Part 2/
Low and high context of cultures on the Albanian language/
By Neka DOKO- Metropolitain “Fan Noli” Library/ Archive & Cultural Center/
Multilingual and Cross Cultural Communication Research/
Acknowledgments/ Reconnaissance/
Anthropologist E. Hall in the early 80’s identified two distinct cultural ways of using language.
Low context cultures use language primarily to express thoughts, feelings, and ideas as clearing as logically as possible. To low context communicators, the meaning of a statement is in the words spoken. North American culture falls toward the low-context end of the scale. By contrast, high context cultures value language as a way to maintain social harmony. Most Asian and Middle eastern cultures fit the high context pattern. According to Hall (1983), complex societies organize time in at least two different ways: – one thing at a time- as in North Europe and America, and -many things at once- as in Mediterranean countries, the Asian and South America societies. The first category is identified as a Monochronic Time (M-time), and the second known as Polychronic or P-Time.
Even though the Albanian culture belongs to the Mediterranean patterns of high context and Polychronic time and people, the Albanian language seems to stay in between the scale, featuring elements from high and low context cultures. I would prefer using the “motion picture” of Whorf- Sapir hypothesis to explain how the Albanian language culture has been evolved in century. As Albania is situated for good or bad luck in the heart of west coast of Balkans, war and civilization winds either from sea or mountains, have brought into our small landin different times many western and eastern influences. Since the Turkish was the longest and harshest in time, it happened that the high context cultures of the eastern Mediterranean stream dominated the low context ones of scattered waves winded from the Western part.
Based on the situation the language is used, both contexts seem to coexist in variances irregularly moving in specific places and time, depending on where and when the Albanian is the most used, switched and mixed with other languages (Doko, 2006, a). However, in the today “motion picture” of the Albanian language uses in and outward the country, no native speaker of it, clearly fit either one of these distinctive categories.
Noli’s dynamic relationship with languages: variables of context and time
Fan Noli’scase of relationship with languagesif culturally studied would have been fit into the high context and the Polychronic time of places and people who, himself originally came from. Whereas, the Noli’s relationship with Albanian language seems to fall into a special group of cultures, time and a more personal category.Within Noli’s ‘motion picture’ of the case, his first spoken language uses with timeappears to incline from the high context culture of his birthplacetowards the low context communication of the North American culture, where he lived and worked for Albanian identity the most part of his life. Along with this contextual change, the time category of his ‘motion picture’ changed as well. From the Polychronic Time of his language interaction and uses in the Eastern Turkey, Greece and Egypt, when landing in North America, he must have adjusted with extra efforts into the Monochronic Time of interaction with the new culture.
Documents show that Fan Noli’s first lingual expectations insidethe high cultural context didn’t
seem to work well for his-soft spot mother tongue- Albanian. Unless Noli himself as a
self-taught student and a dedicated genotype had to work hard and challenge odds of
Polychronic stereotypes against many encounters denial on the Albanian language existence.
More biographical evidence (N. Jorgaqi, 2005,) emphasize that either Noli’s paternal grandmother or parents would have loved to send their young teenage great son and boy to learn Albanian in school, especially beingtaught by their own teachers of the Albanian colony. Noli’s family patriotic hopes to educate him at the same time in Albanian and Greek unfortunately may have fell short in that context, due to the anti- Albanian language teaching policy, conjunctures and propaganda of the ‘High Porte’ throughout Albanian colonies of Mediterranean basin and Thrace.
“The Patriarchate of Constantinople opposed Albanian language and education, because they meant the loss of its influence and subsequently the constitution of an Albanian independent church.” (S. Skendi, 1964)
Thus, following the family roots religion and the main language of the Orthodox doctrine, the Ancient and Modern Greek were meant for young Noli asthe primary and fundamental language of education,debuting in Ibrik Tepe and keeping on in Adrianople.This lingual and contextual variable marks the first shift from a dialectal spoken Albanian, viewed as a ‘barbarian’ language fueled by cultural bias to a “civilized language” in the way the Greek ‘linguaculture’ was perceived for century in the Mediterranean region and around world.
Moreover,the prohibition of the Albanian use for education was the common rule everywhere. By the time when the young boy started school in his hometown, in the south of Albania, where his family migrated from“the schools were Turkish for the Moslem and Greek for the orthodox Albanians. Only among the Catholics of the north there existed toward the end of the 19th century a few schools, under the Austro-Hungarian Kultusprotektorat, where Albanian was taught.” (S. Skendi, 64, ibid)
It became clear that the Albanian linguistic question couldn’t have been resolved at the time differently but through religious acculturation to the Albanian intellectuals educated and graduated from Western and Eastern doctrinal universities.
Thus, many Albanian Catholics formed in Vatican could have brought in their hometown of Shkodra and its northwestern region, a few “abece” booklets called “Abeceja Katolike” and many bilingual Latin Albanian dictionaries edited by groups of Albanian Italian scholars who could serve their linguistic question only through Catholic acculturation.
In the central and south east of Albania, of Orthodox clerics and scholars, much later than Catholics in the north, through the cultural Greek center of Moskhopolis several multilingual vocabularies were edited; the first documented one by Kavaliotti of Voskopoje in 1710, the second a Phoenician-Albanian Abece byTheodor H of Elbasan in 1806, followed by two well – known Greek- Albanian Alphabets and biblical bilingual works respectfully edited by Kristoforidhi of Elbasanin 1866, and the pure golden codex of Berat by Konstantin Berati in 1868.
Since in the Thracian settlement of Albanians, The High Porte of Constantinople had sabotaged any further linguistic movement inspired by the Albanians Orthodox scholars of Athens who wrote by the time many Abeces in their own language with Greek letters, to Noli’s family one thing became clear. Their son’s education would have been fulfilled through the Eastern Byzantine acculturation right in the heart of the cross road of civilizations.Right there where Noli himself although very young would have felt the heaviest prejudices about his own languagethat had been circulated among the high context cultural “educated” and polychronic teachers.
From the beginning, the teenage Noli wouldn’t have easily accepted the whole exclusive education in Greek while growing up within an Albanian colony in mind and spirit. Especially, when hearing his Greek teacher trying to convince him that Albanian language didn’t have existed at all. How many times he had to return home with his broken heart because he couldn’t agree with his Greek teacher who kept stereotyping his mother tongueculture as a “barbarian” one. And mostly while these voices kept pressuring the child that no one knew about his language, since without an alphabet neither writings. He strongly felt that something was misleading there.
Although the boy had heard so many times that “the written Albanian was prohibited and oppressed during the period of Turkish rule, their literary language could not be built but on the language spoken by the people” (S. Skendi, ibid) he still wanted to prove to his teacher that he was wrong. Along with these feelings, since the beginning a strong character and brilliant mind was forged out there; as much rebellious as the first to excel in Greek language, hebecame the best student of the class. (N. Jorgaqi, “Jeta e Fan Nolit”, 2002)
For the infant Noli his mother tongue was illuminated by two lights, the first by love for Christ, the second by love for Albania. Naturally he was brought up hearing ancestor poems and legends inspired by the Albanian fighters for faith and freedom through his paternal grandmother lullabythat would have accompanied him to fall asleep.
All signs seemed to come together. Noli was only 10 years old when with the greatest interest read the Albanian translation of the New Testament by Kristoforidhi. It was not a coincidence that his uncle noticed the boy’s sparkle out it, and then suggested that he use Christ’s life as a guide for his own.” (Fiftieth Anniversary Book, 1960)
In addition, the ancestral patriotic and educational flame of all Noli’s from Qyteza to the Thracian settlement would have fueled the Young Noli vision to make a dream of fulfilling the Albanian language in an independent nation and church. Here there are two other geno and ontotypical variables that emergeat once to mark the Noli’s evolving ‘motion picture’ of relationship with Albanianwithin his faith in the future.
With this goal he was sent to the Adrianople high school, toexplore, reach his potential and then attain his family expectations. The first cultural shift from a strictly bilingual environment (spoken Albanian at home, Greek in school) into a multilingual and cultural context occurred at the moment. For four years the young Noli had the chance to get immersed into more other languages.
With Albanian in mind, however, the Greek and Latinwould have remained his fundamental, scholastic broad and the most used languages to make personal research for future liturgical translation into his mother tongue.
When excelling inother languages he renewed with the Albanian spirit of survival and self-determination. As a student Noli had leaned about the Albanian intellectuals and patriots organized in societies in secret places of Mediterranean countries when simultaneously working on Albanian literacy by publishing books and manuscripts in better versions of their language.
In Greek Gymnasium and from the intellectual contacts with professors, the very perceptive Noli sensed that his own language was so unfairly persecuted, and because sounded different from others had to be often biased or even completely rejected such as when manuscripts were published. He still believed that Albanian always existed as a unique language in the south east basin of the Mediterranean civilization. From the map of the crossroad of people and languages of Western Asia, North Africa and Southern Europe, he intuitively situated it somehow among the minority and rare languages such as Mesopotamian, Phoenician, Canaanite, Carthaginian. (from Noli’s personal notes in the 40’s)
A year later in Constantinople, besides Greek, French, Turkish, Arabic and other religious cultures, he added more Latin and Italian to his previous repertoire of languages at the Italian Royal Institute in 1901 (see the doc #1, 2)With this, Noli tried to complete his multilingual cultural and biblical education as a foundation for a future path toward the western world. It seems that during this period, the second shift of Noli’s ‘motion picture’may have occurred at least enthusiastically from his old high contexttoa new low context languages and cultures.
Above all, however, the most crossed mind of languagesto work on,was Albanian. From others, the more he learned, the better he knew about his mother tongue roots and cultural trails through readings. He learned nothing but to be a patient and long life student to unearth the mystery of his own language. From Phoeniciansliterature and Etruscan manuscript, he read somewhere that Albanian happened to be one of the most ancient spoken language during the Roman epoch. Later on, scholars and researchers on the Antiche Civilta Mediterranee studies would have found out that Albanian was documented earlier in Latin and later in Italian as being the main language of conversation within the court when Latin served as the written and administrative language of the Roman Empire, (N. Vlora- Falaschi, 1978, 1984). The geopolitical statureand sociolinguistic trait of his spoken mother tongue cameinto light throughthe Albanian cavalry vocabulary and code switching messages gathered from the Roman soldiers remains,during the empire wars against Greeks and Egyptians.
In that context, Fan Noli’s first literary piece of work in Albanian, written and published in two different countries seemed to mark a double edged sword start. One century this year, since his publication in America, time proved that this had broughtnothing but a great Albanian and cross cultural contribution.
Clearly inspired by Shakespearian tragedy studied in school and then played when working as a prompter in a moving theater in Athens, Fan Noli wrote the first literary work in Albanian in 1902, a drama he entitled “Israilite e Filistine”. The drama was published by the “Kombi” newspaper in 1906- 1907, few months after he arrived in Boston.
In his epilog written in Boston in 1907, Fan Noli called his cross cultural audience attention to find out why he had chosen to let his Philistines characters enter and play with Israelis in their own Synagogue or in the Baal Temple in Gaza. (Act I & III)
The synthesized along with analytical results of this work are cross cultural, linguistic and philosophic. Fan Noli’s cognitive anthropological sense turned alert when he put into question many of cultural irreconcilable differences between his drama people. From Boston Noli asked his broad circle of compatriots in the region to understand why he had opted to write this subject in the first place (see the digital doc #3) and never touched it later to make any further improvements or needed adjustments.
Fan Noli’s first contribution to the Albanian renaissance literary heritage at the timetestified his broad knowledge of the Mediterranean diversity of languages and cultures through contacts and even conflicts with one another. In addition, the linguistic contribution of this first work is pioneering and remarkable. Originally written through a Tosk variances language, the text transcends a Shakespearian plot that adds a modern genre to the Albanian revival literature in the beginning of the 20th century. Besides, phonetically and structurally pertaining a daring exercise and complete task, at large provides with a legible long writing work made out of all Albanian letters. Comparing that with many literary works of the time written in Albanian with partial Greek, Latin or Slavic letters, the drama makes a great achievement for the Albanian literature produced in two different countries, Greece and America between 1902and 1906. From the perspective of such contemporary literature at the time, this has to be considered as a cross cultural literary piece of work written in complete Albanian letters,with credits to come to readersmore than two years before the unified Albanian AlphabetCongress of 1908 in Manastir.
Then finally, the young dramaauthor, with an open minded multilingual and cross cultural observation, based on his own encountering, education and interactions with people in the region, through his broad intuitive and visionary work had warned ahead in time that something tragic between these two cultures and religions unfortunately born within them will never go away.From here a new anthropological variable of Noli’s ‘motion picture’ of consciousness about high and low cultural clashes in the Middle East context, marks his unique case of other languages understanding and uses for philosophic and humanistic purpose.
On the other hand, he had felt more optimistic when working on his own language and culture. Noli saw in the Mediterranean basin of languages contacts, although immersed within a high context ofcultural differences, a good placefor his compatriots tocompare and find a common ground for makinga united written Albanian deal. Historical records into the Albanian Alphabet identity, proved that. During the second part of the 19th century, in the realm of the Eastern and Western contacts, many Mediterranean countrieshad turned into new homelands and work places for the exiled Albanian intellectuals and patriots. When studying in Constantinople, hiscompatriots formed a society composed of intellectuals graduated from Western and Eastern universities and of three faiths, “who undertook the publication of books in the Albanian language.” (Skendi, ibid, 316)
Whereas Fan Noli’s worldview and value system remained rooted into Christian Orthodox faith of the south central and east of the Mediterranean tradition, the young student kept deeply inspired by European renaissance and Descartes – Kant concepts of Western beliefs in human progress.
Along with a bigger frame of renaissance mentality Noli, variables would have been almost there to solve his equationfor the independence of nation, religion and individual success. He believed that although he had put all piecestogether, they could take place only at one place and time where his triple dream could be promoted. Again the third lingual shiftfrom the Mediterranean culture to the North American context would have been plausible only if he joined a day the new continent.
When Noli arrived in Boston, he found himself experiencing three shifts at once. He startedwriting and publishing in Albanian papers (Kombi in 1906 and in Dielli, since 1909), organizing the Albanian church in 1908, while translating the biblical literature from Greek into Albanian and studying English in evenings courses. In three years he had to dig back and forth into the world philosophy and languages with the goal to complete his missing high school records before submitting his request to Harvard admission in 1909. Was he really shifting from his rooted Polychronic time and culture into the Monochronic new context, that fast?
Definitely not. The time either Polychronicor Monochronic or somehow between, was running up and he had so many things to do.
Fan Noli’ s dynamic communication with Albanians on Albanian language: Faik Konitza
If was there someone landing in Boston as a complete linguist among all Albanian patriots that Noli would have highly estimated since the beginning, that person would have been Faik Konitza. It occurred that Konitza persisted as one of the closest Albanian friend and collaborator to Noli’s cause on Albanian Independence and language. Their mutual respect and work for years in Boston was not a mere occasion or coincidence. Both men came to America with a solid family and personal inheritance for seeking independenceand progress through national, cultural and linguistic integrity.
Interestingly, this article on them happened to come on time, since2016 is agreed to be calledthe Faik Konitza year for Dielli’s legacy and to honor his co- founder anniversaries.
The organic duo Konitza –Noli so close to make the most Albanian cross cultured coupleof their time, Noli– Konitza, although with personal and cultural differences on many questions they had discussed together, undoubtedly on the Albanian cause and language they found one another and openly remained on the same side.
As the Very Rev. Fr. Arthur Liolin decrypted the Noli- Konitza universal metrics through a contrastive approach, at Harvard University, Dudley House, Seminar on Faik Konitza: An Albanian Luminary, on 28 April 2009
‘Both men are often considered columnar twins of the Albanian national awakening. Both studied here at Harvard, albeit under different economic circumstances: Konitza with an imperial air, Noli as a mendicant monk. Both had a deep admiration for one another – despite an on-again and off-again relationship owing principally to differing points of view when it came to the political leadership in the homeland of the late 1920s and 30s.
Of Noli, Konitza would write: “The day on which Noli celebrated the first liturgy in the Albanian language was a turning point in the history of the Albanian Renaissance. We cannot forget it, nor let anyone else to forget it.” Conversely, of Konitza, Noli had said of him: “he was my first real mentor and role model.”
Thus, Konitza’s direct contribution and cross cultural approach on the Albanian language identity when working for a common language was pointed out by Prof. Stavro Skendi, in The Emergence of the Modern Balkan Literary Languages- a Comparative Approach,
Faik Konitza himself an atypical cross-cultural scholar of his time, “who among the men of the Albanian revival was perhaps the most cultured and with a broad philological formation, proposed in 1898that the best solution would be to create a grammar approved by the cultured Albanian and foreign Albanologists in which all the dialectal elements grouped together, reconciled, coordinated, according to a national and scientific method, would give origin to a common language to all the Albanians, as the Greeks had the Koine.” (Skendi, ibid, 316) The two Albanian dialects Geg and Tosk developed together out of the literary works of the two great poets of the Albanian Renaissance. Naim Frasheri and Gjergj Fishta, the former a Bektashi and representative of a high context of languages and cultures, the latter of a Catholic and Roman low context culture. Others like them were able to use the best of their lingual and cultural differences for the sake of a common mother tongue phonetic andcreated in 1908in Manastir the first Albanianunified alphabet out of many previous versions of alphabets partially written with Greek, Latin and Slavic letters.
Since then, the Albanian language and culture has been steadily in the process of formation through comparisons and communication with other languages of the region, through many comparative research in the context of Balkan and Southeast European studies. Faik Konitza as a pioneer of the cross cultural approach on the Albanian language identity and stylistic evolution, achieved few but very refined works on that matter written in French, Albanian and English. Noli himself in several times recognized his friend Faik Konitza writing attributes as a mastery of style and originality, to a great author with a tendency to write in a brief, selective and concise Albanian. In French and English as well. Noli recalled an interesting moment when both friends despite different nuances, agreed to translate Shakespeare after their graduation from Harvard in 1912. “Then one day a friend of mine, the late Faik Konitza, who had a master’s degree from Harvard, made a suggestion that we two should divide all Shakespeare’s plays between us and translate him into Albanian. He made only one reservation, that Romeo and Juliet belonged to him. I accepted at once on the condition that Hamlet should belong to me. So we both started.” (F. Noli: “Shakespeare and I” ibid, 5)
Within an indefinite time, thanks to a differential cross cultural approach, and specially to no Albanian scholars’ remarkable contributions for a richer Albanian language and culture, the latterhas developed as a unique vernacular for all Albanians in spoken and written literature, until today. In the present time when new ‘motion pictures’ of lingual variances through spoken and written works, abundantly appearing within Albania borders and outside the country, many efforts are yet to be attempted to reconcile and coordinate cultural differences between the modern language developments and the old structures of the pastwith the aim to bringinto the evolving common language moreopenness, originality, style and integrity.
(to be continued)
FAN S. NOLI
Fan Noli- pre-eminent and multi-talented figure of Albanian literature, culture, religious life and politics
By Robert Elsie/
Fan Noli (1882-1965), also known as Theophan Stylian Noli, was not only an outstanding leader of the Albanian-American community, but also a pre-eminent and multi-talented figure of Albanian literature, culture, religious life and politics. Noli was born in the village of Ibrik Tepe (Alb. Qyteza), south of Edirne (Adrianopole) in European Turkey on 6 January 1882. His father Stylian Noli had been a noted cantor in the Orthodox church and had instilled in his son a love for Orthodox music and Byzantine tradition. Fan Noli attended the Greek secondary school in Edirne, and in 1900, after a short stay in Constantinople, settled in Athens where he managed to find occasional and badly-paying jobs as a copyist, prompter and actor. It was with one such itinerant theatre company touring Greek-speaking settlements in the eastern Mediterranean that Noli first arrived in Egypt. Abandoning the company in Alexandria, he found work from March 1903 to March 1905 as a Greek teacher and as a church cantor in Shibîn el Khôm and from March 1905 to April 1906 in El Faiyûm where a small Albanian colony had settled. Here he wrote a number of articles in Greek and translated Sami Frashëri’s Shqipëria – Ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë? (Albanian – what was it, what is it and what will become of it?) into Greek, works which were published at the Albanian press in Sofia. In Egypt, Noli learned more about the traditions of Byzantine music which so fascinated him from his teacher, the monk Nilos, and resolved to become an Orthodox priest himself. He also came into contact with the nationalist leaders of the Albanian community such as Spiro Dine (1846?-1922), Jani Vruho (1863-1931) and Athanas Tashko (1863-1915) who encouraged him to emigrate to America where he could make better use of his talents. The young Noli agreed.
In April 1906, with a second-class steamer ticket which was paid for by Spiro Dine, Fan Noli set off via Naples for the New World and arrived in New York on May 10. After three months in Buffalo where he worked in a lumber mill, Noli arrived in Boston. There publisher Sotir Peci (1873-1932) gave him a job at a minimal salary as deputy editor of the Boston newspaper Kombi (The nation), where he worked until May 1907 and in which he published articles and editorials under the pseudonym Ali Baba Qyteza. These were financially and personally difficult months for Noli, who did not feel at home in America at all and seriously considered emigrating to Bucharest. Gradually, however, he found his roots in the Albanian community and on 6 January 1907 co-founded the Besa-Besën (The pledge) society in Boston.
In this period, Orthodox Albanians in America were growing increasingly impatient with Greek control of the church. Tension reached its climax in 1907 when a Greek Orthodox priest refused to officiate at the burial of an Albanian in Hudson, Massachusetts on the grounds that, as a nationalist, the deceased was automatically excommunicated. Noli saw his calling and convoked a meeting of Orthodox Albanians from throughout New England at which delegates resolved to set up an autocephalic, i.e. autonomous, Albanian Orthodox Church with Noli as its first clergyman. On 9 February 1908 at the age of twenty-six, Fan Noli was made a deacon in Brooklyn and on 8 March 1908 Platon, the Russian Orthodox Archbishop of New York, ordained him as an Orthodox priest. A mere two weeks later, on 22 March 1908, the young Noli proudly celebrated the liturgy in Albanian for the first time at the Knights of Honor Hall in Boston. This act constituted the first step towards the official organization and recognition of an Albanian Autocephalic Orthodox Church.
From February 1909 to July 1911, Noli edited the newspaper Dielli (The sun), mouthpiece of the Albanian community in Boston. On 10 August 1911, he set off for Europe for four months where he held church services in Albanian for the colonies in Kishinev, Odessa, Bucharest and Sofia. Together with Faik bey Konitza who had arrived in the United States in 1909, he founded the Pan-Albanian Vatra (The hearth) Federation of America on 28 April 1912, which was soon destined to become the most powerful and significant Albanian organization in America. Fan Noli had now become the recognized leader of the Albanian Orthodox community and was an established writer and journalist of the nationalist movement. In November 1912, Albania was declared independent, and the thirty-year-old Noli, having graduated with a B.A. from Harvard University, hurriedly returned to Europe. In March 1913, among other activities, he attended the Albanian Congress of Trieste which was organized by his friend and rival Faik bey Konitza.
In July 1913 Fan Noli visited Albania for the first time, and there, on 10 March 1914, he held the country’s first Orthodox church service in Albanian in the presence of Prince Wilhelm zu Wied who had arrived in Durrës only three days earlier aboard an Austro-Hungarian vessel. In August of 1914 Noli was in Vienna for a time, but as the clouds of war darkened, he returned in May 1915 to the United States. From 21 December 1915 to 6 July 1916 he was again editor-in-chief of the Boston Dielli (The sun), now a daily newspaper. In July 1917 he once more became president of the Vatra federation which, in view of the chaotic situation and political vacuum in Albania, now regarded itself as a sort of Albanian government in exile. In September 1918 Noli founded the English-language monthly Adriatic Review which was financed by the federation to spread information about Albania and its cause. Noli edited the journal for the first six months and was succeeded in 1919 by Constantine Chekrezi (1892-1959). With Vatra funds collected under Noli’s direction, Albanian-American delegates were sent to Paris, London and Washington to promote international recognition of Albanian independence. On 24 March 1918, Noli was appointed administrator of the Albanian Orthodox Church in the United States and in early July of that year attended a conference on oppressed peoples in Mount Vernon, Virginia, where he met President Woodrow Wilson (1856-1924), champion of minority rights in Europe. On 27 July 1919, Noli was appointed Bishop of the Albanian Orthodox Church in America, now finally an independent diocese. In the following year, in view of his growing stature as a political and religious leader of the Albanian community and as a talented writer, orator and political commentator, it was only fitting that he be selected to head an Albanian delegation to the League of Nations in Geneva where he was successful in having Albania admitted on 17 December 1920. Noli rightly regarded Albania’s admission to the League of Nations as his greatest political achievement. Membership in that body gave Albania worldwide recognition for the first time and was in retrospect no doubt more important than Ismail Qemal bey Vlora’s declaration of independence in 1912. In a commentary on 23 July 1924, the Manchester Guardian described Fan Noli as a “man who would have been remarkable in any country. An accomplished diplomat, an expert in international politics, a skilful debater, from the outset he made a deep impression in Geneva. He knocked down his Balkan opponents in a masterly fashion, but always with a broad smile. He is a man of vast culture who has read everything worth reading in English and French.” Noli’s success at the League of Nations established him as the leading figure in Albanian political life. From Geneva, he returned to Albania and from 1921 to 1922 represented the Vatra Federation in the Albanian parliament there. In 1922, he was appointed foreign minister in the government of Xhafer bey Ypi (1880-1940) but resigned several months later. On 21 November 1923, Noli was consecrated Bishop of Korça and Metropolitan of Durrës. He was now both head of the Orthodox Church in Albania and leader of a liberal political party, the main opposition to the conservative forces of Ahmet Zogu (1895-1961), who were supported primarily by the feudal landowners and the middle class. On 23 February 1924 an attempt was made in parliament on the life of Ahmet Zogu and two months later, on 22 April 1924, nationalist figure and deputy Avni Rustemi (1895-1924) was assassinated, allegedly by Zogist forces. At Rustemi’s funeral, Fan Noli gave a fiery oration which provoked the liberal opposition into such a fury that Zogu was obliged to flee to Yugoslavia in the so-called June Revolution.
On 17 July 1924, Fan Noli was officially proclaimed prime minister and shortly afterwards Regent of Albania. For six months, he led a democratic government which tried desperately to cope with the catastrophic economic and political problems facing the young Albanian state. His twenty-point programme for the modernization and democratization of Albania, including agrarian reform, proved however to be too rash and too idealistic for a backward country with no parliamentary traditions. In a letter to an English friend, he was later to note the reasons for his failure: “By insisting on the agrarian reforms I aroused the wrath of the landed aristocracy; by failing to carry them out I lost the support of the peasant masses.” With the overthrow of his government by Zogist forces on Christmas Eve 1924, Noli left Albania for good and spent several months in Italy at the invitation of Benito Mussolini (1883-1945). When the Duce finally reached agreement with Zogu on oil concessions in Albania, Noli and his followers were given to understand that their presence in Italy was no longer desired. Noli subsequently spent several years in northern Europe, primarily in Germany and Austria. In November 1927 he visited Russia as a Balkan delegate to a congress of ‘Friends of the Soviet Union’ marking the tenth anniversary of the October Revolution, and in 1930, having obtained a six-month visa, he returned to the United States. Back in Boston, Noli founded the weekly periodical Republika (The republic), the name of which alone was in open defiance of Ahmet Zogu who on 1 September 1928 had proclaimed himself Zog I, King of the Albanians. Republika was also published in opposition to Dielli (The sun), now under the control of Faik Konitza who had come to terms with King Zog and become Albanian minister plenipotentiary in Washington. After six months, Noli was forced to return to Europe when his visa expired and his Republika was taken over by Anastas Tashko until it ceased publication in 1932. With the help of his followers, he was able to return from Germany to the United States in 1932 and was granted permanent resident status. He withdrew from political life and henceforth resumed his duties as head of the Albanian Autocephalic Orthodox Church. In December 1933, Noli fell seriously ill and was unable to pay for the medical treatment he so desperately needed until he received a gift of 3,000 gold franks from Albania, which was ironically enough from his archenemy Ahmet Zogu. This gesture, as intended, led to a certain reconciliation between Noli and Zogu and pacified Noli’s now often tenuous relations with Faik Konitza. In 1935, he returned to one of his earlier passions – music – and, at the age of fifty-three, registered at the New England Conservatory of Music in Boston, from which he graduated in 1938 with a Bachelor of Music. On 12 April 1937, Noli’s great dream of an Albanian national church was fulfilled when the Patriarch of Constantinople officially recognized the Albanian Autocephalic Orthodox Church. Not satisfied with ecclesiastical duties alone, Noli turned to post-graduate studies at Boston University, finishing a doctorate there in 1945 with a dissertation on Scanderbeg. In the early years following the Second World War, Noli maintained reasonably good relations with the new communist regime in Tirana and used his influence to try to persuade the American government to recognize the latter. His reputation as the ‘red bishop’ indeed caused a good deal of enmity and polarization in emigré circles in America. In 1953, at the age of seventy-one, Fan Noli was presented with the sum of $20,000 from the Vatra Federation, with which he bought a house in Fort Lauderdale, Florida, where he died on 13 March 1965 at the age of eighty-three.
Politics and religion were not the only fields in which Fan Noli made a name for himself. He was also a dramatist, poet, historian, musicologist and in particular an excellent translator who made a significant contribution to the development of the Albanian literary language.
Noli’s first literary work was a three-act drama entitled Israilitë dhe Filistinë, Boston 1907 (Israelites and Philistines). This forty-eight page tragedy written in 1902 is based on the Book of Judges 13-16 in the Old Testament, the famous story of Samson and Delilah. Published at a time when Albanian theatre was in its infancy, it is one of the rare Albanian plays of the period not gushing with sentimentality before reaching a superficial melodramatic conclusion. Such were the tastes of the period, however, and Noli’s play found little favour with the public. Not only was the subject matter too distant and philosophical, but his language was too archaic or dialectal for the public to enjoy.
On his ordainment as an Orthodox priest and his celebration of the first Orthodox liturgy in Albanian in 1908, Noli recognized the need for liturgical texts in Albanian and set about translating Orthodox rituals and liturgies, which were published in two volumes: Librë e shërbesave të shënta të kishës orthodoxe, Boston 1909 (Book of holy services of the Orthodox Church), and the 315-page Libre é te krémtevé te medha te kishes orthodoxe, Boston 1911 (Book of great ceremonies of the Orthodox Church). Other religious translations followed, in an elegant and solemn language befitting such venerable Byzantine traditions. Noli indeed considered these translations to be his most rewarding achievement.
Fan Noli’s most popular work today is a scholarly history of the life and times of the Albanian national hero Scanderbeg. A 285-page Albanian version was published as Historia e Skënderbeut (Gjerq Kastriotit), mbretit të Shqipërisë 1412-1468, Boston 1921 (The history of Scanderbeg (George Castrioti), king of Albania 1412-1468), and an English version, the fruits of his doctoral dissertation at Boston University in 1945, as George Castrioti Scanderbeg (1405-1468), New York 1947. Another scholarly work in English which mirrors both his fascination with great figures of the past (Jesus, Julius Caesar, Scanderbeg and Napoleon) and his love of music is the 117-page Beethoven and the French revolution, New York 1947.
Noli has not been forgotten as a poet though his powerful declamatory verse is far from prolific. It was collected in a volume with the simple title Albumi, Boston 1948 (The album), which he published on the occasion of his forty years of residence in the United States. Albumi contains primarily political verse reflecting his abiding nationalist aspirations and the social and political passions of the twenties and thirties.
Fan Noli’s main contribution to Albanian literature, however, was as a stylist, as seen especially in his translations. Together with Faik bey Konitza, Noli may indeed be regarded as one of the greatest stylists in the Tosk dialect of the Albanian language. His experience as an actor and orator, and his familiarity with other great languages of culture, Greek, English and French in particular, enabled him to develop Albanian into a language of refinement and flowing elegance. Noli translated poetry of various nineteenth-century European and American authors, and most often managed, with the ear of the musician he was, to reflect the style, taste and rhythmical nuances of the originals.
Though he wrote comparatively little in the way of literature per se, Fan Noli remains nonetheless a literary giant. He was instrumental in helping the Albanian language reach its full literary and creative potential.(Dial-Arciv)
NOLI ME 1932 në bordin e anijes S.S. New York
Nga Ilir IKONOMI/
Kjo është një fotografi e rrallë e Fan S. Nolit, udhëheqës i shqiptarëve të Amerikës. Është bërë nga një gazetar më 21 tetor 1932, në bordin e anijes S.S. New York, kur ajo po i afrohej brigjeve amerikane. E kisha parë këtë foto të botuar me dimensione fare të vogla në gazetën Hayward Daily Review, por më në fund gjeta origjinalin dhe tani e kemi me përmasa të plota.
Vini re tiparet karakteristike – vetullat e trasha e të harkuara, fytyrën vrarëlije dhe sidomos buzëqeshjen e zgjuar që ndriçon pamjen e përgjithshme të këtij njeriu të ditur.
Noli, ish-Kryeministër i Shqipërisë, vinte në Amerikë nga Hamburgu i Gjermanisë, por kaloi nëpër disa peripeci, për shkak se autoritetet amerikane dyshonin se ai ishte komunist. Noli u mbajt disa ditë në Ellis Island, ishulli nga ku aso kohe hynin imigrantët, shumë pranë ishullit tjetër Liberty, ku ndodhet Statuja e Lirisë.
Dy personalitete amerikane, miq të tij të dikurshëm të Harvardit, ndërhynë që Noli të lejohej të hynte në SHBA. Njëri prej tyre ishte kongresmeni Richard Wigglesworth, tjetri ishte Hamilton Holt, president i Kolegjit Rollins të Floridës. Holt i shkroi Sekretarit të Shtetit se Noli ishte një klerik i shquar dhe se ardhja e tij do t’i bënte një shërbim me vlerë Amerikës. Në Ellis Island u mblodh një komision i posaçëm për të shpejtuar procedurën e pranimit.
Megjithatë, Nolin e mbajtën në ishull plot pesë ditë. Thuhej se autoritetet kishin probleme me dokumentin e hyrjes, por më pas u mësua se ai ishte në rregull.
Fan Noli erdhi në Amerikë me premtimin se do të merrej vetëm me punët e kishës dhe jo me politikë. Ai mohoi se ishte komunist dhe menjëherë pas arritjes i deklaroi një gazete të Bostonit se dëshironte të bëhej shtetas amerikan. Noli e mori shtetësinë amerikane më 11 mars 1940.
Fan S. Noli kishte patur një jetë të pazakontë mes Evropës dhe Amerikës. Për herë të parë erdhi në SHBA në vitin 1906, u bë prift, themeloi kishën shqiptare dhe u diplomua nga Universiteti Harvard. U largua për në Evropë në fund të vitit 1912 dhe u kthye në Amerikë më 1915. Më 1920 shkoi përsëri në Shqipëri, ku u bë deputet dhe kryeministër. U rrëzua nga Ahmet Zogu në dhjetor 1924, u end nëpër Evropë 10 vjet me radhë, deri sa u vendos përfundimisht në SHBA. Vazhdoi të merrej me përkthime e me shkrime, të cilat i dhanë famë, ndoshta më shumë se sa punët e kishës dhe të politikës. Vdiq më 13 mars 1965.
Çfarë jete!(Ilir Ikonomi Facebook)
LAMTUMIRË KRYEZOT I SHQIPTARËVE TË AMERIKËS!- 50 VJET NGA SHUARJA E FAN S. NOLIT
*Vatra, Dielli dhe përcjellja e Imzot Nolit 50 vite të shkuara: Pusho në Paqe, At i dashur! Sa të rrojë raca shqiptare, aq do të rrosh dhe Ti në zemrat e popullit shqiptar./
*Vatranët mbajtën 40 ditë zi për humbjen e atit shpirtëror, At Fan S. Noli/
* Misioni shqiptar në New York u ndalua që të merrte pjesë në varrimin e Nolit. Telegrami i Mehmet Shehut dhe i Halim Budos, tendenca për përçarjen e shqiptarëve të Amerikës./
* Shteti komunist i kërkoi Amerikës trupin e Nolit/
NGA DALIP GRECA/
Jeta e Imzot Nolit kishte marrë goditje në vjeshtën e vitit 1964. Më 2 Nëntor u operua. Mjekët kur e hapën
panë se brenda ishte shfaqur e keqja, sëmundja kanceroze që do t’i merrte jetën. E mbyllën sakaq. Pas 2 javësh doli nga spitali. Më 20 Dhjetor u nis drejt shtëpisë dimrore që ia kishte blerë Vatra në Florida. Atje, nën diellin e Floridës do t’i shtynte çastet e fundit të jetës. U shua më 13 mars, në orën 11 të ditës, kur Meri Xhons e kishte nxjerrë të përshëndetej me diellin e ngrohtë. Por gjithçka mbaroi aty. Ai u shua. Lajmi tronditës është përcjellë në Gazetën Dielli të 17 Marsit 1965, e mërkurë me titullin: Shqiptarë a e dëgjuat? IMZOT NOLI NUK ËSHTË MË MES NESH!
Në komentin hyrës shkruhej me shkronja të zeza: Njeriu që përfaqësoi racën shqiptare si kryetar Fetar, si shkrimtar, si studiues, si poet, si udhëheqës, nuk është më.Ati i shqiptarëve, që kishte personifikuar të gjithë gjërat e shenjta të gjakut e të traditave shqiptare, vdiq me 13 Mars 1965 në momentin më të vështirë për komunitetin shqiptar në Amerikë dhe në tërë Botën e Lirë si dhe për shqiptarët në Shqipëri. Vatra e shqiptarëve të pastër përulet përpara trupit të kryetarit të saj të djeshëm dhe të sotshëm dhe i puth ato duar të bekuara, që lartësuan Kombin shqiptar dhe Vatrën tonë.
Komisioni i Vatrës urdhëroi 40 ditë zije për të gjithë vatranët për humbjen e prijësit shpirtëror. Përmes lotëve ata ngushëlluan njëri-tjetrin dhe pranë arkivolit të Atit të Kombit vajtuan: Pusho në Paqe, At i dashur! Sa të rrojë raca shqiptare, aq do të rrosh dhe Ti në zemrat e popullit shqiptar. Vatra do të qajë me lot, por edhe do të mburret në çdo kohë, që pati fatin të ketë si Atë, si themelonjës, si prijës, TY- Atin Shqiptarëve!
Në kohëndarjen nga jeta të atij që editoi i pari Diellin, Gazeta e Vatrës kishte për editor Athanas Gegën, një diejtar i kohës, një nacionalist antikomunist ndër më të betuarit, ndërsa kryetar i Vatrës ishte James Thanas.
Në faqen e parë të Gazetës DIELLI publikohej shkrimi i Editorit Gegaj:VATRANË: VDIQ ATI YNË!, ndërsa kryetari i Vatrës në të njëjtën faqe botonte përcjelljen zyrtare të lajmit tronditës:VDIQ ATI I TË GJITHË SHQIPTARËVE. Po në faqen e parë të Diellit, botohej edhe shkrimi”VATRA NË ZI”, një shënim shpirtëror i Antoni Athanans në gjuhën angleze, një esse nga Peter D. Peterson, si dhe mesazhe nga personalitete të botës shqiptare dhe të huaj.
VATRA E MORI LAJMIN TË NESËRMEN
Drejtuesit e Vatrës e kishin marrë lajmin e hidhur, të nesërmen e vdekjes, me 14 mars, ndërkohë që ishin në mbledhjen e bordit. Nga rekordet e Vatrës sjellim reagimin: I hidhëruar thellsisht nga kjo humbje e madhe, Komisioni ndërpreu rendin e ditës, mbajti një minut heshtje dhe më pas filloi nga përgatitjet për përcjelljen e Atit shpirtëror. Vendimi: I gjithë numri i Diellit do t’i kushtohej Nolit!Numri u përgatit në një kohë rekord: U punua të dielën, të hënën, të martën u dërgua në shtypshkronjë dhe u shpërnda të mërkurën. Të gjitha degëve iu përcoll me telefon e telegrame lajmi i vdekjes dhe botimi i Diellit. Ky edicion, që pati dhe një ribotim, u dërgua në të gjitha kolonitë shqiptare edhe në Europë e Australi.
LAMTUMIRË KRYEZOT!
Vdekja e imzot Nolit i pikëlloi thellë shqiptarët e Amerikës. Kryetari i Vatrës shkruante:”Ati i të gjithë shqiptarëve, kryetari ynë shpirtëror, u nda nga ne e na la të shkretë dhe të varfër. Me vdekjen e Tij mbyllet një kapitull i historisë shqiptare, sepse ne humbëm udhëheqësin tonë dhe themelonjësin e Kishës Kombëtare, Federatës Vatra, si dhe të parin prift shqiptar e të parin editor të Diellit. Kryezot dhe metropolit i Kishës sonë, burrë shteti, diplomat,shkrimtar i mbaruar, theolog, muzikant, orator i shquar, poet, studiues i çështjeve shqiptare.
Lamtumirë o Kryezot!
Lamtumirë Ati Ynë, vendin që leni bosh është e vështirë dhe e pamundur ta zërë ndonjë tjetër. Lamtumirë At, se po vete të shlodhesh nga puna e gjatë dhe nga zhurma e kësaj Bote duke u çliruar nga vargonjtë e kësaj jete dhe nga pamarrveshjet që ngjajnë në çdo shoqëri njerëzore. Po ndarja jote, na shqetësoi shumë e na la të shkretë. E të kërkojmë ndjesë se si bijtë e tu nuk e kemi bërë përherë detyrën tonë.
Veprat tuaja, At i dashur, do të çmohen më tepër paskëtaj. Është shumë zor që ta gëlltitim këtë hidhërim, se jemi në mes të valëve dhe s’ka kush të na dërgojë më, të na japë Këshilla për problemet e vështira, që kemi përpara. Ju keni qenë shtylla e fortë ku mbështetej i tërë komuniteti ynë, ju keni qenë shtylla jonë, dhe e popullit shqiptar.
Lamtumirë, o Ati ynë, se ti e kreve punën si një nga njerëzit më të përsosur të racës dhe gjakut shqiptar: Well done! We Will miss You very much!
Çlodhu në qetësi!
“Fortesa e Shqiptarizmës u përmbys”-Kështu e qau ikjen e Noli, dishepulli i tij, editor për 18 vjet i gazetës Dielli,sekretari i Vatrës Qerim Panariti.
UDHËTIMI I FUNDIT NGA FLORIDA NË BOSTON
Noli u shua me 13 Mars. Trupi i Hirësisë së Tij udhëtoi nga Miami i Floridës drejt Bostonit më 15 Mars.Shoqëruesi i tij në udhëtimin mortor drejt Bostonit ishte Geri Riska.Po atë ditë, pra të Hënën e 15 Marsit, në orën 3 e 30 minuta arriti në aeroportine Bostonit. Vatra dërgoi në aeroport që ta prisnin arkivolin: anëtarin e Bordit të saj z. Anthony Athanas, Barny Kirka-arkëtar i Vatrës, dhe Peter Chikos, Mangar i Diellit. Arkivoli me trupin e Imzot Noli nga aeroporti u dërgua në Funeral Home, ku e veshën me rrobat peshkopale. Me 16 Mars arkivoli u dërgua në Kryekishën e Shën Gjergjit. Trupi u ekspozua për vizitorët në mjedisët e KryeKishës së Shëngjergjit me 17, 18, 19 Mars 1965. Shqiptarët e shumtë që kishin ardhë edhe nga kontinete të largët, përuleshin me nderim para arkivolit dhe qanin me lot të nxehtë ikjen e prijësit. Drejtuesit e Vatrës i shprehën ngushëllimet para arkivolit të kryetarit të tyre, të mërkurën e 17 Marsit.
Editori Athanas Gegaj shkruante:”I veshur me rrobat e praruara episkopale, i mbuluar me Flamurin Kombëtar, …Ai dukej se po flinte gjumin e përjetshëm.Fytyra si në bronx, e zbehtë, pa shumë rudha.” Mbi arkivolin e Nolit u përulën mbi 5 mijë shqiptarë.
PËRCJELLJA NGA KRERËT FETARË
Lamtumirën ia dhanë me lutje e fjalime të zjarrta Ikonom Sokrat Sotiri, i cili foli në gjuhën shqipe dhe Atë Sotir Dilogjika në gjuhën angleze.
Në Kishën e Shëngjergjit u organizuan ceremonitë e rastit. Krerët fetarë nuk i kursyen vlerësimet dhe lutjet. Imam Vehbi Ismaili, e cilësoi ikjen e Nolit si një fatekqësi, që goditi gjithë koloninë shqiptaro-amerikane, e mbarë popullin shqiptar, pse me këtë fatkeqësi shqiptarët humbën frymëzuesin e parë të ndjenjave kombëtare, udhëheqësin dhe Kryemësuesin e të gjitha Lëvizjeve Patriotike, fetare e kulturore në këtë vend të bekuar. Me këtë humbje, tha ai, shuhet një kandil që ndriçoi dhe udhëhoqi me sukses Lëvizjen e madhe kombëtare në SHBA.
Dijetari tjetër fetar, Baba Rexhepi, e konsideroi Nolin si një pishtar që ndriçoi botën shqiptare për gjysëm shekulli, njeriu që krijoi Atdhe, aty ku s’pat, këtu në Amerikë. Me ikjen e Nolit,tha ai, fiket një pishtar i ndritun që për më se një gjysmë shekulli i dha dritë botërisht Atdheut të largët me pendën e tij fatlume në lami të ndryshme të diturisë. Emigracioni shqiptar, i hershëm dhe i ri, humbi pionierin që u mundua dhe ia doli më së miri për të krijuar Atdhe aty ku s’pat. Në Amerikë Imzoti, mbas përpjekjeve të tij politike, me suskes e pa sukses- të kohës së rinisë,e zhvilloi veprimtarinë e vet të shumanshme në lëmin e diturisë, që spikati në tre drejtime kryesore: Histori, Liturgji dhe Muzikë. Por ajo që do ta bëjë të pavdekshëm Imzot Nolin në Historinë e hershme dhe të vonë të Diasporës shqiptare, është krijimi mes vështirësive i Kishës Orthodokse Metropolitane Shqiptare në Amerikë: Luftë nga të Huajtë dhe moskuptim nga të vetët!
Monsinjor Zef Oroshi, shkruante në ngushëllimin përcjellës:” Me rastin e humbjes së pazëvendësueshme të Metropolitit të Madh, dëshiroj t’u parqes bashkëvllaznve Orthodoks të Amerikës, në emën të Grupit Katolik Shqiptar- teksa të formuem, dhe timin personal, përdhimtuninat ma të thellat e ma të ndieshmet, njëheri tue i lutë Zotit të gjithëpushtetshëm, që t’i ndrisi Për zgjedhjen e Pas-Ardhsit dhe vijimin e veprës së pavdekshme të Metropolitit Fan Stylian Nolit: Për Fe e Atdhe!-R.I.P
At. Dr. Zef Oroshi.
NDARJA E FUNDIT- 20 MARS 1965 NË FOREST HILLS
Varrimi u krye të premten me 20 Mars 1965. Lulet dhe lotët e shqiptarëve të Amerikës i dhanë lamtumirën e fundit në një ditë të ftohtë, ditë me borë. Vatra kishte porositur të gjitha degët të përfaqësoheshin në përcjelljen e Atit, ata që s’kishin mundësi të porositnin kurora me lule. Në krye të kortezhit mortor printe Governori i Shteti z.John Volpe me krerët fetarë. Bota shqiptare përfaqësohej jo vetëm nga të gjitha orgnanizata në SHBA, por edhe nga Kanadaja, Evropa e Australia. Ishin mijëra qytetarë shqiptarë dhe amerikanë që e përcollën kryeprijësin e shqiptarëve të Amerikës.
Në varrezat e Forest Hills, të mbuluar nga dëbora, arkivoli u ndal. Imam Vehbi Ismaili dhe Baba Rexhepi do të mbanin fjalime lamtumire.
Bashkë me Nolin po mbyllej aty në Forest Hills epoka mëse 50 vjeçare Noliane.Sami Repishti në përcjelljen e imzot Nolit shkruante në Dielli: Tetëdhjet e sa vjetë ma parë, kur Shqipnia s’ishte zojë dhe shqiptarët s’ishin zotë, lindi Noli. Në gji të ngrohtë familjesh arbnore Ai mësoi Shqipen, kur shqipja s’shkruhej, desht Shqipninë kur ajo fyhej, desht shqiptarin, kur ai përbuzej, desh të vorfnin për ç’ka s’kishte, desh vëllaun pse s’pati vlla, desh njeriun si krijesë të Zotit….E kishte thanë Zoti që Noli të flasë gjuhën e shqiptarëve…Vdekja e mori Nolin, por Noli vetë, na la Nolin përjetë mes nesh!
Degët e Vatrës dhe vatranët nga të gjitha anët ngushëllonin për ikjen e kryetarit të tyre. Arkëtari i i asaj kohe i Vatrës, Barney Kirka vajtonte:” Imzot, shtjerrë sytë nga qielli e vështro dhe vizito këtë vreshtë që e ka mbjellë dora jote, dhe na ndriço që të plotësojmë porosinë tënde të çkëlqyer. Nga Ohio përcillej vaji i kryetarit të degës 54, ndërsa Ingj. Mahmut Cungu, e cilësonte imzot Nolin si “Ylli i fundit dhe më i shkëlqyshmi i Rilindjes Kombëtare….
Nga Nju Jorku në emër të degës 29 ngushëllonin Kryetari Shazuvan Pashun dhe Sekretari Agim Karagjozi.
Degët e Vatrës nga Chikago, Detroit, Meriland, Pitsburgh, PA, Ontario-Canada, e shumë të tjrea ngushëllonin me telegrame.
NOLI DHE TESTAMENTI SHPIRTEROR
Edhe organizatat e tjera u bënë pjesë e dhimbjes së kolonisë shqiptare për Ikjen e Imzot Nolit. Familja Mbretërore ngushëllonte me 17 Mars, që nga Madridi:” Lajmi i idhët i humbjes të patriotit të madh Imzot Nolit na shqetësoi së tepërmi. Shërbimet e mëdhaja që i ka sjellë Atdheut kanë qenë dhe mbeten gjithmonë të çmushme. Si unë dhe Mbertnesha bashkohemi me Vatrën në këtë zi të madhe. Shpirti i Tij u qetësoftë në Paqe e qetësi!
Leka I
Në emër të Komitetit Shqipëria e Lirë, ngushëllonte Prof. Rexhep Krasniqi: “Thellësisht të prekur për humbjen e madhe që ka pësuar Kombësia e Shqiptarëve me vdekjen e Imzot Fan S. Nolit, udhëheqësit të ndritshëm shpirtëror, letrarit gjenial, mbrojtësit të shquar të shqiptarizmit në Botë,bashkëthemeluesit dhe Kryetar Nderi i Vatrës famëmadhe, në emër të Komitetit Shqipëria e Lirë, ju shpreh ngushëllimet më të ndjeshme.”- Rexhep Krasniqi, Kryetar.
Në emër të Asmblesë së Kombeve të Robëruara ngushëllonte kryetarin e Vatrës James Thanas, Z.Vasil Gërmenji-Kryetar dhe Brutus Coste, sekretar i përgjithshëm. Për Hasan Dostin, vdekja e Peshkop Nolit, patriot i madh, themelonjës i Kishës Autoqefale, Kryetar Nderi i Federatës Vatra, ishte një humbje e rëndë për të gjithë Kombin Shqiptar. “Shoqërohem në zinë që goditi Vatrën dhe shfaq ndjenja të simpatisë së sinqertë. Populli Shqiptar është i sigurtë se Vatra do të vijojë mbushjen e Misionit të mbrojtjes së Lirisë, indipendencës së tërësisë toksore të Shqipërisë dhe mbajtjes së presitigjit të Kishës Autoqefale Orthodokse që përfaqësojnë Testamentin shpirtëror të Përjetshëm të Kryeprijësit të Madh që varroset sot jashtë Atdheut në tokën e Georgë Washngtonit.”- Hasan Dosti Los Angeles.
Në emër të Ballit Kombëtar të Bashkuar ngushëlonin Theodor Papalilo dhe Halim Begeja, nga Blloku Independent Kol Çuni, në emër të Partiasë Katundare Organizata e Bashkimit Shqiptar dhe Heroizma Shqiptare, ngushëllonte Isa Elez Ndreu, në emër të Lidhjes së tretë të Prizrenit ngushëllonte Ismet Ukë Sadiku, nga Australia ngushëllimet e shqiptarve i përcillte Safet Aliaj, nga shqiptarët e Turqisë ngushëllonte kryetari i Kolonisë Shqiptare të Stambollit dr. Tare Libohova.
Për vdekjen e Nolit shkroi edhe shtypi amerikan: The New York Times, Boston Globe, The Evening Gaztte- Worcester, Boston Herald,The Boston Sunday Globg, Post Journal-Jamestown, Worcester Daily Telegraph, Miami Herlad etj.
MISIONI SHQIPTAR ANKOHET NË OKB
Misioni Shqiptar kërkoi leje tek Qeveria Amerikane që të shkonte në ceremoninë e varrimit të Nolit në Kryekishën e Shën Gjergjit, që t’i bënte nderet në emër të Shtetit Shqiptar, por nuk u lejua. Shefi i Misionit Shqiptar u ankua me anë të një proteste drejtuar sekretarit të përgjitshëm të Kombeve të Bashkuara. Përgjigjen e dha publikisht në media në emër të autoriteteve amerikane Mr. Stefenson, kryetar i misionit Amerikan në OKB. Ai shprehu nderim për Peshkop Nolin në emër të qeverisë amerikane, por tha se nuk mund ta kuptonte se si mund të nderohej një fetar si Noli nga Kryetari i Misionit Shqiptar, që përfaqësonte një qeveri ateiste”! Ja si e komentoi DIELLI refuzimin e amerikanëve: “Përfaqësuesit e Misionit Permanent të Qeverisë Komuniste të Tiranës, për arsye diplomatike, nuk u lejuan të vinë në Boston. Kurora lulesh të dërguara nga autoritetet komuniste të Tiranë figuronin në Shën Gjergj. Gjesti i Qeverisë amerikane, nuk ka të bëjë me popullin shqiptar; ky është vetëm një akt diplomatik mes Tiranes e Washingtonin, janë masa reciproke e asgjë tjetër.”
Gjithësesi qeveria e Tiranës nuk e gëlltiti lehtazi masën ndaluese të amerikanëve, por shkoi më tej: Kërkoi trasportimin e trupit të Kryepeshkop Nolit në Shqipëri. Këtë kërkesë të Qeverisë së Tiranës e konfirmon Dielli në kronikën e shkurtër me titull”Trupi i At Nolit Pushon në Amerikë”, publikuar me 24 Mars. Dielli shkruan: Sipas informatave që kemi, Qeveria Komunsite e Tiranës kërkoi transportimin e trupit të Kryepeshkopit tonë në Shqipëri. At Noli që nga viti 1932, kur mori pasaportën amerikane, jetoi vazhdimisht në Amerikë dhe qe një nështetas amerikan. Gazeta jonë nuk bën asnjë koment më shumë për këtë çështje.
Megjithatë, duket se editori dhe Vatra ndërrojnë mendje për të mos e komentuar faktin, aq më shumë kur Shefi i Misionit Permanent Shqiptar dhe Kryeministri Mehmet Shehu, dërgojnë telegrame ngushëllimi(Ia dërguan Kishës), që tentojnë të përçajnë shqiptarët e Amerikës. Thënë më shqip, Qeveria e Tiranës bënë prova nëse mund ta shkëpusë Nolin nga Vatra pasvdekjes. Në numrin e Diellit të 7 prillit 1965, Vatra i rikthehet problemit të Mehmet Shehut dhe Halim Budos. Dielli merr shkas nga një telegram që kryeministri i atëhershëm i Shqipërisë Mehmet Shehu, i dërgonte Kishës Orthodokse Shqiptare në Amerikë. Dielli korrekton Mehmet Shehun dhe Halim Budon, përfaqsuesi i Shqipërisë në Kombet e Bashkuara, për formulimin gabim të emërtesës së Kishës shqiptare në Amerikë dhe për togfjalshin që përdor Mehmet Shehu, vëllezërve patriotë. Dielli shkruan” Gabon rëndë Mehmet Shehu kur na drejtohet me fjalët”Vëllezër patriotë”, ne nuk jemi vëllezër të atyre që shtypin popullin. Gabon rëndë edhe kur e kërkon trupin e Hirësisë Noli drejtëpërdrejtë nga Kisha kombëtare -amerikane. Ai harron se -Kisha, duke qenë një institucion amerikan nuk ka të drejtë të vendos në një çështje kaq delikate e që është kompetencë e autoriteteve amerikane, dhe vetëm i atyre, sepse At Noli është nënshtetas amerikan. Këto gjëra Mehmet Shehu i din, por nuk i dijnë”patriotët vëllezër”(këtu është fjala për anëtarët e Organizatës Shqipëria e Lirë, që bashkëpunonin ngushtësisht me regjimin e Tiranës), që duke qenë amerikanë, lipset që të mos çajnë fare kokën për shokun Mehmet Shehu, qesëndis Dielli. Shqiptaro-amerikanët kanë për Kryetar presidentin L. B.Johnson. Pra Mehmet Shehu na fyen rëndë duke kërkuar të na ndajë dhe të themelojë këtu në Amerikë një kollonë të pestë me’vëllezërit patriotë”.
Dielli merret gjatë me telegramin e Halim Budos, me tituj kilometrikë.
“Amerika bëri mirë, që e ndaloi diplomatin sepse Halim Budo mbron Kinën, Vietnamin e Veriut, Kubën dhe atakon Amerikën. Kësaj i thonë përfaqësi e popullit shqiptar? “. Budo-, shkruan Dielli, që është njeri me kulturë, por janë kanë larë trurin me doktrinën e Marksit, Englesit, Leninit, Stalinit e Maos, – citon Nolin më së pari në”Kryetrimat që çliruan Shqipërinë” e harron se kjo shprehje ishte e mirë në atë kohë, por pastaj nuk pinë më ujë , sepse Amerika i konsideronte si aleatë ata që u fshihnin nën maskën e Frontit Nacionalçlirimtar, çpikje si ato të gjitha vendeve komuniste, që përmbysin një regjim e ngrinin një tjetër dhe më të zi.
Dielli komenton një shprehje të Budos në telegramin ngushëllues, ku shkruante:” Fronti Demokratik i Shqipërisë e Qeveria e Republikës së Shqipërisë kanë parë gjithëmonë te personi i Nolit patriotin e madh e të palodhur.”
“Akoma nuk janë mërzitur me këto shprehje?” shkruan Gazeta e Vatrës: Sa për At Nolin, po ta kishte pasur në dorë Qeveria e kuqe, Ati Ynë sigurisht do të kishte mbaruar në burg ose edhe në litar, ku kishin shkuar shokët e tij. Një njeri, siç ishte Peshkop Noli, do të kishte protestuar me tërë afshin e zemrës së tij kundër gjaksirave që ngjanë nën regjimin komunist gjer në ditët e sotme. Tani kërkojnë të na e grabisin për së vdekuri,e të lavdërohen me emrin e tij.
Dielli replikon gjatë me telegramin propagandistik të kryediploamtit komunist në New York, që përpiqej t’i hidhe benzinë zjarrit të përçarjes, duke i ndarë shqiptarët e Amerikës në armiq dhe vëllezër patriotë.
Sigurisht qëllimi i Qeverisë komuniste nuk u relaizua, Kryetari i Vatrës mbeti përjetë me Vatrën.
Ca nga të mirat që i kanë ardhur Shqipërisë nga shqiptarët e Amerikës
Fjala memoriale që dha Fan S. Noli në Parlamentin e Shqipërisë më 11 shkurt 1924, në kujtim të Presidentit Woodrow Wilson./
Ne Foto:Kryetari i Vatres, Imzot Noli ne takimin me Presidenti Woodrow Wilson me 4 korrik 1918 prane varrit te presidentit te pare te SHBA-se, George Washington/
Të hënën pas darke, më 11 shkurt, 1924, Imzot Fan Noli, Kryepeshkopi dhe Mitropoliti i Durrësit, Gorës dhe Shpatit, mbajti në Asamble këto fjalë memoriale për Presidentitn e Amerikës, Woodrow Wilson:
Imzot Fan Noli : – Z. Kryetar. Nga shkaku i një moskuptimi, nuk u ndodha të hënën e kaluar në mbledhje, kur u përmend vdekja e Presidentit Ëilson. Kisha pak fjalë për të thënë atë ditë e, pasi nuk munda, ju lutem, të më jepni leje t’i them sot.
Zëra : Pranohet.
Imzot Fan Noli : Amerika edhe tërë bota vajtuan këto ditë vdekjen e Woodrow Wilson-it, të njëzet e tetit President të Shteteve të Bashkuara. Pranë Amerikës merr pjesë në këtë zi edhe Shqipëria, e cila qan në fytyrën e tij amerikanin e madh, idealistin bujar dhe mbrojtësin e saj më të fortë.
Titulli “amerikan” mjafton, që ta bëjë popullin tonë të marrë pjesë në ]do vajtim të Amerikës, se, që të gjithë, e dimë sa të mira kemi parë prej saj. Që më 1900 Amerika ka qenë kurbeti më i madh i shqiptarëve. Që më 1914, kur Shqipëria u shkel prej të huajve, Amerika u bë vendi ku shqiptarët shkonin për të shpëtuar jetën e tyre e për të fituar bukën e fëmijës. Për njëzët e pesë vitet e fundit Amerika ka qenë për shqiptarët një fushë pune dhe një shkollë: Një fushë pune ku fitonin aq para, sa ishin të zotët dhe një shkollë, ku mësonin respektin e kanunit, disiplinën, vlerën e organizimit dhe detyrat kundrejt atdheut, kështu që ktheheshin në Shqipëri krejt të transformuar dhe njerëz me ide të reja. Për të kuptuar sa influencë ka patur kurbeti i Amerikës mbi Shqipëri, marrim këtë shembull të vogël: Në një fshat të fushës së Korcës prej tetëdhjetë shtëpish, kam gjetur dyzet vetë që kishin qenë në Amerikë dhe dyzet të tjerë, të cilët janë në Amerikë edhe sot. Me fjalë të tjera, ]do shtëpi ka patur nga një djalë atje. Mund të thuhet me siguri që tetëdhjetë përqind prej shtëpive të reja të Shqipërisë Jugore janë ndërtuar me para të fituara në Amerikë. Gjithashtu, mund të konstatohet lehtë që një e katërta e popullatës së Prefekturave Jugore ushqehen drejtpërdrejt me para të ardhura nga Amerika e tri të katërtat përfitojnë prej tyre para indirekt. Për qetësinë, e cila mbretëron në Shqipëri nën Shkumbin dhe ve]anërisht në Labëri, e cila ka qenë gjithnjë e turbulluar, ka një shkak dhe ky shkak është kurbeti I Amerikës, se atje toskët dhe lebërit tanë u bënë punëtorë të urtë, qytetarë dhe patriotë modernë.
Në Amerikë shqiptarët themeluan Kishën Kombëtare, një bimë e rritur me djersën e punëtorëve tanë të atjeshëm, e cila pastaj u transplantua në Shqipëri. Ky institucion, si] e dini, ka ndrruar faqen e Toskërisë Jugore. Atje u themelua “Vatra”, shërbimet e së cilës sot, për shkaqe të ndryshme, nuk ]mohen si e meritojnë, po do të vijë një ditë që të ]mohen si e meritojnë, po do të vijë një ditë, që të ]mohen ashtu si duhet. Edhe Kongresi i Lushnjes ka buruar indirekt prej “Vatrës”. Guvernën e Lushnjes e pro]edoi Guverna e Durrësit, së cilës koha do t’i japë një faqe të historisë sonë, se pa të dytën nuk bëhej e para. E mirë, a e ligë, guverna e Durrësit ka qenë nëna e Guvernës së Lushnjes. Që të gjithë e dini se Guverna e Durrësit u organizua nën kryesinë dhe me niciativën e një delegacioni të “Vatrës”, të dërguar për këtë qëllim me para të Amerikës. Në këtë, mund të shtojmë që, nga të paktat libra letrare që kemi, gjysmat, të paktën, janë shtypyr me paratë e shqiptarëve të Amerikës. Pas fakteve të sipërme që numërova, është e tepërt të them që rilindja kombëtare do të ishte vonuar kushedi sa vjet, sikur të mos ekzistonte kurbeti i Amerikës.
Këto janë ca nga të mirat që i kanë ardhur Shqipërisë nga shqiptarët e Amerikës. Tani do t’ju përmend disa të mira që i kanë ardhur prej Amerikës drejtpërdrejt. Më 1914, kur u shkel Toskëria dhe u derdhën me mijra refugjatë në Vlorë, ku vdisnin nga ethet, nga uria dhe nga e ftohta, vetëm një vend u kujdes t’u dërgojë ndihmë këtyre të mjerëve dhe ai vend ishte Amerika. Pas luftës, kur Shqipëria ishte e shkretuar dhe e plagosur prej invazioneve të huaja, prap Amerika dërgoi Kryqin e Kuq që t’i lehtësonte vuajtjet. Dhe një nga të vetmet, në mos e vetmja shkollë moderne që kemi, është ajo e Amerikës, Shkolla Teknike. Dhe, kur themi Amerikë, na kujtohet një emër, sa që të gjitha këto kanë ngjarë, kur nga Shtëpia e Bardhë e Ëashington-it administronte Shtetet e Bashkuara i shkëlqyeri dhe shumë i vajtuari Presidenti Ëillson.
Ve] titullit “amerikan” Ëilson ka për mirënjohjen tonë edhe një tjetër, atë të idealistit dhe të profetit të vëllazërimit kombëtar dhe të paqes së përbotëshme. Presidenti Ëilson ishte idealist, se ishte amerikan. Ata që kujtojnë se Amerika është vendi ku njerëzit kujdesen vetëm për të bërë dollarë, nuk e njohin Amerikën aspak. Fakti që një idealist si Ëilson u zgjodh dy herë president, arrin për të provuar tezën tonë. Dhe kjo tezë nuk rrëzohet aspak prej faktit që Amerika nuk i ra pas Ëillson-it, se ky u mund prej një grupi tjetër idealistësh. Ata që kanë studiuar historinë greke do ta kuptojnë më mirë këtë ngjarje. Athinasit e vjetër kishin një kanun sipas të cilit i bënin syrgjyn qytetarët e tyre më të mirë dhe më të shkëlqyer, nga frika se mos bëheshin një rrezik për lirinë e vendit. Shkaqet e tjera të rrëzimit të Ëilson-it janë sekondare.
I biri i një prifti me origjinë irlando-skoceze, lindur në Virginia, në shtetin, i cili i dha Amerikës më parë dy presidentë të shkëlqyer, Ëashington-in dhe Monroe-n, Presidenti Ëilson u rrit në kishë, në një rrethim fetar me ungjillin në dorë, i predesinuar apostull i një ideali kristian dhe njerëzor. Si profesor, si kryetar i Universitetit Princetoën, si guvernator i shtetit Neë Jersey, si President i Shteteve të Bashkuara që më 1913, deri më 1921, në ]do gjest e në ]do fjalë shfaqej njeriu mistik i illuminuar, i dërguar prej Perëndisë për një mision të shenjtë. Pranë një karakteri të ]eliktë kishte mirësinë e Shën Fran]eskut. Sikur të kishte lindur në kohë të mesme, do të ishte bërë pa fjalë një kryqtar, ose një evangjelist i racave pagane dhe barbare. Fuqinë e qeverisë e kërkoi dhe e fitoi jo si një qëllim, po si një mjet për apostullatin e tij. Më 1916 u përpoq të sjellë paqen dhe më 1917, ndonëse pacifist i bindur, u detyrua prej opinionit publik të hyjë në luftë. Pas armisticë u përpoq t’u imponojë luftëbërësve një paqe të drejtë, të bazuar mbi idealet e tij. E dini që të gjithë cili qe programi universal i Ëillson-it në Versajë. Cili prej jush s’ka dëgjuar të katërmbëdhjetë pikat e Ëillson-it, të sintetizuara në paktin e Lidhjes së Kombeve? Po në Versajë Ëillson u ndodh si Danieli në Shpellën e Luanëve. Ironia e situatës ishte që aleatët kujtonin se tërë programi idealist i Ëilson-it s’ishte ve] një propogandë hipokrite për të gënjyer opinionin e përbotshëm dhe për të fituar luftën. Se kjo është tragjedia e të gjithë idealistëve, që bota kujtojnë se idealizmi i tyre është vetëm një maskë për të fshehur qëllime egoiste dhe materialiste të përvjedhura. Në Paris, Presidenti Ëilson, midis habitjes së aleatëve dhe tërë botës, provoi që kish ndërmend ato që thosh me gojë. U përpoq me tërë forcën e tij që t’u imponojë aleatëve programin e tij, po qëllimin e tij nuk e arriti gjer në një pikë. I vajtur në Evropë si triumfator, si Moisiu i zbritur nga Mali Horeb me pllakat e ligjës, kthehet në Amerikë, oh sa i ndryshuar nga ai i pari, “quantum mututus ab illo”, me zemër të thyer, me trupin të tronditur, me fytyrë tragjike dhe madhështore, me damkën e Golgotës së shtypur në ballë prej hekuri të kuq, po me flamurin e vëllazërimit të kombeve edhe në erë përpjetë, kryelartë midis furtunës së talljeve dhe kritikave. Ai me dhe atë copë të fitores që mundi të shkëpusë nga thonjtë e luanëve të Versajës, tani vendi i tij do t’ia rrëmbente nga duart. “et jamjam perdebat quod tenebat”.
ËILSON BËRI MË TEPËR SE }DO NJERI PËR INDIPENDENCËN E
SHQIPËRISË
Senati Amerikan refuzoi të ratifikojë Paqen e Versajës, të kryesuar prej Paktit të Lidhjes së Kombeve dhe Ëilson, nga zenithi më i lartë i lavdisë, ku ka ëndërruar të hipë në histori të botës një njeri, u rrokullis dhe u rrëzua përdhe.
O, ]far rënie qe ajo, o qytetarë!
At’here ju e unë a gjithë ramë,
Dhe tradhti e gjaktë mbretëroi mbi ne.”
“O, ëhat a fall, o citizens!
Then you and I and all fell doën
And bloody treason reigned over us.”
Dhe Evropa vazhdoi luftën nën maskën e paqes. Evropa s’e deshi paqen e Wilson-it dhe Amerika e refuzoi, sapo s’e desh Evropa vetë, që interesohej vitalisht dhe drejtpërdrejt. Që atëhere Ëilson-i vdiq, sikundër e provojnë fjalët që ka thënë në shtratin e vdekjes: “Jam gati. E mbarova misionin tim. S’jam më ve] një makinë e vjetër e shkallmuar”. Dhe u shtri e fjeti si luan profeti buzar i paqes njerëzore, at’ spiritual I Lidhjes së Kombeve, titani dhe kalorësi idealist, me një serenitet dhe në qetësi olimpike, që është një sfidë supreme për talljet e skeptikëve cinikë, turishtrembër dhe zemërtharë.
I mundur? Bah! I vdekur? Kush e tha? Fara e idealit që mbolli do të rrojë e gjallë sa kohë ka zemra njerëzore në botë. Ah, prehu, o shpirt i martirizuar. Lufta jote s’ka qenë e kotë, se atje ku ka varre si i yti, atje ka jetë dhe ngjallje.
Titulli i fundit, last, but not last, për mirënjohjen tonë është se Ëilson bëri më tepër se ]do tjetër njeri për indipendencën e Shqipërisë, duke shpëtuar direk vendin tonë nga coptimi dhe duke i siguruar indirekt, me anën e Lidhjes së Kombeve, kufirin e 1913-ës. Madhështia e tij morale duket pikërisht në mbrojtjen e të drejtave të kombësive të vogla. Këto në kohën e luftës, si mbreti i vjetër i Persisë, i cili flinte i qetë me emrin e Themistokliut, mbaheshin midis dëshpërimit me një shpresë: “kemi Ëilson-in”. E kam njohur këtë kalorës të kohëve të harruara, në një kohë tragjike, më 4 korrik 1917, në jahtin Presidencial “Mayfloëer”, kur, i rrethuar prej kabinetit, prej trupit dipllomatik dhe prej përfaqësonjësve të racave të ndryshme të Shteteve të Bashkuara, shkonte në varrin e Ëashington-it për të prononcuar të parin diskurs luftëtar. Atëhere iu afrova dhe i bëra një apel në emër të kombit tonë fatzi dhe përgjigjen e tij bujare e mbaj mend, sikur po e dëgjoj sot: “Një zë do të kem në Kongresin e Paqes dhe atë zë do ta përdor për të mirën e Shqipërisë.”
Dhe e mbajti fjalën e tij. Në janar, 1920, një erë zije e dëshpërimi kish rënë në të gjithë anët e vendit tonë, i cili qe si një i vdekur në agoni. Projekti i copëtimit të Shqipërisë, i redaktuar prej aleatëve, ishte bërë i njohur dhe pritej vetëm një firmë, që të bëhej fakt definitiv. Firma që mungonte ishte ajo e Presidentit Ëilson, firma që nuk u vu në atë projekt aq të padrejtë. Presidenti Ëilson, jo vetëm nuk vuri firmën, po u përgjigj edhe me dy nota, në të cilat mbronte të drejtën e Shqipërisë së vogël për vetqeverisje, dy nota që janë dy nga xhevahiret më të ndritshëm të karierës së tij të shkëlqyer. Ato nota ndaluan copëtimin e Shqipërisë dhe na dhanë rast të marrim frymë e të përgatisim lirinë e Shqipërisë, që gëzojmë sot. Që prefekturat jugore nuk u invaduan para se të caktoheshin kufijtë, kanë një shkak dhe shkaku është Presidenti Ëilson. Dhe si u hoq nga fuqia Presidenti Ëilson, kush e mori mbrojtjen e Shqipërisë? Ishte Lidhja e Kombeve, krijesa e Presidentit Ëilson. Kur Shqipëria u qas në Lidhjen e Kombeve, në dhjetor 1920, kur unë si delegat i Shqipërisë ndenja në një radhë me përfaqësuesit e shteteve të tjera të qytetëruara të botës në Gjenevë, kur indipendenca jonë u njoh përsëri zyrtarisht, kur vendi ynë shpëtoi nga makthi i invazioneve të huaja, kur u vendos një mjet paqësor për të rregulluar konfliktet e kufirit tonë, kur populli ynë mori vehten dhe pa një ditë të bardhë pas aq mjerimesh dhe vuajtjesh të patreguara, ndjeva një lëmsh mallëngjimi në grykë dhe më rrotullohej në kokë një emër që ka fituar mirënjohjen e gjithë zemrave shqiptare, emri i Presidentit Ëilson. Një herë, në Parlamentin anglez Edmund Burke ka thirrur me dëshpërim: “Alas, the age of chivalry is gone”! Ajme! Koha e kalorësisë shkoi! Presidenti Ëilson e përgënjeshtroi këtë asersion dhe provoi në shekullin e njëzet që ka një vend, i cili edhe produkon kalorës bujarë për të mbrojtur jetimët, të vejat dhe të shtypurit. Qysh ta qajmë e ta vjatojmë këtë kalorës pa frikë edhe pa njollë, chevalier sans peur et sans reproche! U eklipsua Dielli i të vegjëlve dhe i të mjerëve. U rrëzua përdhe dushku i madh me degët e të cilit kishin ndërtuar folenë e tyre ëndërrronjësit idealistë dhe nga ky rrëzim oshëtiu me rënkim pylli i errët i dheut dhe u zhduk vizioni i një bote më të mirë dhe më njerëzore. Po zemrat përpjetë! Sursum corda! Amerika, ajo nënë bujare që i ka dhënë botës Ëilson-in, ka për të lindur edhe të tjerë kalorës si ai, kalorës të cilët të kenë mbi shqytin e tyre kryefjalën e Virgjilit: “Parcere parvis et debellare superbos”, kalorës të cilët të mbrojnë të vegjëlit dhe të përunjin kryelartët, kalorës të cilët të vazhdojnë dhe të mbrojnë veprën e paqes, e vëllazërimmit, e mirëdashjes ndërkombëtare.(Dielli-arkiv)