonte trimërisht me këngën e Osman Takës në gojë,duke rrëfyer dashurinë dhe rrespektin për birin e vet.Ajo valle grish edhe sot për Camërinë.
Bern-Zvicër
(Për herë të parë e botoj këtë artikull për këtë figurë të madhe kombëtare me rastin e javës çame,qoftë i përjetshëm kujtimi ndaj tij).

ALUSH AGË LUMA,PUSHKË E NXEHTË NGA BICAJ E LUMËS

by

Shkruan:Eugen SHEHU/
Shirat dhe borërat e Lumës dikur janë qetsuar.Ato ja kan lënë vendin pranverës ku era e lirisë endej nëpër kullotat alpine dhe sytë e lumjanëve.Por stuhitë e luftërave s’janë qetsuar askurrë në Lumë.Veçanërisht në shekullin që lamë pas,Luma ka qënë simbol i qëndresës dhe i guximit të trevave veriore të shtetit amë shqiptar.Nëpër kullat lumjane gjalloi kurdoherë ideja e pavarsisë dhe kufijve etnike shqiptare.Ato vatra shqiptarizmi përcuallën nga generata në gjeneratë jo vetëm shpresën por edhe vendimet e marra aty,në devizën “Liri o Vdekje !”.Në një prej këtyre kullave të mënçura e trimërore të lumës,lindi,jetoi e luftoi deri në fund edhe Alush Aga,krenaria e Lumës.
U lind në vitin 1860,në fshtin Bicaj.Ishte djali i dytë që gëzonte kullën e Nuhri Agës.I pari,Shabani,në vitet e stuhishme 1878-1881,ishte zgjedhur përfaqsues ushtarak i Lidhjes Shqiptare të Prizërenit,për zonën e Lumës,duke u shëndrruar në krah të djathtë të Ymer Prizrenit,Mic Sokolit dhe atdhetarëve të tjerë,të shquar shqiptarë që parapanë rrezikun e coptimit të trojeve arbërore.Shaban Aga,do të priste me plot nderime në Bicaj edhe vetë ideatorin e lidhjes emblematike shqiptare,Abdyl Frashërin dhe Alushi,asaj kohe vetëm 15-16 vjeçar,do të ruante krejt jetën e vet në kujtesë,fjalën e mençur dhe trimërore të Frashëlliut të madh.Me shtypjen e egër që Porta e Lartë,i bëri Lidhjes Shqiptare të Prizrenit,familja e Nuhri Agës në Bicaj do të kallej disa herë përmes flakëve.Por,sërisht bijtë e Nuhri Agës,Shabani dhe Alushi do të ringrinin kullën përmes rënojave ashtu siç rilindëte zogu mitologjik feniksi,prej hirit të vet.Përballja e Alush Agës,20 vjeçar,me forcat osmane do të ishin mësimet e para që ai mori,më pas në ag të shekullit të njëzetë,kur në Lumë nisën të çelen dyert kulla-shkolla të shqiptarizmës,Alushi bëri ç’ishte e mundur të shkruante gjuhën e bukur shqipe,dhe jo vetëm kaq,ai do të mbetej kurdoherë në krahun e atyre burrave shqiptarë të cilët askurrë nuk e ndanë pushkën nga pena.Alush Aga,prashihte në ardhmërinë e kombit të vet,si faktor të rëndësishëm,sidomos paisjen e gjeneratave të reja me dije.
“Më 1903,në shtëpinë e Kamber Kasamit,Alush Aga ishte mes 18 nënshkruesve patriotë,të “Masbatas” së njohur ku i njoftohej Stambollit se Luma nuk njihte asnjë pushtet tjetër pos atij të përfaqsuesve të saj.Mu për këtë arsye u arrestua dhe u burgos në Prizren së bashku me Islam Spahinë,ndërkohë që të tjerët u internuan në Kastamoni.Lëvizjet e mëdha kombëtare,janë zgjeruar,kordinuar e mbështetur me ato krahinore për të mobilizuar masën e gjërë të popullit e për të realizuar programet e tyre.Në këtë kuptim nuk mund të kuptohet historia e Lumës pa pjesmarrjen direkt të Alush Lumës”.( Gazeta “55” – Tiranë , 16 janar 2003 ).
Në fillim të vitit 1908 atëherë kur për arsye që dihen,Turqit e Rinj bënë disa lëshime ndaj shqiptarëve,në bashkëpunim sidomos me Islam Spahinë,Alush Agë Luma,ngritën komitetin sipas modelit të klubit të fshehtë të Manastirit.Duke bashkëpunuar edhe me atdhetarë të tjerë dibranë,këta dy burra u përballën me elementë fanatik të regjimit osman,sidomos në rrafsh të alfabetit të gjuhës shqipe.Fjala e tyre zinte vend jo vetëm në kullat e Bicajve por edhe më tej,në Kolesjan, Ujmisht, Lusën,Golaj e deri në Gjakovë.Ngase dera e Alush Agës quhej “derë e madhe” në Bicaj nuk mungoi të shkonte dikur aty edhe nënprefekti turk,për t’i mbushur mendjen këtij burri se gërmat latine ishin të mallkuara prej kuranit.Alush Aga,pasi e kishte pritur mikun sipas zakonit,i pat thënë ; “Jo hej lum miku.Gjuhën e nanës s’ka kush të drejtë me e mallkue,kto janë fjalë zogjsh që i merr era !”.Ka qenë kjo ndër arsyet që kur binte fjala për Alush Agën,thoshin ; “Fjala e tij,peshon rëndë si guri”.E vërteta është se falë përpjekjeve të burrave të tillë si Alush Agë Luma,qoftë Kongresi i Manastirit (1908) qoftë i Dibrës (1909) arritën përmes mundimesh gjithfarë të çelin udhën e alfabetit të gjuhës shqipe me gërma latine,duke e radhitur popullin tonë në vargun e popujve që donin të bashkoheshin në krah të civilizimit botëror.Në vitet 1910-1911,Alush Agë Luma,në krye të rreth 120 burrave të Bicajve do të ishte në krah të burrave të tillë si Mic Sokoli,Bajram Daklani,Sulejman Vokshi, Islam Spahia etj,sa në Cerraleve aq edhe në Kaçanik,sa në Gjakovë aq edhe në Jerzerc.Në këto beteja që zgjatën dy vjet,pushka e trimit nga luma këndoi kurdoherë në duart e tij,për pavarsinë e trojeve etnike shqiptare,për ëndrrën shekullore jo vetëm të lumjanëve por krejt viseve arbërore që nga Preveza deri në Mitrovicë e Manastir.Në sfond të zhvillimeve ballkanike në vitet 1910-1911, këto beteja të zhvilluara sidomos në trevat veriore shqiptare,paracaktuan fatin e kombit tonë,drejt kuvendit madhorë të Vlorës,më 28 nëndorë 1912.Megjithatë,ndonëse shqiptarët bënë çfar ishte e mundur të fitonin pavarsinë e tyre,konjukturat ballkanike përgjithësisht lëviznin drejt interesave të Fuqive të Mëdha.Këto fuqi e kishin projektuar të ardhmen e Ballkanit në kuadër të zgjidhjeve sa më të favorshme për vete anipse fatet e kombeve të vegjël përplaseshin në fortunat e historisë. Kështu,interesat e Rusisë,sidomos pas perëndimit të perandorisë osmane,ishtin që sllavët të dilnin në Adriatik.I yshtur prej këtyre ideve pansllaviste që më 1844,Garashanini,në “Naçertanien” e tij famkeqe,midis të tjerave pat shkruar tekstualisht ; “Qeveria duhet të baj hapin e parë duke gjetur dhe emëruar një agjent tregëtar në Ulqin,i cili prej andej do t’i tregonte me gisht tregtarit serb se nga duhet të shkojë.Ky agjent duke hyrë në komunikim me tregtarët tanë të vendit,do të studionte në mënyrë të shëndoshë se si tregëtia jonë do të drejtohej atje me përfitim… Nga ky veprim do të pasonte që çmimi i prodhimeve serbe të eksportuara në Jug do të ngrihej në Veri,kurse çmimi i mallrave që sillen nga serbi nga veriu do të ulej nga konkurenca e mallrave të sjella nga Jugu.Thënë shkurt në këtë mënyrë serbi do të shiste më shtrenjtë e do të blinte më lirë.Edhe në pikpamje politike ky mjet do të kishte një rëndësi jo të vogël,sepse agjenti i ri serb do të gjendej midis popullatës serbe në Malin e Zi,ky rast do të përcillte një ndikim të madh të Serbisë në shqiptarët e Veriut.Këta janë pikërisht ata popuj që mbajnë çelsat e dyerve të Bosnjës,Hercegovinës dhe vetë detit Adriatik”.( “Vjetari Godishnjak “ XXIV / 88 – Prishtinë 1988 ).
Parë në dritën e këtij dokumenti del qartë se kush ishin në të vërtetë ideatorët dhe kasapët e Shqipërisë në vitin 1913.Për më tej po nëpërmjet këtij dokumenti,rrëfehet pse Serbia nuk u kënaq me coptimin që iu bë trevave etnike shqiptare,por kërkonte ende të pushtonte territore të tjera.Bicaj,ndonëse si një qendër e nënprefekturës i mbeti shtetit amë shqiptar,do të ishte sidoqoftë vija e parë e kufirit të ri politik.Burrat e saj,veçanërisht në vitet 1913-1914 do të jetonin sërisht përmes zhurmave të betejave,tymit e flakëve,tanimë të sulmuar jo më nga ushtritë osmane por nga shovenistët sllav,çetat e burrave të Bicajve edhe kësaj radhe të udhëhequr prej Alush Agë Lumës,mundi të përballej me dhjetra herë kundër ushtrisë së rregullt serbe,duke i shkaktuar asaj humbje të mëdha,si në njerëz ashtu edhe materiale luftarake.Veçanërisht do të përcillej i pavdekshëm heroizmi i luftëtarëve të Artit Ushtarak Popullorë,me guximin e shqiptarëve, shkruan një prej epopeve më të lavdishme të atyre trevave.
Dihet tanimë se gjatë viteve të luftës së Parë Botërore 1914-1918,Shqipëria u shëndrrua në një shesh të ballafaqimit të interesave të ndryshëme të Fuqive të Mëdha,ashtu edhe të monarkive ballkanike.Veçanërisht e dukshme në trevat veriore të shtetit amë,ishte “përkujdesja” austrohungareze,perandori e cila i frikësohej intervenimit të hapur serb në shqipëri.Duke dashur të kishte gjëndjen nën kontroll të plotë,Austro-Hungaria dërgoi formacione të xhandarmërisë së saj,deri në Lumë,por u duk se këtu qe gabuar.Lumjanët edhe kësaj radhe treguan se nuk mund të jetonin asesi të komanduar prej të huajve ndaj ngritën krye dhe kërkuan të ruanin vetë qetësinë dhe kufijtë e tyre.Alush Agë Luma shkoi edhe më tej,duke urdhëruar formacionet e rregullta austrohungareze të largoheshin një orë e më parë nga nënprefektura e Bicajt.Ka qenë kjo arsyeja që në tetorin e vitit 1916,Alush Agë Lumën së bashku me të birin e tij,Rexhepin e arrestojnë dhe rreth dy vjet burri i Lumës provon jetën e vështirë të burgjeve.Me krijimin e qeverisë shqiptare dalë prej Kongresit të Lushnjës në janar të vitit 1920,Alush Agë Luma do të virej plotësisht në mbështetje të kësaj qeverisjeje kombëtare anipse pat shkuar decenie të tëra lufte e përpjekje.Këto trauma nuk e patën friguar askurrë trimin e Lumës,përkundrazi e patën rritur ate famën e tij si ortek i borës së maleve e bjeshkëve shqiptare.Këtu,burri i Lumës do të niste bashkëpunimin me Ministrin e Brendshëm të asaj kohe Ahmet Zogu,sidomos për ruajtjen e kufive politikë shqiptarë.Por nuk do të mungonte kontributi i Alush Agës,as kundra tentativës pushtuese shoveniste serbo-sllave të Dibrës në vitin 1920.Së bashku me dy djemtë e tij,Gafurin dhe Rexhepin duke qenë kurdoherë në krye të çetës së luftëtarëve të Bicajve,Alush Agë Luma për dy javë rresht,do të merrte pjesë krah forcave të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare,ndaj forcave të rregullta të ushtrisë pushtuese jugosllave.Që nga ky moment e deri në çastin e mbramë,midis burrave të Lumës,Alush Aga dhe atij të Matit,Ahmet Zogu do të lidhej miqësia e përjetshme.Është njohur fakti që kryeministri Ahmet Zogu,në vitin 1922-1923 sidomos për prijësit e çetave në kufijtë e Shqipërisë dha disa grada,madje u paguante rrogë këtyre pasi roja kufitare shqiptare nuk ishte në gjendje të mbronte krejt kufijtë e Shqipërisë.Në këtë kuadër Alush Agë Luma mori gradën e kapitenit,me ç’rast do të ishte i pranishëm në çdo luftim që forcat territoriale ndërmerrnin sa kundër serbëve aq edhe kundër malazezëve.Në çdo moment burri i Lumës ka bërë kujdes jo vetëm të vigjëllonte përgjatë kufirit të Kukësit,por sidomos t’u vinte në ndihmë vëllezërve të tij të gjakut,të cilët fati i zi i detyroi të jetonin nën dhunën pushtuese makabre shoveniste serbosllave.Janë me dhjetra rastet kur Alush Aga dilte vetë në kufij,me djemtë e tij dhe priste atdhetarë nga kosova, të cilët ndiqeshin nga egërisrat sllave.I mbante këta me javë e muaj të tërë në shtpeinë e vet dhe pasi sigurohej se kthimi i tyre në Kosovë ishte vdekje e sigurtë,ndërhynte tek miku i tij,kryeministri shqiptar Ahmet Zogu për t’i sistemuar familjarisht këta trima të Kosovës martire.
Në qershorin e vitit 1924,ndërsa Fan Noli kryente puçin ushtarak për marrjen e pushtetit,Alush Agë Luma,parandjeu se qëndrimi i tij në Bicaj mund të ishte shkak për gjakderdhje midis shqiptarësh.Për këtë arsye,së bashku me djemtë e tij dhe dhjetra lumjanë të tjerë,largohen nga Shqipëria së bashku me Ahmet Zogun.Vetëm dy muaj pas marrjes së pushtetit,më 21 gusht 1924,qeveria bollshevike”demokratike” e Fan Nolit e cila pat filluar eleminimin e kundërshtarëve politik sipas modeleve të revollucionit bollshevik të vitit 1917 në Rusi,urdhëron djegjen e shtëpisë së Alush Agë Lumës dhe “internimin e menjëhershëm të pjestarëve të familjes së tij”.(Arkivi Qëndror i shtetit.Fondi “Revulucioni i Qershorit”urdhër data 21 gusht.Ministri Brendshëm)
Atë kullë dy katëshe në Bicaj të cilët e patën djegur dy herë turqit më pas serbët,tani erdhi radha t’i vinin zjarrin “demokratët” e Fan Nolit.
Në lëvizjen e dhjetorit të vitit 1924,ajo që me të drejtë u quajt “Triumf i Legalitetit”,Alush Agë Luma,morri një barrë të rëndë mbi supe.Në bashkëpunim të ngushtë me Hysni Demën dhe Muharrem Bajrakatarin,burri i lumës në krye të qindra atdhetarëve të tjerë u përgadit të sulmonte kufirin politik shqiptar në drejtim të Kukësit,për t’i çelur udhë rikthimit në atdhe të Ahmet Zogut.Megjithatë,luftimet këtu u bënë të rrallë e pothuaj fragmentare,pasi oficerët e Ushtrisë Kombëtare Shqiptare,duke parë lëvizjet e gabuara politike të Fan Nolit,sidomos në rrafsh të problemit shqiptar,shpejtuan të hapin kufijtë duke dashur të jenë nën urdhërat e burrit të Matit.Në shkurt të vitit 1925,Alush Agë Luma emërohet nga shteti shqiptar si nënprefekt i trevës së Lumës,me ç’rast do të përballej me mijëra halle që kalonte Shqipëria e varfër dhe e prapambetur e asaj kohe.Në këtë detyrë,në ditët e para,shumë prej lumjanëve,të cilët patën qenë kundërshtarë të vendosur të Ahmet Zogut,menduan se tani do të dergjeshin burgjeve siç bëri Fan Noli me kundërshtarët e tij.Por ndodhi krejt e kundërta.Pikërisht me këto kundërshtarë,Alush Agë Luma u lidh akoma më shumë dhe me mendimin dhe fjalën e matur,mundi që shumë prej tyre t’i kthente në miq të përjetshëm të Ahmet Zogut.Ndërkaq Alush Agë Luma nuk mund të ndahej lehtë nga ëndra e kahreshme e tij për arësimimin e lumjanëve deri në fshatrat më të largëta.Për këtë,duke patur edhe ndihmën e atdhetarëve të tjerë të Lumës,në verën e vitit 1925,nis puna nga rindërtimi i një kulle, e cila u shndrrua në një shkollë tejet efektive në Bicaj.Në ditët e fundit të shtatorit 1925,në bangat e kësaj shkolle do të uleshin rreth 20 nxënës,ndërsa mësuesit e saj të ardhur deri nga viset e Shqipërisë së Mesme,do të ishin miqtë e parë të kullës së Alush Agës.Lidhur me këtë,në Ministrinë e Arësimit Shqipatr në arkivin e vitit 1925,gjendet edhe dokumenti i mëparshëm;”Kemi nderin t’ju njoftojmë se inspektoria e arësimit të prefekturës së Kosovës,me shkresën e saj nr.96,më 29-10-1925,na njofton se me rastin e të ngrehurit të ndërtesave shkollore të atij qarku,pleqësia e katundit Bicaj e veçanërisht Alush Agë Luma,ka kontribuar për ndërtimin e shkollave.Lutemi prandaj që me anën e prefekturës së Kosovës të dërgoni nga ana e juaj letër lavdërimi e mirënjohjeje për sjelljen e tij të lavdishme”.Askurrë në funksionin e tij si nënprefekt i Lumës,apo kapiten i xhandarmërisë shqiptare,Alush Agë Luma,nuk tregoi forcën e pushtetit apo të armëve.Përkundrazi ishte fjala e tij vepra më mirëbërëse e cila e udhëhiqte në çdo veprim.Kur Mbreti Zog në vitin 1929 bëri një amnisti për kundërshtarët e vet politik,Gjyqi i naltë në Tiranë u përpoq të mbante në burg disa kaçakë të Lumës,të cilët e patën penguar në punën si nënprefekt edhe Alush Agën.Familjarët e këtyre kaçakëve një natë bujtën në kullën e Alushit në Bicaj,duke e pyetur se si do të veprohej me fatin e të afërmve të tyre,Alushi atë natë nuk dha ndonjë përgjigje por të nesërmen mori udhën për në Tiranë,drejt tek Mbreti.Vetëm tri ditë më pas,kaçakët lumjanë lanë qelitë e Tiranës dhe duke shkuar pranë vatrave familjare falenderuan në heshtje Alush Agën,i cili madje gëzonte edhe respekt të madh dhe në rrethinat e Tetovës dhe Gostivarit,ku ai kishte lënë jo vetëm gjurmë luftërash e bashkëpunimi me kaçakët e këtyre viseve shqiptare por kishte edhe një motër të martuar në Tetovë. Madje ky respekt lidhej edhe me atë se,Alush Agë Luma,pat ndihmuar me bukë kur kjo mungonte,u pat çelur shkolla kur ato nuk egzistonin,u pat falur gjakmarrjen kur ato rrëmbenin jetë të pafajshëm,i pat nxjerë nga qelitë e burgut kur qeveria donte t’i mbante akoma brenda.
Në fillim të viteve 30-të të shekullit që lamë pas,vuajtjet e viteve do ta lodhnin së tepërmi burrin e Lumës.Jeta e tij më së shumti prej kaçaku e pat lodhur dhe mosha e thyer bënë që të tërhiqej në vatrën e ngrohtë familjare.Kur Mbreti Zog mori vesh se Alush Agë Luma ndodhej i sëmurë dha urdhër ta dërgonin menjëherë në Tiranë dhe aty u kujdes për trimin.Por mosha bënte të sajën.Më 25 dhjetor 1934,ai mbylli sytë.”Më 26 dhjetor në audiencë,mbreti ngushëlloi nipin dhe dy djemtë e tij për vdekjen e mikut,bashkëpuntorit dhe besnikut të veçantë.Ai u tha;”Mu më ka vdekur Baba Alush!”.( Gazeta “55” – Tiranë më 16 janar 2003 ).
Në varrimin e burrit,në Bicaj e përcillnin për në banesën e fundit me mijëra lumjanë, prizrenas, gjakovarë,dibranë,gostivaras,tetovarë.Alush Aga ndahej nga jeta për t’u futur në tregimet trimërore të veriut shqiptar,ata të cilat Mbi të gjitha vënë Kombin dhe Atdheun.
Bern-Zvicër

DHIMITËR BERATI,PERSONALITET I MENDIMIT DHE VEPRIMIT ATDHETAR

by

Shkruan:Eugen SHEHU/
Korça e bukur në gjoks të malit moravë të shtetit amë,ajo Korçë që ka nxjerë aq shumë burra në shekullin që lamë pas,do të lindëte dhe ritëte edhe kolos të mendimit atdhetar.Nëse Butka,Panariti , Grameno,Matraku etj,do të endeshin maleve të jugut të Shqipërisë me armë në dorë për të mbrojtur trojet tona prej hordhive greke,të tjerë burra do të përpiqeshin me kartë e pendë për të ndriçuar rrugën e shqiptarizmës.Dhimitër Berati bën pjesë pikërisht në këtë plejadë të ndritur të mendimtarëve të Rilindjes sonë,fjala e të cilëve shkonte po aq larg sa plumbi i pushkës së trimave të maleve.Dhimitri lindi në qytetin e Korçës në tetorin e vitit 1886,në një familje zanatçinjësh.Në fund të shekullit 19-të,Korça po trazohej gjithmonë e më shumë prej furtunave helene të cilat të ndikuara dukshëm prej Patriarkanës së Stambollit,përgadisnin copëtimin e shpejtë të Shqipërisë, natyrisht përmes aleancave të fshehta me serbët dhe bullgarët.
Mësimet e para i merr në qytetin e Korçës,por shkolla shqipe e asaj kohe,jo rrallë do të virej përpara vështirësish të jashtëzakonshme.Kleri osman dhe ai grek,në luftën e tyre për zona të influencës,përpiqeshin të godisnin pikërisht shkollën shqipe e cila gjithsesi ishte shndrruar në çerdhe të përhapjes së shqiptarizmës.Në fillim të shekullit të 20-të,pikërisht kur pati marrë mësimet e para,falë mirëqenies ekonomike familjare,si edhe disa miqve të të jatit,Dhimitri 14 vjeç i drejtohet Konstancës së Rumanisë.Në Konstancë,në fillim të shekullit të kaluar,ishte një koloni e vogël shqiptarësh, të cilët ndonëse patën mërguar për bukën e gojës,nuk patën harruar atdheun e tyre.Përgjithësisht aty kishin shkuar shqiptarë nga Korça,Kolonja,Starova dhe Manastiri, të cilët u bashkuan rreth njëri-tjetrit duke ruajtur në këtë mënyrë jo vetëm gjuhën shqipe por edhe traditat,zakonet dhe historinë e të parëve.Në një mjedis të tillë,Dhimitër Berati jo vetëm do të merrte njohuri në studimet e mesme dhe të larta por do të mbronte pareshtur në vetëdijen e tij,ndjenjat e fuqishme të shqiptarizmës.Pas studimeve të mesme,Dhimitër Berati do të mbaronte me rrezulltate mjaft të larta Fakultetin e Shkencave Politiko-Administrative të Bukureshtit. Kanë qenë disa prej atdhetarëve shqiptarë në Bukuresht,të cilët ndikuan në formimin e karakterit të Dhimitrit,por nga letërkëmbimet që kemi mundur të gjejmë,shohim se si do të ishte në mënyrë të veçantë në shoqërinë e Ibrahim Temos.Të dy sëbashku ata do të shiheshin shpesh në zyrat e shoqatës “Dituria” e cila asaj kohe zhvillonte një veprimtari atdhetare që i kalonte kufijtë e kolonisë shqiptare.Janë disa nga veprat fundamentale të kuluturës shqiptare të shkruara prej Sami Frashërit,Naim Frashërit,Jani Vretos etj,të cilët u shtypën në Bukuresh prej atdhetarëve shqiptarë,për t’u shpërndarë pastaj anekend trojeve shqiptare.Dhimitër Berati,pati fatin e madh,t’i kalojë nëpër duar i pari këto vepra të rilindasve tanë të shquar me çrast u angazhua në mënyrë të vazhdueshme dhe pa u frikësuar,në rrjedhat e lëvizjes autonomiste shqiptare.
Ngase mbaron me rezulltate të shkëlqyera Universitetin e Bukureshtit i hapen dyert për të punuar në admnistratën e lartë të Rumanisë.Dhimitër Berati parapëlqen të shkojë në Korçën e vet të dashur dhe të zgjoj mendjet e bashkëmoshatarëve të vet,t’i nxitë ata në rrugën e dijes,të përparimit, të pavarsisë.Në fillim të vitit 1908, e shohim të punojë si mësues në shkollën shqipe të qytetit.Ky vit do të ishte triumfi i Turqve të Rinj,të cilët fillimisht lejuan çeljen e shkollave shqipe si edhe disa reforma sipërfaqsore.Dhimitër Berati me entuziazmin që e karakterizonte si edhe guximin e vetëdijshëm së bashku me gjuhën shqipe do të përcillte tek nxënësit e vet,ndjenjën e fuqishme të atdhetarizmit,atë ndjenjë të fashitur e nëpërkëmbur ndër shekuj.Një prej mësuesve të kësaj shkolle na bën me dije veç të tjerave se ; “Kjo shkollë ndodhej nën drejtimin e shkruesit të këtyre radhëve por në të kanë dhënë mësim edhe z.Dhimitër Berati,Thoma Avrami dhe të tjerë mësues”.( Thanas Floqi “Lufta për çlirim kombëtar 1878-1912” Tiranë 1962, fq 41 ).
Dhimitër Berati në vitin 1908,iu kushtua tërësisht çështjes së arsimit shqiptar dhe në mënyrë të veçantë problemit të gjuhës shqipe.Në mënyrë të veçantë në Korçë,aty ku pati lindur e para shkollë shqipe.Dhimtër Berati në bashkëpunim të ngushtë me Sotir Pecin,Ilo Mitkë Qafzezin dhe motrat Qiriazi duke nxitur e përhapur idenë e alfabetit me gërma latine.Dhimitër Berati,menjëherë pas vendimeve të Kongresit të Manatsirit në vjeshtën e vitit 1908,iu vu punës së tij si mësues për edukimin e gjeneratave të reja me ndjenjën e shqiptarizmit si edhe prirjet drejt familjes së madhe të Evropës së qytetëruar.Ndonëse i ri në moshë,ai do të shquhej sa për intelegjencën e rallë aq edhe për përkushtimin ndaj lëvizjes sonë kombëtare.Në vitin 1919,Dhimitër Berati merr pjesë në Kongresin e Elbasanit,si përfaqsues i qytetit të Korçës,së bashku me Sevasti Qiriazin.Nga tribuna e këtij Kuvendi tjetër për gjuhën shqipe,ai do të shpaloste pikpamjet e veta,në gjurmë të ideve dhe detyrave që u caktuan nga Kongresi i Manastirit.Përkrah atdhetarëve të tjerë shqiptarë,Berati do të ngrinte fort zërin se kish ardhur koha që pikërisht në Elbasan të ngrihej shkolla e cila do të përgadiste mësuesit e ardhshëm të gjuhës shqipe.Ai do të mbronte fort në këtë Kuvend,bindjet e atdhetarit Luigj Gurakuqi që kush e donte Shqipërinë,të falte për të ngritur shkolla,pasi e ardhmja e atdheut kërkonte padyshim njerëz të pushkës por dhe të penës.Bindjet dhe kurajoja e tij,bënë që intelegjenca dhe populli i Korçës,ta zgjedhin Dhimitër Beratin si përfaqsues të tyre edhe në Kongresin e Dytë të Manastirit,në vjeshtën e vitit 1910,në bashkëpunim me motrat dhe vëllezërit Qiriazi,Ibrahim Temon, Mid’hat Frashërin dhe Luigj Gurakuqin,Dhimitër Berati do të ndikonte drejtpërdrejti në përhapjen e gjuhës dhe të shkollave shqipe.Pikërisht i nxitur nga bashkëpuntorët e tij,Berati ndërmerr disa udhëtime radhazi në kolonitë shqiptare në Rumani duke mbledhur të holla duke shtypur libra dhe duke shpërndarë ata fshehtas në trevat shqiptare.Në fillim të vitit 1912,Dhimtër berati ndalohet për disa ditë në admnistratën ushtarake të qytetit të Manastirit,kinse për disa verifikime,por me ndërhyrjen e disa atdhetarëve,në mes të të cilëve edhe Çerçiz Topulli,del prej garnizonit osman dhe përcillet prej trimave,pranë familjes së vet në Korçë.Në pranverën e vitit 1912,Dhimitër Beratin e shohim përsëri në Konstancë e Bukuresht.Tani ai mban lidhje të ngushta me Luigj Gurakuqin dhe Isamil Qemalin e Mit’hat Frashërin,duke transmetuar në këtë mënyrë,në kolonitë shqiptare të Rumanisë,përgaditjet dhe lëvizjet që vlente të bëheshin për pavarsinë e atdheut të tyre.Në të njejtën kohë,në bashkëpunim me Dhimitër Ilon,Berati ndërhyn energjikisht pranë qeverisë rumune,duke mundësuar ndihmën e kësaj të fundit në dobi të shqiptarëve.”Qeveria rumune ka qënë në favor të lirisë dhe pavarsisë shqiptare:Me këtë rast Taqe Iunesku,nëpërmjet patriotit Kristo Meksi i dërgon Ismail Qemalit,kryetarit të komisionit shqiptar,një çek prej 500 mijë franga ari për shpenzimet e rastit.Ismail Qemali bashkë me Luigj Gurakuqin,Kristo Meksin dhe Dhimitër Beratin u nisën për në Vjenë”.(S.Vllamasi “Ballafaqime politike në Shqipëri”-Tiranë 2000 , faqe 68 ).
Dihet tashmë lufta dhe përpjekjet e mëdha diplomatike që Ismail Qemali,bëri pranë kancelarive evropiane të asja kohe.Ka qenë tejet e vështirë për Fuqitë e Mëdha të Evropës,të ndikonin në ngjarjet që do të sillnin pavarsinë e vendit tonë.Kjo për arsyen e thjeshtë se pas rrëzimit të perandorisë osmane,Fuqitë e Mëdha nxuarën nga sirtarët,planet e kahershme të tyre për coptimin e trojeve shqiptare,duke dashur të kënaqin satelitet e tyre në Ballkan.Në këto bisedime të gjata e të lodhshme,në krah të Ismail Qemalit do të ishte kurdoherë Dhimitër Berati,i cili ndonëse i ri në moshë, do të dinte se si të kërkonte të drejtat e mohuara të kombit të vet.Në vjeshtën e vitit 1912,Dhimitër Berati do të shkonte në Shqipëri së bashku me Ismail Qemalin,Luigj Gurakuqin, Vangjel Meksin dhe atdhetarë të tjerë.Ai do të provonte vështirësitë e mëdha me të cilat rëndom përballen burrat,por edhe kënqësinë që ishte në Vlorë,në atë ditë të 28 nëndorit 1912, i zgjedhur njëzëri prej kolonive shqiptare që prej vitesh patën mërguar në Rumani.Duke shtërnguar duart me bashkëpuntorët e tij të hershëm Mid’hat Farshërin,Bedri Pejanin,Rexhep Mitrovicën etj, 26 vjeçari Berati do të hynte krenarisht në sallën e atij kuvendi emblematik për krejt shqiptarët.Në telegramin që konsulli austrohungarez në vlorë i dërgon Vjenës dhe e bën me dije për përfaqsuesit shqiptarë,midis të tjerave lexojmë ; “Për shoqërinë “Bashkimi” në Bukuresht ;Dhimitër Zografi, Pandeli Cale,Kristo Meksi,Dhimitër Mborja,Pandeli Mborja,Dhimitër Berati”.( Arkivi Qëndror i shtetit – Tiranë. Fondi 591 , dosja 2 , fleta 12 ).
Duke parë aftësitë intelektuale të tij,Qeveria e Përkohshme shqiptare e dalë nga Kuvendi i Vlorës, e ngarkoi Dhimitër Beratin me detyrën e kryeredaktorit të gazetës “Përlindja e Shqypnies” si dhe sekretar të misionit diplomatik të kryesuar prej Ismail Qemal Vlorës.Krijimi i shtetit të pavarur shqiptar,me të gjitha strukturat e tij ishte jo vetëm detyrë e ngutshme por edhe premisë e domosdoshme për ta njohur Shqipërinë në arenën ndërkombëtare.Nëpërmjet gazetës “Përlindja e Shqypnies” Dhimitër Berati u përpoq të nxiste sa më tepër vetëdijen nacionale të bashkëkombasve të vet që këta të rroknin armët dhe të mbronin me jetët e tyre,jetën e shtetit të parë shqiptar.Ndërkaq,pena dhe vizioni përparimtar diplomatik i Beratit,nuk munguan që nëpërmjet faqeve të kësaj gazete t’u bënin thirrje kancelarive evropiane për t’i ardhur në ndihmë çështjes shqiptare.Në verën e vitit 1913,ngase pat mbaruar univeristetin për admnistrim në Bukuresht,me porosi direkt të Ismail Qemalit,Dhimitër Berati ngarkohet në funksionin e admnistratorit të spitaleve të vendit.Kush e ka parasysh zhvillimin ekonomiko-shoqëror të shtetit amë në fillimet e shekullit të kaluar, e ka të qartë se në çfar vështirësije virej Dhimitër Berati.Megjithatë,ky atdhetar i pabujë e priti me ndjenjë të lartë përgjegjësie këtë mision,duke dhënë ndihmesën e vet të pakursyer.Gjithsesi,
Ai do të gjendej pranë Ismail Qemalit në momentet më të vëshira që po kalonte Shqipëria dhe diplomacia e saj,veçanërisht pas rebelimeve të verbëta të shqiptarëve të udhëhequra nga Haxhi Qamili dhe të përkrahura nga shovenizmi sllavo-helen.Me largimin e Ismail Qemalit nga Shqipëria, Dhimitër Berati do të shkonte për pak kohë në Korçë dhe prej andej sërisht në Rumani.Edhe këtu, Berati nuk do t’i rreshtëte për asnjë çast përpjekjet e veta në mbrojtje të pavarsisë së Shqipërisë dhe në ruajtjen e tërësisë territoriale të saj.Në bashkëpunim të ngushtë me komunitetin shqiptar në Rumani,ai do të sensibilizonte jo vetëm Bukureshtin por edhe Romën,Parisin e Gjenevën,lidhur me padrejtësitë që vazhdonin t’i bëheshin kombit tonë.Është kjo arsyeja që në vitin 1919,kolonia shqiptare e Rumanisë e dërgon Dhimitër Beratin si përfaqsues të përhershëm të saj në delegacionin për Konferencën e Paqës në Paris.Dihet tanimë se në këtë Konferencë,shqiptarët u përfaqsuan me 4 delegacione,çka tergonte përçarjen e madhe politike të kombit tonë.Sidoqoftë Dhimitër Berati, në krah të atdhetarëve të tjerë shqiptarë,dijti të bashkojë kurdoherë forcën e mendimit dhe të logjikës së tij me ate të burrave të tjerë shqiptarë,të delegatëve të tjerë. Njëherazi,ai do të trishtohej së tepërmi kur bashkëkombas të vet,për qëllime nga më ordineret,kërkonin të shisnin deri atdheun e tyre:Kështu,në një letër që i dërgon Mid’hat Frashëri,prej Parisi,më 8 korrik 1919,midis të tjerave shkruan ; “Tek Gurakuqi sapo lexova një broshurë, e cila më bëri përshtypje të thellë.Është një promemorje me anë të së cilës disa prej bashkëatdhetarëve tanë me banim në SHBA,kërkojnë aneksimin e vendit të tyre nga Greqia.Po të mos kisha parë këtë promemorje,kurrë nuk do të kisha besuar se egzistuaka një propagandë grekomane kaq e fortë ndër bashkëatdhetarët tanë atje… Po ju bëj me dije menjëherë që nga ana juaj t’i shkruani “Vatrës” mbi këtë punë, e cila sipas opinionit tim ka shumë rëndësi.Ka shumë të ngjarë që këta të gjorë,nuk kanë pasur qëllim të firmosin një shkresë të tillë.Sidoqoftë,një komision i formuar nga disa persona të njohur,mund t’u marrë firmat,në mos të gjithëve,të paktën një pjese të atyre që kanë firmosur këtë akt tradhëtie”( Arkivi Qëndror i shtetit – Tiranë.Fondi 35 , dosja 134 , fleta 4 ).
Në krejt kohën e qëndrimit në Konferencën e Paqes në Paris,Dhimitër Berati do të shndrohej në tribun të mendimit të emancipuar shqiptar lidhur me rrjedhat tragjike të ngjarjeve që kalonte vendi ynë.Janë me dhjetar fjalë të tij,projekte,rezoluta apo protesta të ndryshme,jo vetëm në Konferencën e Paqes por edhe në kancelaritë e ndryshme evropiane,të cilat rëfejnë shpirtin e madh dhe kulturën e gjërë të këtij atdhetari.Fjalëpak nga natyra por edhe gojëmbël,ai do të dinte të ulej me atdhetarë të tjerë shqiptarë madje edhe kur këta patën gabuar.Në mënyrë të veçantë,Berati do të kthjellonte idetë e veta me Mid’hat Farshërin,Mehmet Konicën etj,duke qenë kësisoj kurdoherë i qartë dhe i vendosur në mbrojtjen e çështjes shqiptare.Në ngjarjet e vitit 1922,të cilat nxuarën si protagonistë kryesor të fateve të Shqipërisë,Ahmet Zogun,Dhimitër Berati ishte ende i vendosur në Paris,si i dërguar i kolonisë shqiptare të Rumanisë.Në tetorin e këtij viti ai do të pritej në audiencë prej kryeministrit shqiptar në Tiranë dhe fjalë pak siç ka qenë,do të pranonte prej burit të Matit,funksionin e drejtorit të Zyrës Politike në Ministrinë e Punëve të Jashtme.Në këtë funksion,Dhimitër Berati do të ndiqte me shqetsim të vazhdueshëm çdo hap të shtetit shqiptar,të dalë prej Kongresit të Lushnjës,duke dashur të ndërtojë një politikë të jashtme me sa më shumë frymarrje.Shqipëria jo vetëm duhej të forcohej së mbrendshmi por vlente të thoshte fjalën evet edhe në diplomacinë evropiane,me ç’rast Berati s’i kursen energjitë për asnjë moment.Janë me dhjetra raporte dhe udhëzime që Dhimitër Berati ka përgaditur për Ministrinë e Jashtme dhe Kryeministrinë e viteve 1922-1923,ku viret theksi tek bashkëpunimi i të gjithë forcave atdhetare,në dobi të diplomacisë të vendit.Detyra si drejtor i Zyrës Politike dhe më pas sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë së Punëve të Jashtme,s’e ka penguar askurrë Dhimitër Beratin të marrë përsipër çështje të tjera më delikate.Kështu,në verën e vitit 1923,dërgohet me porosi të kryeministrit,Ahmet Zogut, të përfaqsojë Shqipërinë në grupin e Kontrollit Ndërkombëtar të Kufijve.Shtypi shqiptar i asaj kohe shkruan tekstualisht ; “Komisioni,ka tri ditë që ka shkuar në leskovik dhe si të mbarojë atje do të hidhet në Janinë e prej andej në Korfuz.Qeveria jonë përfaqsohet nga z.Dhimitër Berati,një nga të zotët për këtë punë kaq me rëndësi,meqenëse z.Berati ka lënë mjaft studime dhe është praktikuar duke ndjenjur dy vjet në Paris bashkë me Mid’hat Frashërin”.(Gazeta”Koha”-Korçë 28.07.1923).
Përfaqsuesi i palës greke në këtë komision,kolonel Boçari,i nxitur nga qëllimet shovene të Athinës, u përpoq ta bënte për vehte Dhimitrin,duke patur parasysh që ky ishte ortodoks.Por meqë në momentet e parë,ai e kuptoi se Berati do të ishte jo vetëm i pakompromentuar,por edhe autoritar në fjalën dhe vendimet e veta.Me atë frëngjishten e vet ekselente,me kulturën e gjithanshme,Berati do të fitonte respektin e ushtarakëve të lartë francezë,italianë e britanikë,të cilët kryesonin punimet e komisionit në fjalë.Në një prej letrave që i dërgon në vjeshtën e vitit 1923,Mid’hat Frashërit,lidhur me debatet ndaj helenëve,midis të tjerave Berati shkruan , “Pjesa teorike e punës do të marr fund por druaj shumë kundërshtime gjithfarësh nga ana e grekërve.Në kundërshtim me protokolin dhe me kompetencën e Komisionit,qeveria greke kërkoi dy katunde tonat ;Bobicka dhe Radati,afër Sarandaporos.Me nj’anë pranojnë vleftësinë e protokolit,m’anën tjetër duan ta shkelin…Është e kot t’ju them se u hëngrëm mjaft me delegatin grek mbi këtë pikë…”(Arkivi Qëndror i Shtetit – Tiranë Fondi 35 , dosja 134, fleta 27 ).
Në vitet 1924-1925,Dhimitër Berati caktohet në funksionet e kryekonsullit në Sofje si edhe zv/ përfqasuesit shqiptar në Paris.Sërisht do të virej në provë intelegjencia dhe atdhetaria e tij,të cilat nuk munguan për asnjë çast.Gjatë kësaj periudhe,Berati shkruan disa shkrime në gazetat më presitigjioze për historinë e Shqipërisë,gjithashtu mban konferenca dhe leksione për gjeografinë,etnologjinë dhe të kaluarën e popullit tonë,në institutin e studimeve të Evropës.Për më tej,në këtë Institut me përpjekjet dhe veprimtarinë e drejtpërdrejtë të Dhimitër Beratit,u çel edhe një kurs i shkurtër për gjuhën shqipe,ku mundën të merrnin leksione të plota,mjaft prej studiuesve të huaj të cilët ishin të interesuar në këtë rrafsh.Në verën e vitit 1925,dhuna shovene e Athinës,ndaj popullsisë së pambrojur çame po arrinte kulmin:Përpara kësaj dhune duhej patjetër të thoshte fjalën e vet diplomacia shqiptare.Mid’hat Frashëri,asaj kohe Ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë në një prej telegrameve të shumtë dërguar Tiranës zyrtare,pasi i njihte me gjëndjen më të fundit,këshillonte Ministrin e Jashtëm pos të tjerave :”Bashkë me telegrafin duhet që shkëlqesia Juaj të jipni urdhër sekretarit që kini në Gjenevë,të përpiqet për këtë çështje.Nëse nuk kemi sekretar pranë Lidhjes së Kombeve,atëherë ju lutem të emëroni z.Dhimitër Berati në këtë post dhe t’i jipni urdhër të vejë në Zvicër.Shkëlqesia Juaj,kini nga ana ime një raport të gjatë… ku rrëfej nevojën e një zyrtari shqiptar në Gjenevë dhe cilësitë e z.Berati që e bëjnë titularin më të volitshëm në këtë detyrë “.(Arkivi Qëndror i shtetit – Tiranë. Fondi 251 , dosja 131 , fleta 373 ).
Ka qenë sigurisht kjo njëra nga arsyet,me ç’rast qeveria shqiptare e dërgon Dhimitër Beratin në Lidhjen e Kombeve,vend në të cilën diplomati i shquar do të shtonte sa më shumë përpjekjet atdhetare jo vetëm për banorët etnik të Çamërisë,por edhe për krejt shqiptarët që jetonin në trojet etnike shqiptare të okupuara padrejtësisht nga serbosllavët.Njëherazi,me nismën e tij,Dhimitër Berati zhvilloi një kurs të përgjithshëm të gjuhës shqipe pranë Institutit të Studimeve Evropiane,në bashkëpunim të ngushtë edhe me albanologun e shquar Dhimitër Jorga.Duke patur parasysh se Evropa nuk e njihte si duhet historinë e kombit të vet,Dhimitër Berati përktheu në gjuhë të ndryshme mjaft nga autorët e dëgjuar shqiptarë,duke dashur të mbysë sadopak zërat e shfrenuar dhe tamtamet e propagandave sllave dhe greke.
Në vitet 1928-1934,Dhimitër Berati nuk nguron të japë kontributin e vet në sferat më të larta të diplomacisë shqiptare të asaj kohe.Regjimi i ri monarkik,u ndesh që në fillim me një varg vështirësish në fushën diplomatike si edhe ngatëresa të panumërta që kishin burimin në konfliktet ballkanike.Shtetit shqiptar duhej t’i kapërcente këto vështirësi sa më shpejt,pasi ato lidheshin jo vetëm me ekonominë e prapambetur,por sidomos me stabilitetin politik e ushtarak,po aq sa edhe vetë të ardhmen.Në disa prej momenteve kryesore,veçanërisht në marëdhëniet me Italinë,vetë Mbreti Zog merrte pëlqimin e Dhimitër Beratit,duke parë tek ai jo vetëm atdhetarin e shquar po sidomos personalitetin që mund të lidhte të tashmen me të ardhmen.Madje në disa momente jo fart të këndshme në fillim të vitit 1934 lidhur me ekonominë e vendit tonë,Mbreti Zog i ofron Dhimitër Beratit postin e Ministrit të Ekonomisë Kombëtare.Në dy vitet e qëndrimit të tij në këtë funksion, marëdhëniet ekonomike midis Shqipërisë dhe Italisë,njohën ndofta periudhën më të shkëlqyer të bashkëpunimit.Me pikpamje tejet reformatore për sitemin ekonomik të vendit,nisur nga dëshira për një përparim sa më të shpejtë dhe të natyrshëm të ekonomisë shqiptare,Dhimitër Berati mundi të marrë shumë kapitale (aspak siç u than në 50 vjetë komunizëm,”për të shitur Shqipërinë”)por përkundrazi për ta orientuar ate drejt perëndimit.Janë me qindra urdhëra,telegrame,fjalë dhe bisedime,ku provohet se çdo veprim ekonomik i Monarkisë,është paraparë së pari në rrafshin politik se çafr mund t’i shërbejmë mirë qeversijes dhe stabilitetit politik në vend:pasuritë e atdheut tonë në këto vite jo vetëm që nuk u shitën për qëllime politike,por më së shumti u evidentuan,u zbuluan,u ndërtua infrastruktura e domosdoshme për t’i paisur të gjitha në duar të popullit.Roli i Dhimitër Beratit në këtë fushë ka qenë i padiskutueshëm.Forca e thellë e këtij personaliteti do të spikaste edhe në vjeshtën e vitit 1941,atëherë kur me thirrjen e disa patriotëve të tjerë shqiptarë,ai pranoi postin e Mnistrit të Kulturës Shqiptare dhe zv/ministër i arsimit.Shumë shkolla të çelura në atë kohë,qoftë në Kosovë qoftë në Maqedoninë shqiptare,mbajnë firmat dhe vulën e Dhimitër Beratit.Ai vetë do të vizitonte këto shkolla duke u bërë thirje mësuesve nga shteti amë që të kontribonin duke vajtur konkretisht dhe duke përhapur diturinë në viset ku regjimi i urryer serbosllav kishte bërë çmos të zhdukte çdo frymë shqiptarizmi.Në bashkëpunim të ngushtë me Fejzi Alizotin dhe Iljaz Agushin,atdhetari i shquar Dhimitër Berati do t’i përgjigjej etjes së madhe të shqiptarëve jashtë shtetit amë,me qindra e mijëra teste shkollore të cilat përshkroheshin fundekrye prej ndjenjave atdhetare të Shqipërisë Etnike,lirisë dhe demokracisë moderne.
Me vendosjen e diktaturës komuniste në shtetin amë,Dhimitër Berati largohet nga Atdheu. Tanimë, jeta e këtij mendimtari,intelektuali dhe veprimtari të shquar do të ndjekë rrjedhën e saj si jeta e qindra emigrantëve politikë shqiptarë:Por kjo nuk do të ligështonte aspak burrin.Ai do të vazhdonte të shkruante librin e tij voluminoz “Shqipëria”( i cili mbeti në dorëshkrim) ashtu sikundër një sërë artikujsh,për fatin e mbrapshtë të shqiptarëve.Vazhdon të mbajë letërkëmbime të shumtë me Ahmet Zogun,Abaz Kupin etj,duke ndjekur i trishtuar fatin e shqiptarëve të ndrydhur prej ortodoksisë komuniste.Mbyll sytë në ROMË i rrehtuar nga miq e shokë më 8 shtator 1970.
Bern-Zvicër