“Mysafiri i paftuar”,(1985) film i Kujtim Çashkut, sipas skenarit të Ismail Kadaresë (prodhuar nga kinostudioja “Shqipëria e re”), dhe “ Abril Despedaçado” (Behind the sun) (2001) , film brazilian, në regji të Ualter Salles (Walter Salles), producent Artur Kohen (Arthur Cohn)./
Nga Gani MEHMETAJ/
Ismail Kadare ka dy romane të cilat janë ekranizuar tri herë: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, dhe “Prilli i thyer”. Adaptimi i parë i romanit “Prilli i thyer” është bërë nga Kujtim Çashku me titull “Të paftuarit”(1985). Adaptimi i dytë është realizuar nga regjisorja franceze me prejardhje shqiptare Liri Begeja, “Avril Brise, (1987), me skenar të Olivier Assayas dhe Liri Begesë, xhiruar në Korsikë, fitues i Grand prix të publikut në Festivalin Ndërkombëtar të Lokarnos (1987). Ekranizimi i tretë është ai i regjisorit Ualter Salles, “Abril despedaçado”, i shfaqur në Festivalin e Venecias me 2001, i distribuuar nga studioja e Holivudit me titull “Behind dhe sun” (Prapa diellit) me disa çmime prestigjioze ndërkombëtare. Secili nga këta filma ka qasje të veçantë, përshtatje të ndryshme dhe frymën e vet artistike.
Derisa dy filmat e parë “Mysafiri i paftuar” i Çashkut, (ku skenarin e shkroi Kadare) dhe “Prilli i thyer” i Begesë, përpiqen ta ruajnë ngjyrimin lokal, por edhe gjeografinë e veprimit, kohën, personazhet, fabulën, filmi i Salles ka shmangie të mëdha nga teksti i frymëzuar. “Behind the sun” është film që meriton të analizohet për disa arsye, pavarësisht shmangieve, pavarësisht ndryshimeve e ndërhyrjeve, ai diku në brendësi megjithatë e ka rrymimin e romanit, por nga një kënd “autokton’ brazilian. Hijet e alpeve shqiptare zëvendësohen me djerrinat braziliane, Gjorgu i dëgjueshëm, të cilit asnjëherë nuk i shkon nëpër mend ta kundërshtoj Kanunin, Tonho i Salesit rebelohet kundër hakmarrjes.
Përderisa ngjarja e romanit “Prilli i thyer” zhvillohet në veriun e Shqipërisë londineze, në mes të dy luftërave botërore, në filmin brazilian ngjarja e filmit shtjellohet në një krahinë të humbur të Brazilit. Dy filmat evropianë e kanë respektuar linjën dramaturgjike, e kanë respektuar edhe zhvillimin e personazheve, ndërkaq, filmi latino amerikan vetëm motivet i merr nga “Prilli i thyer”, sepse koha, hapësira, personazhet, situatat, mënyra e shtjellimit, ashtu sikurse edhe vijat karakteristike të personazheve ndryshojnë.
Të tre filmat të përbashkët e kanë dimensionin e dhimbjes, vetminë, pafuqinë që t’i kundërvihen ritualit të marrjes e dhënies së gjakut, pastaj fundin tragjikë, frikën e personazheve, e cila të regjisori shqiptarë ndrydhet ndjeshëm, ndërsa të regjisori brazilian shpërthen më intensitet të madh. Janë skenat e dendësisë së fuqishme emocionale të ikjes në panik të vrasësit nëpër kallamishte, me frikën që shpërthen në fushat a kallamit, pamje që rrallë shihet në ekran.
Por ajo që e bënë ndryshe filmin brazilian janë ngjyrat- pikturë, është e arta që mbizotëron, krahas ngjyrës së argjend hënore, në një ambient gjysmë tropikal, gjysmë hënor. Pra, krahas zbërthimit psikologjik që e bartë pjesën më të madhe të dramës, janë peizazhet herë-herë syreale ato që e bëjnë filmin të veçantë e të pazakonshëm. Adaptimi brazilian ka shmangie të dukshme në kohë e hapësirë, mirëpo secili shikues, i cili e ka lexuar romanin do ta hetojë se aty është fryma e romanit, mbase ndonjëherë e vënë në pah me rubin e zi rreth dorës, që bëhet fatalë për njërin nga personazhet kryesor, apo nga këmisha e përgjakur e të vrarit, ndërsa me zvetënimin e ngjyrës jepet shenj se hakmarrja po vonon.
Sidomos është e përbashkët hija e vdekjes ajo që e ndjekë familjen braziliane dhe familjen shqiptare. E para nuk e përballon dot këtë barrë të madhe, prandaj shpërthejnë konfliktet në mes të anëtarëve të familjes. Ndërkaq, babai i Gjorgut, është gjakftohtë, më dinjitoz, më i përmbajtur. Ai vdekjen e pranon si diçka të pashmangshme. Ai bashkëjeton më të birin, e kupton dhe i dhimbset, por prapë kanuni është më i fortë. Filmi i Çashkut e ka peizazhin ambiental të realizuar me mjeshtri, ashtu sikurse i portretizon bindshëm personazhet “të mirët dhe të këqijtë ”.
Mark Ukaçjerra është ndër personazhet me të realizuar e më karakteristik të filmit e të romanit, gjë që këtë figurë filmi brazilian nuk e ka fare.
Të romani i Kadaresë, Gjorg Berisha, personazhi kryesor, i cili është figurë tragjike, pranon të bëhet vrasës nga presioni i kanunit; në filmin brazilian, Tonho, figura qendrore ka karakter tjetër, ai e pranon nënshtrimin ndaj babai diktator, jo pse e respekton këtë ritual, por sepse s’ka si bën ndryshe. Çashku e ve heroin tragjik-Gjorgun nën zgjedhën e kanunit. Personazhi i Sallesit për dallim nga Gjorgu rebelohet, e braktis vendlindjen. Gjorgut të Çashkut nuk i shkon nëpër mend një mendim i tillë, e vetmja dëshirë intime e tij është ta takoj edhe një herë gruan e bukur që përfton nëpër Rrafsh. Vijat e karaktereve janë krejtësisht të ndryshme.
Në filmin “Mysafiri i paftuar” Çashku protagonist e ka shkrimtarin Besian Vorpsi, me gruan e bukur-Diana, që ngjiten në Malësi në muajin e mjaltit. Përmes shkrimtarit shpaloset drama e malësorëve dhe e Gjorgut, figurë tragjike që shkëlqen si meteorit për t’u shuar në një udhëkryq po aq shpejt, pa dramë, pa ofshama. Në filmin e Çashkut dalin edhe probleme të tjera: politike, sociale, intriga lokale dhe zemërimi i ngulfatur që pret të shpërthejë…
Shmangja nga romani hetohet edhe këtu. Në mes të Ismail Kadaresë skenarist dhe Kadaresë shkrimtar, regjisori më shumë e pranon të parin. Në këtë segment “Mysafiri i paftuar” i afrohet herë-herë filmit italian “ Krishti u ndal në Eboli” të Françesko Rosit.
Ndërkaq, filmi i Sallesit “ Behind the sun”, qëndron më afër filmit “ Padre, padrone” të vëllezërve Taviani si me vijëzimin e personazheve, babait diktator e hakmarrjes braziliane e cila është më afër hakmarrjes mesdhetare të Sardenjës, ku zhvillohet filmi “Padre, padrone” se sa frymës së romanit apo hakmarrjes shqiptare mjaftë e veçantë nga hakmarrjet e pellgut të Mesdheut.
Salles ka një qasje të veçantë ndaj Pakos, vëllait të vogël, i cili përfundon tragjikisht, sepse me vetëdije flijohet për vëllanë e madh, i cili derisa gjakësi është në kërkim të tij, bënë dashuri me vajzën e cirkut shëtitës. Çashku ka qasje të ngrohtë ndaj të motrës së Gjorgut, por ajo është personazh episodike. Nuk është personazh kryesor as Gjorgu. Filmi nis me rrugëtimin e Besian Vorpsit, kurse romani me pritën e Gjorgut. Romani e portretizon më shumë dhe më ngjyra të larmishme Gjorgun, kurse filmi përqendrohet në portretin e shkrimtarit Vorpsi, duke rrëshqitur në disa momente sociale e politike, me elemente paksa të sforcuara të patriotizmi (të vjela nga një motiv i “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur”). Aeroplani që endet kërcënueshëm në qiell është segment tjetër që s’ka përngjasime me romanin.
Dallimet në mes të Gjorgut të Kadaresë dhe Tonhos së Sallesit janë të dukshme. Gjorgu është më i qetë, nuk bënë asnjë përpjekje ta kundërshtoj, edhe më pak i shkon nëpër mend që të mos e zbatoj Kanunin, përderisa Tonho nuk pajtohet me ligjin e hakmarrjes, nuk pajtohet as më qëndrimin e ashpër të babait. Veprimet e brazilianit janë po aq të pavullnetshme sa edhe veprimet e Gjorgut, mirëpo përderisa ai vepron sepse nuk e përballon dot presionin e babait të egër, Gjorgu vepron sepse nuk i shkon nëpër mend se mund të bëjë ndryshe. Gjorgu është i vetmuar, Tonho ka një vëlla që bashkëjeton me fatkeqësinë e tij. Gjorgu heshtazi i kryen veprimet në mënyrë të pavullnetshme, por me përpikëri, ai nuk e përjeton mujshar as babanë, as mjedisin. Ashtu e thotë kanuni, ashtu duhet vepruar. Dhe kjo është punë e kryer për ç’gjë ai nuk e lodh kokën, as nuk mendon më gjatë.
Subjekti i filmit ‘Bihand dhe sun” në pjesën më të madhe ta kujton filmin “Padre, padrone” të Tavianit, ta kujtoin jetesën në ishullin e Sardenjës, ashtu sikurse ta kujton hakmarrjen mesdhetare, por paksa të zvetënuar me skenat natyraliste në moçalet e Brazilit. ‘Prilli i thyer’, është vetëm motivi, fryma, por jo romani, sepse pos shmangieve të dukshme dramaturgjike, ndryshimit të ambientit, gjeografisë e të kohës se veprimit të ngjarjes, ka edhe degëzime të tjera, të cilat janë ndryshe nga frymëzimi bazë- romani i Kadaresë.
Megjithatë disa nga veprimet paralele sikur të zgjojnë asociacione me romanin: personazhi kryesor takohet me një grua akrobate cirku, në të cilën dashurohet, Gjorgu dashurohet në shikim të parë në Dianen, vetëm në përftim, mirëpo ai përftim bëhet fatkeqësia e tij, sepse ai nis kërkimin e saj nëpër të gjitha rrugët e Rrafshit. Kështu, përfundon në një rrugë të madhe, mu si viktima e tij një muaj më parë.
Fundi i filmit ‘Bihand… ‘ është ndryshe nga romani. Djaloshi i rebeluar me t’u vrarë gabimisht vëllai i vogël në vend të tij, e braktisë familjen. As fundi i filmit ‘Mysafiri i paftuar” nuk është i njëjtë më romanin.
*
Sipas Eriona Vyshkes nga filmi “ Mysafiri i paftuar” janë hequr disa skena me peshë, të cilat janë ri xhiruar, sidomos nga ajo që e përshkruan në punimin e saj sekuenca e shkëputjes së shpirtit nga trupi i Gjorgut, sikur të lihej do ta fuqizonte filmin, duke i dhënë imazhe që nuk ishin parë deri me atëherë në filmin shqiptar. Janë edhe disa sekuenca të tjera që janë censuruar. Në praktikën e Holivudit, Çashku do ta bënte remiksin, duke futur skena që janë hequr nga censura. Këtë e ka bërë Frensis Ford Kopla në filmin ‘Apokalipsa tash”. Njëzetë e ca vjet më vonë ai fut 45 minuta sekuenca të censuruara. Fatkeqësisht sekuencat e censuruara të filmit të Çashkut, nuk janë ruajtur, janë djegur, kështu që nuk mund të bëhet si në praktikën e Holivudit.
Sidoqoftë filmi është adaptim, ri lexim interesant i romanit të Kadaresë, pavarësisht shtrëngesave të kohës.
Përtej
nga Gani MEHMETAJ*/
E pata vështirë ta kuptojë atëbotë, e kam vështirë ta pranojë edhe tash. Se si më rrëshqiste i tërë imazhi si drita e hënës në ujin e rrëmbyeshëm. Shpëtova pa dal fiqirit. Dola këndej pa u gremisur, megjithëse disa herë duke e ndjekur hijen e tij isha në teh të greminës. Me ndalte diçka në çastin kur me vrushkullonte dëliri, një guxim çmendurak nga bindja se mund të kapërceja honet dhe të vazhdoja pas tij, megjithëse ai me zhdukej nga pamja dhe shihja vetëm zbrazësi e humnera.
Nëse nuk arrini të më kuptoni, nuk do të me mbetet hatri. Me muaj e blova këtë ndodhi që do të përpiqem t’ua tregoj në kufijtë e ankthit, ëndrrës dhe anës së kundërt, nga ku askush nuk u kthye asnjëherë…
Me Shkëlqimin jetonim në harmoni e të lumtur. Nuk kishte shumë kohë që u martuam. E donim njëri-tjetrin. Ai ishte si prushi: digjej dhe të digjte. Unë e adhuroja dhe s’mund ta mendoja jetën pa te. Ishte i brishtë, i dashur, i kujdesshëm. Sa herë kthehej nga puna, apo sa herë kthehej nga qyteti, sepse shtëpinë e ndërtuam në periferi rrëzë kodrave, përtej lumit, më tregonte ngjarjet e ditës dhe bisedat me kolegë. Kështu kalonin javët dhe muajt. Por pa u hetuar ishim larguar nga njëri-tjetri. Ai me rrinte disi anash, pak i hutuar më shumë i përhumbur. Në fillim mendoja mbase u ngop më mua. Me therte diçka në gjoks si përdëllim a lektisje, por i jepja zemër vetës.
Tisi i hollë i melankolisë duket e kishte kapluar më herët, por unë e hetova një mbrëmje të vonë kur duhej të flinim. Ai rrinte ulur në karrige, duke shikuar i përhumbur tej dritares së errësuar. Nuk ishte i trallisur, por se si shihte, sikur ndjehej fajtor apo sikur të kishte bërë diçka, ndërsa e vuante e s’mund ta zhbënte më. Të njëjtin qëndrim mbajti edhe net të tjera. Më frikësonte më këtë përhumbje si të ishte me një këmbë në botën tjetër. Nisi të dilte natën i vetëm nëpër kodra. E ndoqa disa net deri në kufijtë kur s’mund t’i shkoja më prapa, më humbte sysh, më dukej sikur përzihej më fantazmat…
Derisa e ktheja imazhin e përhumbjes së tij, ai u shtri në shtrat. Si të mos merrte frymë. Rrinte i shtangur. Nuk them dot se qe i ftohtë në trupë, as nuk i vinte erë e çuditshme sikur të qe nga bota përtej. Edhe sikur t’i vinte erë e tillë, nuk do të më befasonte. Një parandjenjë ma thoshte se ai komunikonte me botën e përtejme. Rrëqethesha kur e shkoja nëpër mend këtë ide të çmendur. Me kujtoheshin rrëfime për burrat që u hynin grave në shtrat të ftohtë akull. Nuk dridheshin dhe as nuk kërkonin nga to që t’i ngrohnin me trupin valë. Më bëhej disi i çuditshëm i tërë trupi i tij. Lëkura i shkëlqente, dhe herë- herë i rrezatonte ngjyrë argjendi.
Mu mbush mendja: në mes nesh rrinte pezull një grua tjetër. Trupin ma përshkoi zemërimi i vrullshëm, me vloi gjaku deri në tëmtha dhe mu mblodh diçka në grykë sa që isha në gjendje ta mbërtheja për gjoksi dhe t’i bërtisja: kush është ajo lavire që na ndërhyn në jetën tonë. Por e frenova zemërimin, e mora vetë më të mirë. Zemërimi më shkarkoi nga tensioni. Doja të qe kjo arsyeja. Sepse, më mbërthente ndonjëherë frika e lemerishme, që ma përshkonte zemrën me akullim, kur i mendoja rrëfimet për burrat e akulltë. Më mirë të ishte një grua në mes e jo një varr, e ngushëlloja veten.
Ftohtësia e qëndrimi i tij sikur vinin nga përtej, nga atje ku askush nuk kthehej më. Ai vazhdonte të mos lëvizte. Nuk më bëhej të kthehesha e ta shihja, ishte gjallë apo jo.
Pas mesit të natës ndjeva që as ai s’kishte gjumë në sy. U kollitë thatë.
– Kush është ajo grua, që të ka dërmuar kaq shumë, – e pyeta qetë dhe me zë indiferentë. Nuk doja ta besoja se ai ngrihej jerm dhe bridhte natën pas fantazmave deri sa fekste drita e mëngjesit.
– E di, e ke vështirë të ma thuash, por herët a vonë duhet ta thuash, – fillova të zbrazëm si valvula e biçikletës.
Ai u kthye nga unë gati pa u ndjerë. Me atë lehtësi e zgjati dorën, por nuk me preku:
-Është vështirë të ta shpjegojë. Pështjellim ka edhe në kokën time.
-Të lutëm bëhu më i qartë. Sigurisht nuk shkon pas fantazmave, -doja ta bindja vetën më shumë se sa ta nxisja atë të fliste.
Ofshau dhimbshëm. Rrëfimi i tij i njëtrajtshëm me rrëqeth edhe sot kur e kujtoj:
“ Isha duke u kthyer në shtëpi. Hëna e plotë në një cep të bjeshkës dukej e zbehtë, por se si lëvizte pas meje sikur me ndiqte. Papritmas në pasqyrën e lumit me doli figura e saj. U rrëqetha. Nuk u besoja syve. Figura lëvizte me shpejtësi tatëpjetë lumit. Derisa e ndiqja me tmerr gati duke vrapuar, ajo doli nga lumi si portreti kur del nga korniza e praruar, duke marr trajta të gjalla. Të tillë e njoha shumë vjet më parë. Mu shtang nofulla. Edhe po të doja nuk mund të nxirrja zë, shihja i shastisur e i magjepsur. Prisja çfarë do të ndodhte. Hëna ndriçonte më një dritë të argjend. Natën e bënte disi të veçantë. Ndriçimi e qetësia dukeshin të jashtëzakonshme, si në një planet tjetër. Si të donte të më shkëpuste nga magjia me thirri në emër, me një zë të thellë. “Pse habitesh, me tha duke më shikuar më dashuri. Me ke harruar?”
Doja ta bindja për të kundërtën, por nuk ia thash. Nuk me doli zëri. Shihja i çoroditur. Mbase e hetoi tmerrin në sytë e mi, sepse prapë buzëqeshi me dashamirësi, duke iu formuar dy gropëza në faqet që e bënin më të bukur. “Nuk do të ndahemi më, nuk të mbajë mëri!”, më pëshpëriti në vesh duke më shtrënguar lehtë më dorën e butë, por të ftohtë. Nuk e pyeta pse e kishte dorën e ftohte, kur qe natë vere. Një herë ecnim krah njëri-tjetrit, dikur vazhduam të ngjiteshim në qiell sikur të kishim flatra. Nuk mu dha të habitesha, apo të pyesja si është e mundur që fluturonim.
Ajo kishte vdekur para dhjetë vjetësh. Ndonjëherë e kujtoja me mall e pendim, por gjithnjë i shmangesha kujtimit për te: me rrëmbente një angështi që zor ta hiqja disa ditë. E kujtoja me tmerr fundin e saj. Me t’u martuar e kujtoja më rrallë.
Pas shastisjes së fillimit, u çmagjepsa dhe e pash me mall. Ngashërimi mu ngjit në grykë. Me doli e kaluara jonë, afria që kishim dhe dëshira që më mbërthente sa herë më afrohej. Epshi im me të ndjerë aromën e trupit të saj e frikësonte dhe e largonte. Por prapë më afrohej me mall e përdëllim.
“Pse s’erdhe atë ditë më mua?” Më pyeti, ndërsa unë atë pyetje e kisha bluar natë e ditë, duke mos u ngushëlluar kurrë. Nuk dija si t’i përgjigjem, mbeta prapë i shtangur si belbatikë. Doja t’i tregoja sa jam penduar, por fjalët më mbetën në grykë. Nuk me hapeshin buzët as nuk më lëvrinin nofullat.
Ajo si ta kishte hetuar shtangimin tim, një buzëqeshje enigmatike ia përshkoi fytyrën e zbehtë. Derisa përpiqesha t’ia jepja arsyetim për mungesën time ditën e kobshëm, ajo ma ktheu si të donte të më shfajësonte: “S’ka gjë, ta kam falur. Nuk të lëshoj më!”
Prapë më vërshuan imazhet e së kaluarës. Fatkeqësia ndodhi atë ditë të pranvere. Lumi ushtonte shtratit të vet, i mbushur buzë me buzë. Vraponim si të dehur rrugicave, kalonim si fluturat mbi urën e lumit të rrëmbyeshëm. Fluturën, vajzën që e dashuroja dhe më donte e pata fqinjën e parë. Ishte dy vjet më e re.
U zumë kot nga kaprici , apo sepse mosha ime kërkonte më shumë se sa përkëdhelje, ndërsa ajo frikësohej nga epshi im. I zemëruar pse më shkëputi më egërsi nga vetja, të nesërmen nuk i bëra shoqëri deri afër shkollës, megjithëse të dytë e bënim të njëjtën rrugë. Çdo ditë e kalonim të njëjtin lumë mbi urën e drurit që shpesh lëvizte apo i thyhej ndonjë teh i dërrasave të kalbura nga shiu e koha.
Tregojnë se kur rrëshqiti në lumë dhe u kap për një degë shelgje, derisa kalimtari i parë u përpoq ta arrinte, lumi i rrëmbyeshëm e mori me vete. Trupin e saj e gjetën pas disa ditësh. Sikur t’i kishte qëlluar dikush afër, tregojnë ata që e panë, ajo do të shpëtonte. Kur e dëgjova nga të tjerët rrëfimin e tyre, sikur thërriste në ndihmë një emër por nuk e shquanin nga oshtima e lumit, mu duk që do të më shpërthente kafka. Ditë të tëra dridhesh si të me kalonte acari i dimrit sipëri, më muaj rrija zgjuar deri në mëngjes. Kur me lodhte gjumi e ndjeja klithmën e saj për ndihmë. Me drejtohej mua në emër. Zgjohesha i trembur i mbytur në djersë.
Ajo më shkëputi nga kujtimet. Ndërhyrja mu duk si kur këputët shiriti i filmit, përderisa ty të qesin sytë xixa nga ndryshimi i përnjëhershëm i sasisë së dritës që depërton në bebëzat e syrit.
“Mos e kujto, tash jam këtu! – më pëshpëriste ëmbëlsisht në vesh, ndërsa një shkëlqim i bëftë e rrethoi trupin e hajthëm, por të zhvilluar harmonishëm, me format provokuese të vajzës në pubertet. Zëri sikur i vinte nga një humnerë, i largët dhe pak i çjerrë.
Prapë ndjeja nevojë të shfajësohesha, më behej apo mund ta kem menduar se u përpoqa t’i tregoj për pendimin deri në fund të jetës pse nuk i bëra shoqëri. Më bëhet se i thash si i kalova net të tera në ankth të tmerrshëm, ditë me radhë nuk dija a jam në tokë a në qiell. Ajo fluturonte me mua, sikur mos të kishte dëgjuar, apo sikur mos t’i bënin përshtypje fjalët e mia. Mu kthye me buzëqeshje përrallore që mua me çarmatoste atëherë kur e doja aq shumë.
Me pa me mall. Nuk e di sa ecëm, thua të kemi fluturuar, pata ndjenjën që kalonim kodra e male, duke iu shmangur greminave. Pushuam në një rogë mali, ku na priu një cjap me zile. Pas i vinin dhitë. Hëna ndriçonte më ngjyrë të argjendet verbuese. Bari mori shkëlqim lëbyrës. Cjapi i zi u zhduk sa qel e mbyll sytë, u zhduken edhe dhitë e kuqe që i shkonin prapa. U frikësova për tmerr, gjithë kohën me ngriheshin mornica nëpër trup, por kur e pash se asaj kjo gjë nuk i bëri përshtypje, atëherë edhe unë e mora veten. Përreth dëgjohej muzikë. Vinte si jehonë e largët, duke u afruar, derisa nuk u mbush hapësira e rogës me tingujt e muzikës nga disa lloje instrumentesh frymore, të përziera me instrumente e tinguj që nuk i kapja nga e kishin burimin. Muzikantët nuk shiheshin. Hëna vazhdonte të ndriçonte me dritë depërtuese duke ma përshkuar trupin tej për tej.
Cjapi që në përrallat e fëmijërisë shndërrohej në djall, çuditërisht në kohën kur unë e prisja një gjë të këtillë u bë njeri dhe prapë u zhduk. Ajo rrinte pranë meje dhe buzëqeshte aq këndshëm .
Në fund kur unë e shihja i magjepsur, ajo se si ndryshoi qëndrim: “Ka kaluar kohë e gjatë, mbase ti nuk me do më?”. Si mund të dyshonte në dashurinë time? U ngashërova sërish dhe prapë s’arrita t’i tregoja për mallin që më gërryente, për pendimin që s’e mbyta kurrë. Ajo prapë më pa më dashuri, ndërsa sytë i shkëlqenin.
“Do të shihemi prapë”, me depërtoi në vesh jehona e zërit të saj derisa hija tretej në hapësirë. Në horizont depërtoi një rrëzëllim i zbehtë i ditës së re. Hëna u shndërrua në një cukël reje. Mbeta i vetëm jo në rogë, por buzë lumit. Shihja i hutuar, ndërsa ecja i shushatur. Nuk fluturoja as nuk shihja nga lartësitë…
*
– Kush është gruaja që të del para përtej urës? Është ajo nga fëmijëria apo fantazma që të shtihet si e dashura jote e dikurshme? E pyeta më të kaluar lumin. E prisja, duke u dridhur nga fresku i mëngjesit dhe frika. Mbeti i shastisur. Provova t’u qepem prapa disa herë. Por dridhesha nga pjerrësitë e frikshme të bjeshkëve dhe nga nata e mistershme. Brenda meje sikur me thërriste një zë tjetër që më jepte guxim për ta shkëputur nga magjia, ta shkëpusja nga fantazma se cilës i shkonte prapa…
Pas përgjërimit dhe këmbënguljes sime përpiqej të më bindte sikur nuk shkonte pas fantazmës, por kujtimet e ndërgjegjja e mbysnin. Shihej tmerri në sytë e tij. “Lëri të vdekurit të prehen, jeto me të gjallët”, iu shkreha me britma në natën e qetë më zërin që më dridhej nga mllefi. Frikësohesha për kthjelltësinë e tij, sepse një herë kalonte nga varret, qëndronte i shtangur para një varri të vjetër, e pastaj vazhdonte tutje. E di që kam vazhduar gjatë me britma derisa ai ma mbylli gojën dhe me mori për dore.
Pas asaj nate që mos u harroftë burri im nuk doli më natën, as me foli për netët e përhënta. Ndonjëherë zgjohej i trembur nga zërat e natës. Pastaj flinte si qengji.
Unë rrija zgjuar. U bëra roje e tij e natës. Nuk flija derisa dëgjoheshin gjelat e parë të mëngjesit. Ndërkaq, me të rënë nata më bëhej sikur dëgjoja jehonën e zërit të një femre, ndërsa rrëqethesha nga frika që këtë zë do ta dëgjonte i dashuri im. Dhe atëherë e dija se do ta humbisja përgjithmonë…
(* Tregim)
Ministrat e kulturës e shkretuan kulturën
Ministri fodull, M. Krasniqi, adoleshenti i vonuar, mblodhi rreth vetës një lukuni dështakësh të tjerë si veten, që i mori nga rruga, kafenetë e provinca për t’ua dhënë timonin e institucioneve të kulturës./
Nga Gani MEHMETAJ/
Mirela Kumbaro, një ish- përkthyese, luan me fatin e dinjitetin e artistëve shqiptarë, raportojnë mediet. Meqë artistët s’patën mundësi të komunikojnë më zyrtaren e lartë, nuk u mbeti armë tjetër përveç të kërkojnë mbrojtje nga presidenti. Ende nuk dihet si do të përfundojë lufta në mes ministres së kulturës dhe artistëve, por në shtetet e kapërcimeve të mëdha, ku pushteti ka frymë totalitare, pushtetarët gjithnjë fitojnë mbi artin.
Kolegu i saj në Prishtinë, ministri Memli Krasniqi, një ish-këngëtar rrugësh i pagdhendur, apo adoleshent i vonuar, sikurse e quajnë në qarqet intelektuale, që katër vjet tallet me artistët në mënyrën më të vrazhdë, sepse ashtu sikurse të gjithë dështakët vuan nga kompleksi i hiçit. Artistët tonë të paorganizuar s’patën kujt t’i shkruajnë, as nuk organizuan protesta e peticione, pos ndonjë reagimi individual.
Ministri fodull mblodhi rreth vetës një lukuni dështakësh të tjerë si veten, që i mori nga rruga, kafenetë e provinca për t’ua dhënë timonin e institucioneve të kulturës.
Kështu, njeriu i dytë i ministrisë së kulturës në Kosovë është njëfarë V. Firzi, i cili në krye të institucionit më të lartë erdhi nga kafexhiu i lagjes së kafehaneve të kryeqytetit. Më parë se menaxher në kulturë ai të jep përshtypjen e xhandarit të Serbisë, arrogant e primitiv me vartësit, servil më eprorët dhe, i paarsimuar për të udhëhequr çfarëdo posti. Ndërkaq, qeverisë më të gjitha institucionet më të rëndësishme të kulturës në vend! Në një shtet normal, ai do të mbetej kafexhi, që të mos e harroj zanatin.
Zyrtari tjetër i kësaj ministrie, drejtori i Departamentit të Kulturës, Kamuran Goranci, i ardhur nga provinca, jo me kot e portretizojnë me një barcaletë pikante: në vend të fuste rrobat në lavatriçe, ai futi kokën dhe, kur e nxori, uji ia kishte shpërlarë trurin. Mungesën e trurit e kompensoi me aftësi përshtatje që ia kalon çdo lloj kameleoni. S’ka qeveri që nuk e angazhoi për ndërmjetësime që kundërmojnë, ndërsa qeveria e tashmë ia besoi dy poste njëkohësisht: drejtor të Departamentit dhe drejtor të Teatrit Kombëtar të Kosovës, thua se kishin vdekur të gjithë artistët e vendit dhe ekspertët e kulturës.
Natyrisht nga kjo përbërje e Ministrisë së Kulturës, nuk mund të presësh asgjë, pos djerrinë në kulturë, mjerim e shkretëtirë në art dhe dështim në projekte ende pa filluar. Çdo vizitë të kësaj treshe apo të parit të tyre jashtë shtetit, e proklamonin sukses të jashtëzakonshëm të kulturës, ndërsa në fakt ai ose ata bënin vizita turistike në Berlin, Kanë apo gjetiu, duke shpenzuar mijëra euro dhe, duke mos bërë asnjë gjë, pos që dyshohej se ndonjëri prej tyre si puna e sekretarit, i ngjitej ansambleve të artisteve për motive të ulëta deri në Amerikën latine.
Asnjëherë kultura në Kosovë nuk ka qenë në nivel më të ulët e në gjendje më të mjerë. Asnjëherë kultura e arti nuk janë poshtëruar më keq se sa në katër vjetet e fundit. Asnjëherë artistët nuk e kanë ndjerë vetën më në siklet se sa tash, madje e kanë thënë publikisht disa herë, nuk ishin më në siklet e më të poshtëruar as në kohën e tmerrshme të Milosheviqit. Kjo është gjendja e kulturës, kjo është gjendja e institucioneve tona veç e veç. Paratë e taksapaguesve janë shpenzuar lum, por rezultate nuk ka. Paratë kanë qarkulluar në treshen-ministër-sekretar- drejtor me të përkëdhelurit e tyre, të cilëve u jepnin projekte, por nuk mbeteshin pa gjë për favoret e bëra, pra paratë kanë përfunduar nëpër xhepa. Një komision i pavarur duhet t’i hulumtoj shpenzimet e katër vjetëve të fundit, duke filluara nga kinse rinovimet e institucioneve që ishin rinovuar një vjet më parë e deri të udhëtimet kinse zyrtare që bëheshin vetëm për përfitime personale.
Qeverisja e kësaj lukunie talibanësh qoftë e shkuar, paudhësitë mos u harrofshin, por në asnjë mënyrë dhe për asnjë çmim s’bën të përsëritën.
Ndërkaq, Ministria e Kulturës edhe në të kaluarën është qeverisur nga ministra të paarsimuar e primitiv, dështak e gdhe, që s’ta kap mendja. Se ku i gjenin, askush nuk e sqaron dot, se çfarë shërbimesh u bënin atyre që i caktonin, kurrë nuk u mor vesh. Përzgjedhja e stafit, po ashtu në jo pak raste bëhej me ndërhyrje nga lartë, me lidhje familjare e hatër, kishte edhe arrogancë despotike.
Ministri i kulturës prandaj duhet të caktohet nga kolonia e artistëve, sepse askush më mirë se sa krijuesit nuk e kuptojnë artin e kulturën, ata dinë ta vlerësojnë artistin dhe projektin e artit, mund ti japin shpirt kulturës dhe ta ngjallin shpirtin krijuese që ka rënë në agoni në katër vjetet e fundit. Ata që bënë vepra të mira artistike dinë të udhëheqin edhe Ministrinë e Kulturës e të bëjnë përzgjedhjen e vlerave, të emërojnë njerëzit e duhur në vendet e duhura, pra edhe drejtorët e institucioneve. Ata që bënë emër në art, mund të bëjnë emër edhe në krye të Ministrisë së Kulturës, por kurrë s’mund ta bëjnë një gjë të këtillë ata që vlerat kulturore i kanë shikuar vetën kur i caktuan përgjegjës të kulturës, megjithëse gdhe mbetën edhe më vonë. Dështakët e pa profesion e të ashtuquajturit menaxher, të cilët nuk mbahen në mend për asgjë, pos që e zhvatën kulturën e u ranë në qafë artistëve, nuk mund të caktohen as ministra, as drejtorë të departamenteve, por as sekretar të përhershëm. Ai ose ajo kompensimet për shërbimet shefave duhet ti kërkojnë gjetiu e jo më poste ministrore, sidomos jo me postin e ministrit a ministres së kulturës.
Për fund: e nisa me ministren shqiptare Mirela Kumbaro, duke mos e kuptuar as sot, cili ishte shërbimi që i bëri ajo kryeministrit për postin më të lartë, ndërsa i pari i qeverisë shpërfilli qindra krijues (socialistë) shqiptarë më emër kumbues, të cilët do ta udhëhiqnin njëqind herë më mirë Ministrinë e Kulturës. Nuk e di as sot çfarë shërbimi i kreu ministri i kulturës në Kosovë shefit të vet për postin. Është e parëndësishme se çfarë shërbimesh do t’i kryejnë ministri apo ministrja e ardhshme e kulturës kryeministrit të ardhshëm, por nëse nuk caktohet ministri a ministrja me meritat artistike, po me shërbimet që s’kanë të bëjnë me kulturën, do të ishte vazhdim i nepotizmit të deritashëm, pra edhe vazhdim i agonisë në kulturë.
Dy shtetet shqiptare nuk bënë të vazhdojnë deri në pambarim me ministre a ministër që s’kanë ide ç’është arti, ndërsa e zhvatin dhe e shkretojnë kulturën mizorisht.
Kur shteti ateist konvertonte shqiptarët!
Shteti ateist jugosllavë bëri konvertimin e shqiptarëve katolik në mysliman (1945-1953) në rrethet e Gjilanit e të Vitisë për t’i shpërngulur në Turqi. Disa shpëtuan nga dëbimi, disa iu shmangën konvertimit. Kështu sot, Zefi e ka djalë xhaxhai Zenunin, Mejremja e ka mbesë Marinë. Shkojnë e vinë në dasma e morte si kushërinj të parë, gjithnjë duke e kujtuar me psherëtima atë kohë që mos u harroftë./
Nga Gani MEHMETAJ/
Kohë më parë u përshkallëzua një polemikë në gazetat shqiptare të Tiranës ku kërkoheshin momentet “pikante” të cilat do ta denonconin Enver Hoxhën mysliman, apo që në emër të myslimanëve bëri gjenocid ndaj Shkodrës e Malësisë katolike. Me të njëjtin mas ia ktheu një polemist tjetër duke u përpjekur të dëshmonte se ishin ortodoksët e katolikët shqiptarë ata që e sollën dhe e konsoliduan murtajën komuniste në Shqipëri, ndërsa nxiten luftën civile ndër shqiptarë. Kjo luftë në media e në politikë ende nuk ka përfunduar. Tek-tuk po përvijohet edhe mos durimi fetar. Njëra palë thuhet se denoncimet po i bënë edhe në mediet e huaja, duke i dhënë ngjyrim sikur ka përflakje të luftës ndërfetare, kurse pala tjetër sikur kjo gjë nuk do të bëhet kurrë falë zemërgjerësisë së shumicës shqiptare myslimane! Pse bëhet kjo ndarje e dëmshme nga intelektualë shqiptarë të qëllimit të mirë, nuk e kam të qartë, sepse nga të huajt a mercenarët shqipfolës që po marrim goditje të vazhdueshme kjo gjë nuk na befason.
Lufta kundër Kishës katolike Shqiptare-në emër të Serbisë
Vrasja në mas e shqiptarëve në veri dhe e shqiptarëve katolikë në veçanti ishte luftë e urdhëruar nga Serbia, ndërsa partizanët e Enver Hoxhës ishin zbatues të këtij krimi. Lufta e partizanëve të Enver Hoxhës dhe e partizanëve serb të ish-Jugosllavisë kundër shqiptarëve katolik ishte po ashtu përpjekje për të përshkallëzuar luftën civile në Shqipëri e Kosovë. Enver Hoxha me partizanët shqipfolës dhe partizanë serbë në Kosovë, bën gjenocid të paparë kundër shqiptarëve katolikë dhe shqiptarëve të tjerë nacionalistë, sepse donin të zhduknin një bërthamë të fuqishme të shqiptarizmit, meqë me shqiptarët e tjerë kishin plane të tjera- shkombëtarizimin e shndërrimin në internacionalistë proletarë, pra pa komb e pa fe (Shqipëri), apo planifikonin t’i shpërngulnin në Turqi, sipas marrëveshjes me Ankaranë(Kosovë e territoret tjera shqiptare në ish-Jugosllavi).
Duke vrarë e burgosur priftërinjtë e kreun e Kishës Katolike Shqiptare ata donin të shkëpusnin lidhjet me Perëndimin, sepse planifikonin që Shqipërinë t’ia bashkonin Jugosllavisë, satelitë i të cilave ishte diktatori Hoxha me kreun e komunistëve shqipfolës, sepse ata shqiptarë nuk mund t’i quash.
Fushata e Enver Hoxhës dhe e Serbisë kundër shqiptarëve në përgjithësi e shqiptarëve katolik në veçanti nisi në mënyrë të koordinuar. Partizanët e Hoxhës vrisnin shkodranë e malësorë në mënyrë të pamëshirshme, partizanët serbë e malazezë vrisnin shqiptarë të Kosovës e territoreve tjera etnike pa dallim feje e krahine. Natyrisht kreun e kishës katolike e zhduken edhe në Kosovë, sepse kjo ishte strategji e serbëve që e sundonin Jugosllavinë- të pengonin frymën e pavarësimit të shqiptarëve, ashtu sikurse që bënin luftë Beogradi edhe kundër Kishës Katolike Kroate e cila ishte shtylla e shtetit kroat.
Serbia kishte urrejtje patologjike ndaj kroatëve katolik, sepse kroatët synonin të shkëputeshin nga Jugosllavia. Serbia e luftonte herë vet, herë më mashën e partizanëve të E. Hoxhës Kishën Katolike Shqiptare, sepse kisha e mbështeste shkëputjen e shqiptarëve nga ish-Jugosllavia, sepse kisha katolike 500 vjet ishte shtylla e kombit, ndërsa e kërkonte diellin atje ku perëndon e jo në Jugosllavi e Rusi.
Kur shqiptarët konvertoheshin që të dëboheshin në Turqi
Krahas vrasjeve në shkallë gjenocidi shqiptarët u dëbuan për më shumë se njëzetë vjet (1945-1967) në Turqi. Procesi pati filluar me herët, por lufta e ndërpreu Ndërkaq, ndaj shqiptarëve katolikë në Kosovë nisi procesi i konvertimit në myslimanë, po ashtu i nisur me 1912. Shteti ateist jugosllav bënte konvertime fetare nga katolik në mysliman, duke u përpjekur të përfundonte një proces që Perandoria turke e kishte nis para 500 vjetësh. Shqiptarët katolik të rretheve të Gjilanit e të Vitisë me fshatrat e Anamoravës e të Karadakut iu nënshtruan dhunës së paparë që të bëheshin myslimanë, ose të iknin kah sytë këmbët. Procesin e konvertimit e udhëhiqnin serbët deri me 1953, kur pati ndërhyrje nga Perëndimi të ndërpritej kjo dhunë barbare. Kështu u krijuan martirë të tjerë si Martirët e Karadakut në kohën e Turqisë.
Shqiptarët katolikë që konvertoheshin në myslimanë shpërndaheshin pastaj në Shkup, Kumanovë, madje deri në Tetovë e fshatrat për rreth në pritje të vizave turke, pjesë e kontingjenteve për shpërngulje në Anadoll. Me t’u kthyer në myslimanë i dëbonin në Turqi. Ndërsa secili syresh duhej të deklarohej që është turk, ndryshe i torturonin e ndiqnin pa mëshirë. Prandaj sot në Maqedoni ka 77 mijë të deklaruar turq, ndërkaq shumica dërmuese janë shqiptarë të bërë turq nga zori i torturave sllave.
Shumë familje të pa konvertuara shqiptare ikën nga sytë këmbët: në Kroaci, Itali apo edhe më larg në SHBA. Ndërkaq, shqiptarët myslimanë i zuri muzgu në Turqi. Më shumë ka shqiptarë në Turqi se sa në Kosovë e territoret etnike shqiptare.
“Tri ditë e tri net i mbajtën një grup kryefamiljarësh nën torturat çnjerëzore në burgun e Gjilanit, që t’i kthenin në fenë e turkut” – me tregonte miku im nga Karadaku këto ditë.
“Ata që s’pranuan, vdiqën nga torturat, ose i lëshuan gjysmë të vdekur. Ata që pranuan fenë e re, i ndanë nga vëllezërit e tyre. Por një pjesë e atyre që nuk u shpërngulen sot jetojnë në fqinjësi, pa harruar se janë vëllezër në shkallë të dytë. Zefi e ka djalë xhaxhai Zenunin, Mejremja e ka mbesë Marinë. Shkojnë e vinë në dasma e morte si kushërinj të parë, gjithnjë duke e kujtuar me psherëtima atë kohë që mos u harroftë kurrë.
Kjo është një pjesë e historisë tragjike të shqiptarëve. Kjo nuk u bë as pse Enver Hoxha ishte mysliman, as pse në Gjilan e Viti i pati barbarë fanatik, por sepse ishin çakej të Serbisë. Ata renegatë me Enver Hoxhën në krye nuk ishin as shqiptarë, as myslimanë, nuk ishin as njerëz, ata ishin kriminelë që i bënë dëme kombit e njerëzimit. Ndërsa do të duhej të ndiqeshin si qentë e çartur.
Prandaj përpjekjet e reja për mos durim fetar prapë urdhërohen nga Beogradi, por herë-herë zbatohen nga mercenarë shqipfolës. Por ne duhet t’u dalim për ballë e të mos biem pre e mos dijes apo e mungesës së taktit intelektual.
Bashkëkombësit e mi të vonuar
Që serbët mund të ulën këmbëkryq në Tiranë apo në Durrës, punë e madhe, Shqipëria është vend i hapur e demokratik, mund t’i bie kush të do trup e tërthore, s’ më bënë asnjë përshtypje. Por që serbët janë ulur këmbëkryq në trurin e bashkëkombësve të mi e s’u shqiten, as pas dyzetë e pesë vjetësh diktaturë e njëzetë vjet demokraci, kjo është brengosëse./
Nga Gani MEHMETAJ/
Kohë më parë u bë rrëmujë në medie, kur bashkëkombësit e mi përtej Alpeve ftuan këngëtarin serb në Tiranë. Nuk është hera e parë që serbët e pushtojnë kryeqytetin e Shqipërisë. Por kësaj here nuk ia dhuruan çelësin e kryeqytetit mysafirit nga Beogradi, nuk e kishte kthyer ende serbi i mëparshëm që e mori para disa vjetësh nga Edi Rama.
Nuk me brengos paraqitja e një këngëtari serb në Tiranë, nuk më brengos as përgjërimi i bashkëkombësve të mi ndaj këtij këngëtari e serbëve në përgjithësi, sa më brengos vonesa e tyre dyzetvjeçare dhe mos gatishmëria të ecin para. Vendnumërimi është gjë e frikshme.
Ata nuk e duan Çoliqin, Bregoviçin e viçet e tjerë, vetëm sepse janë serbë, ata i duan sepse ua kujtojnë kohën e egër të izolimit total, kohën kur të vetmin model e kishin televizionin jugosllav dhe ndonjë këngëtar serb. Ata as që donin të mendonin se ka parajsë tjetër pos Jugosllavisë e kryeqytet pos Beogradit! Kompleksin e inferioritetit ndaj serbit e pati edhe diktatori Enver Hoxha. Këtë qëndrim prej skllavi të robëruar në mendje ua barti edhe një pjese të shtetasve të vet, madje edhe atyre që e urrenin diktatorin.
“Ata na adhurojnë, nuk janë sikurse ju shqiptarët e Kosovës, që na urreni”, me thoshte një producent filmi nga Beogradi në Paris gjatë një takimi profesional. Ai ishte i entuziazmuar nga pritja që iu bë Bregoviçit në Tiranë, madje entuziazmi i tij kalonte në habi. “Si është e mundur të mos na urrejnë, nuk e kuptoj” ma shtroi jo një herë mëdyshjen e pasqaruar. Nuk i ktheva përgjigje, qesha thartë, sepse nuk kisha përgjigje.
Nga ky kompleks kukuvajke shtresa të caktuara të bashkëkombësve të mi nuk po lirohen as sot e kësaj dite, megjithëse serbët e Serbia asnjëherë nuk mund të merreshin model i jetesës së mirë as demokracisë shembullore. Përkundrazi.
Izolimi shqiptar i takon së kaluarës, por bashkëkombësit e bashkëmoshatarët e mi në Tiranë (shpresoj të rinjtë nuk e kanë këtë adhurim patologjik ndaj serbëve) edhe më tutje nuk duan të ecin përtej viteve të shtatëdhjetë, nuk duan të mësojnë se pos këngëtarëve “jugosllavë” në botën e madhe ka edhe këngëtarë të tjerë: italianë, francezë, gjermanë, besa amerikanë e anglezë që e kanë pushtuar botën me muzikën e tyre të rrjedhave bashkëkohore.
Në Prishtinë ka kohë që i kemi zëvendësuar këngëtarët serbë me këngëtarë amerikanë e anglezë. Fushat e futbollit në kryeqytet gjatë mbajtjes së koncerteve të tilla mbushën përplot të rinj që vallëzojnë nën tinguj e muzikës perëndimore. Por për këtë zëvendësim fatlum u derdh shumë gjak në Kosovë e kaluam nëpër Kalvarin biblik.
Prandaj nuk me shqetësoi as reagimi i një grupi lexuesish nëpër portalet shqiptare (mund të jenë të porositur nga dreqi e i biri), të cilët flisnin me përgjërim prej skllavi për këngëtarin “jugosllav”, sikurse e quajnë Çoliqin ( a e dinë ata se Jugosllavia ka vdekur para më shumë se dy dhjetëvjetësheve), ndërsa në të njëjtën kohë, në të njëjtin portal shkruanin me tërbim e me urrejtje ndaj bashkëkombësve të tyre ‘kosovarë”, sepse po ua prishin idilin me serbin e dashur.
Nga Pandi Laço kërkoja njerëzi e jo patriotizëm
Me shqetësoi Pandi Laço, paraqitjen e të cilit në ekran e kam çmuar- në shije, në informacionin për muzikën dhe për dhuntitë e tjera me të cilat rrezatonte. Ai me zhgënjeu, sepse nisa të dyshoj në shijen time, pra edhe në shijen e tij muzikore. Ku e zgjodhi pikërisht atë këngëtar e jo një tjetër, meqë paskan vendosur ta kenë patjetër një serb në televizion. Serbi i tij i preferuar asnjëherë nuk është çmuar nga elita muzikore në ish-Jugosllavi, shpesh herë është vënë në dyshim origjinaliteti i tij muzikor e vokal, sidomos i kanë shpërvjelur buzët elita intelektuale e muzikore serbe. Këngëtari i preferuar i Pandi Laços i takon vulgut, pra lumpen proletariatit, njerëzve të shijes bastarde. Athua edhe shija e Laços, është shije e vulgut, bastarde? Apo pati një zor tjetër?
Asnjëherë nuk e pata të çartë pse bashkëkombësit e mi në Tiranë ftojnë serbë e nuk ftojnë kroatë, bie fjala, ndërsa profesionalisht këngëtarët kroatë janë më të çmuar në rajon, po edhe në Evropën Perëndimore. Këngëtarët kroatë ishin solidarë me luftën në Kosovë dhe më pavarësinë tonë, këngëtarët serbë ishin solidarë më vrasësit e “kosovarëve”, madje Bregoviçi i dashur i kryeqytetasve shqiptar, i këndoi himn kallashit serb që vriste fëmijë shqiptarë. Sikur të kishte gjyq të Nynbergut, Bregoviqi i Edi Ramës do të gjykohej për krime lufte e nxitje të gjenocidit ndaj shqiptarëve të Kosovës. Haga ishte vendi i tij e jo të këndonte në Tiranë.
Patriotizëm nga Pandi Laço e bashkëkombësit e mi përtej Alpeve nuk kam kërkuar asnjëherë, nuk kërkoj as tash. Patriotizmin në Shqipëri e luftoi mizorisht diktatura e Hoxhës, e luftoi mizorisht edhe demokracia nën kinse luftën kundër nacionalizmit, i zhveshi nga dinjiteti kombëtar shtresa të tëra, duke u dhënë hapësirë çakejve që t’ua fyejnë heronjtë kombëtar për t’u çel rrugë serbëve e beduinëve. Ndryshe ata do ta kuptonin se Serbia nuk qe mizore vetëm ndaj “kosovarëve’, por ndaj të gjithë shqiptarëve, nëse funksionojmë si komb. Në mungesë të patriotizmit, nga Pandi Laço me shokë kërkoja njerëzi, mbase edhe pak përpjekje të bashkëjetojnë me dhimbjen tonë të madhe. Mbi njëzetë mijë të vrarë e mijëra të zhdukur, mbi 15 mijë gra të përdhunuara, shpërngulje në përmasa biblike. Të vrarët, të zhdukurit e të përdhunuarat nuk janë numra, të gjithë ata e ato kishin nënë e baba, apo ishin vet nënë e babë, motra e vëllezër, ishin pjesë e qenies sonë, pjesë e qenies së bashkëkombësve përtej Alpeve shqiptare, mbase edhe pjesë e qenies së Pandi Laços. Të vrarët ishin pjesë e qenies së njerëzimit. Të vrarët nuk i ngjallim dot, por pse duhet të na i lëndojnë plagët këngëtarët serb në Tiranë? Që të na largojmë më shumë nga njëri-tjetri? Që të dëshmoj dikush se jemi dy kombe e jo një? Që të thonë serbët se shqiptarët e Shqipërisë janë më të mirë se sa shqiptarët e Kosovës?
Ne ende po i mëkojmë plagët tona, po e kapërdijmë dhembjen tonë, Pandi Laço e te tjerët shkrihen nga kënaqësia me këngët e mysafirit nga Beogradi!
Kur shqiptarët harrojnë si peshku!
Kam pritur më shumë dinjitet njerëzor e integritet kombëtar nga bashkëkombësit e mi, pra edhe nga Pandi me shokë, sepse nuk ma merr mendja që e ftuan “jugosllavin’ e tyre, vetëm sepse janë të zhveshur nga shija e mirë, apo nga kultura muzikore, sa kam përshtypje të pakëndshme që me ka ndjekur tash njëzetë vjet: një hije e frikshme e lobit serb e errëson qiellin shqiptar. Asnjëherë nuk jam pajtuar botërisht me kolegun tim nga Prishtina, ithtar i teorive të konspiracionit se, serbët janë të fuqishëm në kryeqytetin shqiptar. Por asnjëherë nuk kisha argumente t’ia dëshmoja të kundërtën.
Që serbët mund të ulën këmbëkryq në Tiranë apo në Durrës, punë e madhe, Shqipëria është vend i hapur e demokratik, mund t’i bie kush të do trup e tërthore, s’ më bënë asnjë përshtypje. Por që serbët janë ulur këmbëkryq në trurin e bashkëkombësve të mi e s’u shqiten, as pas dyzetë e pesë vjetësh diktature e njëzetë vjet demokraci, kjo është brengosëse. Dhe kur “kosovarët” në situata të këtilla reagojnë me emocione, dalin ca internacionalistë proletar përtej Alpeve shqiptare, duke u hakërryer: ç’keni ju turkoshakë, erdoganistë, talibanistë, islamistë? Pse na e prishni idilin me serbë? Muzika e tyre është më e mira në botë. Plasni! Dhe gazeta e mikut tim në Tiranë i botoi këto reagime dhe ca hakërrime në stilin: rrofshin serbët, poshtë kosovarët! Këtë frymë komunikimi e kultivon edhe një televizion nga Tirana me filialin e Prishtinës, kur nxjerrë një opinionist “të gjithëdijshëm”, që mua më duket sharlatan i çmendur, kur thotë: “pse shqiptarët e Maqedonisë nuk i nënshtrohen pushtetit sllavë, por na nxjerrin andralla e s’mund të takohemi qetas me kolegët tonë në Shkup e në Beograd?”
Prandaj kanë nis sërish të na pushtojnë dervishët e beduinët këmbëzbathur dhe serbët e Shumadisë me gjysmë opinge, të prodhuar në ish qytetin bullgar, Pirot.
Së fundi, nuk dua të merrem as me psikologjinë e “kosovarëve” të mi, të cilët gjithë jetën kanë menduar e vepruar si krahinë shqiptare, pra pjesë përbërëse e Shqipërisë, kurse qendra e tyre e gjakuar, Tirana vepron si satelitë i fqinjëve. Por do ta them shembullin e këngëtarit, i cili bie ndesh me shembullin e Pandi Laços me shokë. Kur këngëtarin e famshëm kroat, Oliver Dragojeviq e ftuan të këndonte në Beograd, ai tha në mënyrë të prerë: ”Këmba ime kurrë nuk do të shkel në Serbi”. Ai tha edhe se nuk mund t’i harronte krimet serbe ndaj popullit të tij kroatë. Pandi Laço as që i shkoi nëpër mend krimet serbe ndaj popullit shqiptarë.
Ndërkaq, shqiptarët pësuan dhjetëfish më shumë nga Serbia që nga viti 1912, kur ky shtet mujshar depërtoi deri në Elbasan e Durrës, duke vrarë e masakruar mijëra shqiptarë edhe përtej Alpeve. Por një pjesë e shqiptarëve harrojnë si ta kishin në kokë trurin e peshkut në vend të trurit të njeriut.
P.S. Porosi lexuesve: ju lutëm mos me mbështetni duke fyer bashkëkombësit. Grupet e fuqishme pro serbe dhe individët me ndikim nuk përbëjnë kombin. Nuk duhet të bëjmë garë kush e hedh pështymën më larg.