Nga Gëzim Llojdia/
1.Nëse lexon poezinë e autorit Dalan Luzaj nuk ke nevojë të vërtitesh rreth qëllimit për të cilën autori shkruan në vëllimin e fundit poetik:”’Vargje që udhëtojnë”.Poezia e nxjerr prej dhimbjes njerëzore është si mushti,produkti që del nga shtrydhja e rrushit që prodhon dhe të ëmblën verë. Poezia e autorit D.Luzajt dhe e krijuesve e të tjerë ,që kanë dalë të traumatizuar prej diktaturës së një shteti është dhimbje,pasqyrë e saj dhe nëse ajo nuk shfaq ndenja prej të cilës rrodhi nuk është në të vërtetë poezi. Unë e di se mjaftë prej strofave të poezisë së Dalan Luzaj janë ndjenjat e tij të lënduara, kur askush nuk ka mundur dot ta ndihmojë në kohët e trazuara .Shqipëria pas luftës së dytë botërore ishte protagoniste e një regjimi të ashpër klasor ku dhimbja njerëzore mori mjaftë nga jetët. Horizonti ishte një sistem i frikshëm i luftës së brendshëm dhe të jashtme. Dalan Luzi shprehet se pas këtij rrënimi,pra rrëzimi i mureve të diktaturës ,shpërthyen ndenjat emocionet, që u pasqyruan në veprime dhe dëshira të shprehuara gjithandej. Mes mijëra librash,krijimesh të zhanreve të ndryshme,si një pikë uji,rinisa të shkruaj edhe unë poezinë time të cilën pata nisur herët,por që u struk në thellësi të ndërgjegjes sime prej dukurisë më barbare,të ashtuquajturës:Lufta e klasave’,që çuditi botën.
Këto janë ndjenja, që ne të gjithë i kemi në jetë tonë diku ose në një tjetër çast . Në shumicën e herëve ne fshehin këto ndjenja dhe përpiqemi të bëjnë të dukemi sikur ne jemi të lumtur. Unë gjykoj se ne të gjithë mund të shohim këto se jetët tona janë bërë nga veprimet në jetën tonë. Mirë apo e keqe do të ndodhë. Pra si dhe qysh shqyrtohet që ju nuk hapët zemrat tuaja për të sëmurët dhe të varfrit dhe tu tregojmë se ne i kuptojmë problemet e tyre në këtë jetë. Dhimbje në jetën time në kohë është aq e thellë kjo më bën të ndihem sikur nuk mund të lëviz. Diktatura ishte në të vërtet një makinë e çmendur. Dhe emocionet, që sjell një poezi nuk është vetëm në lidhje me autorin,por kjo është një pjesë e të gjithë njerëzimit. Një koleksion e poezive origjinale që kanë të bëjnë me temën e dhimbjes është shkruar me aq pasion, në çdo fjalë dhe rimë. Dhimbshëm poezia nga poeti- që i cili kanë derdhur përvojën e tyre dhe formulohen çdo ndjenjë me një ndjenjë të thellë të mallit. Poezi për dhimbje ndodh kur zemra mund të konsumojnë më shumë dhimbjen, dhe poezi të tilla të dhimbshme bëhen kryevepra. Poezi për dhimbjen. Ajo ishte vetëm një plumb. Një plumb që ndryshoi gjithçka që e bëri tokën me lot në një mijë, milion lotët që rëshkasin menjëherë në mijëra zemrat të mbushur me pikëllimin të palodhshme. Duke përjetuar poezitë e ndjera të nxjerra nga vëllimi ’Vargje që udhëtojnë” të poetit shqiptaro-amerikan Dalan Luzajt po hedh disa fjalë poetike :Në detin e heshtjes, është një mbeturinë e së vërtetës se thelbi, mbretëron zemrën. Një luftë në heshtje të qëndrueshme, e një kujtim i vetëm, me një ndjenjë intensive. Qielli ka u kthye ngjyra ishte e kuqe; Megjithatë ndjenjat në zemrën time nuk janë të vdekura. Dielli është gati të rritet. Unë nuk mund të harroj ato sy të bukur,ngase edhe unë njeri isha dhe sytë kullosnin lehtë përmbi atë bukuri femërore. Unë kam qenë i fortë, siç kam menduar se kjo do të jetë. E vërteta nuk mund të çlirohet.E vërteta është lider i vetëm për të përkulesh para. Dhe lutu:I nderuar Zoti më ke mbajtur nga rreziku. Më ruante nga e keqja. Më mbaj nga mëkati i nderuar Zoti im,më vunë zjarrin në zemrën time. I nderuar Zoti im, kaloje frymën tënde në fytyrën time, më ruaj nga djalli,kështu që unë mund të bërtas në paqe.
2. Dalan Luzaj u formua si poet ,vetëm kur muret e herëta ranë në dhjetorin e rinisë. Poetët janë rebelë për një arsye kryesore, e cila është absolutisht thelbësore: është gjuha e tyre , më e rëndë se shpata dhe që vret më tepër se pushka.letrësia që kishte lexuar D.Luzaj dhe të tjerë ishin një farë soji me atë cfarë shkruante Vid,(Universiteti i Mariborit,Slloveni) se:Pas revolucionit të tetorit në Rusi, qeveria sovjetike ka filluar zbatimin e një ideologjie të re të quajtur “realizëm socialist” si standard zyrtar për artin dhe letërsinë. Sipas propagandës së re ideologjike, vepra letrare duhej të lartësoj përmirësimin e jetesës për shoqërinë komuniste në Bashkimin Sovjetik, për të rritur punëtorin e përbashkët duke paraqitur jetën e tij, të punës, dhe rekreacion si të admirueshme, si dhe për të paraqitur një pamje negative të mjerueshme nga jeta e punëtorëve dhe fshatarëve në vendet kapitaliste. Me fjalë të tjera, qëllimi i saj ishte për të edukuar njerëzit në qëllimet dhe kuptimin e komunizmit. Art i prodhuar sipas realizmit socialist është dashur të jetë realist, optimist, dhe heroik. Praktika e saj është shënuar me respektimin rigoroz ndaj doktrinës partiake dhe të teknikave konvencionale të realizmit. Nën udhëheqjen e Stalinit, shkrimtarët shërbyen si “inxhinierë të shpirtrave njerëzore” dhe romanet e prodhuara, tregime, artikuj, editorialeve, kritikat, dhe satirat brenda një kornize të kufizuar në të cilën ata u përpoqën ta lavdërojnë shoqërinë Sovjetik dhe socializmin. Kështu ngjau edhe te ne gjithsesi kjo ishte formulë për gjithë vendet që kishin aspiruar socializmin. Dalan Luzaj edhe por të kishte kërkuar të bëhej poet në atë kohë askush nuk do ta merrte parasysh ngase ai mund të shkruante të hiqte mënjan kohë të vyera dhe nga produkti i shpirtit të tij të prodhoheshin vlera të vërteta, që do të zhvillonin këtë impuls personal dhe emocional ,mirëpo ky produkt shpirtëror ,mund të merrej pothuajse në drejtim të kundërt ajo e një përdorimi krijues që të vuajnë vetë,nga produkti i tij si instrument i luftë së klasave,nga biografia e të atit ,një filozof me përmasa botërore dhe i vlerësuar nga president të disa shteteve. Ndonjëherë jeta vë njerëzit në situata ku zgjedhja është e qartë: ose për të jetuar në paqe me veten e tij, ose për të negociuar një jetë më të mirë kompromentuar me ndërgjegjen e tyre shkruan, Héctor R. Romero për Raúl Riveron. Edhe rasti i Dalan Luzaj ngjet duke zgjedhur si alternativë,do të flas koha edhe pse koha priti dhimbshëm më gjatë se kurrë për tu shfaqur si poet në moshën e tij të tretë një kohëzgjatje të tillë ka është gdhendur shkrimet në lëkurën e shpirtit, duke pritur shuarjen e diellit të Atlantidës në akujt e jugut. Vet autori për këtë periudhë shkruan:Kur komunizmi dha shpirt i sëmurë ne shtratin rus, ishte rrjedhoje edhe për lindjen e mbarë, që kanceri i kuq s gjeti me gjak te ushqehej gjer te ne. Pas këtij rrënimi, shpërthyen ndjenja e emocione që u pasqyruan ne veprime dhe ne dëshira te shprehura gjithandej.Mes mijëra librash, krijimesh te zhanreve te ndryshme, si një pike ujë, rinisa te shkruaj edhe unë poezinë time, të cilën e pata nisur herët, por qe u struk në thellësi të ndërgjegjes sime prej dukurisë me barbare, të ashtuquajturës “lufta e klasave”që çuditi boten.E fillova herët me shprese se do thosha fjalën me zjarrin e shpirtit, me bukurinë dhe sinqeritetin e çdo te riu, por koha tha diçka tjetër, qe shqiptaret s’do ta besojnë ne breza. Ëndërroja për qiell e drite, për fjalën e ndjenjës se kulluar, por zhgënjimi fshiu te gjithë të ardhmen time dhe bashke me jetën dhe atë grimce talenti qe priste te rritej. Pra edhe unë u shfaqa mes turmës se shkrimtareve për të thënë atë, që mund të thotë një zë i ndrydhur, mes kësaj stuhie dhe s “dihet se cili do te ketë forcën për ti qëndruar erozionit kohor, që është konkurrenca më e ashpër mes krijuesve. S ‘jane shprehjet e miqve dhe shokëve vlerat e një libri apo poezie, ato janë me tepër pengesa, qe te ndalin, vlera e vërtetë e një krijuesi do te duket vone, edhe kur te mos jemi ne.
Autori D.Luzaj shprehet se poetet e vërtetë janë shume pak, të privilegjuarit e Zotit, që koha është e pafuqishme për t i’ hedhur në harresën e saj. Dëshira është ndryshe, e vërteta është më e besueshmja, të tjerët do ti lexojnë poetët e vërtetë, kur stuhia do ti nxjerrë në anë dhe ata do të kenë te drejtën e jetës, pa mundur që tua heqë askush privilegjin që u dha Zoti.
Lidhur me kohë,frymëzimin e tij autori D.Luzaj thotë:Në qëndresa të veçanta, shpesh te çuditshme dhe tq pa besueshme, më ka gjetur muza dhe i kam marre mjaltin dehjes se saj, kam shkruar ndonjë varg i dashur lexues se erdhi dhe … nuk te vjen me!Jam i gëzuar dhe i privilegjuar kur më lexon lexuesi i çdo moshe, se pas leximit lind gjykimi dhe pas gjykimit bëhet vendimi në sallat më të bukura dhe të ndritshme, të shpirtit atje ku zemra dhe truri në njësinë hyjnore bëhet një dhe poeti qëndron apo flaket jashtë.
Bënë një ndarje të saktë autori kur shprehet rreth krijuesve të poezisë
Poetet janë dy grupe, te zemrës dhe te mendjes! Çdo grup ka vlerat e tij dhe simpatizantët e tij. Çdo gjë e thënë nga shpirti e ka te hapur rrugën për ne shpirt
te lexuesit, është e besueshme sepse është e vërtetë. Kam shkruar poezinë e ardhur, kurrë s ‘e kam kërkuar, se ajo as gjendet, as kapet. Kam shkruar poezinë e zemrës, jo të trurit që shpesh behet prozë poetike dhe e mërzitshme.
Është i vërtetë postulati se poezia është bija e parë bukurisë hyjnore dhe për të ngjitur do shkallë për atje duhet të gjesh të gjitha udhët por ato udhët e zemrës janë edhe ato udhë mistike.