Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

KUSH ISHIN 43 PREFEKTËT E QARKUT TË VLORËS GJATË NJË SHEKULLI

by

Nga Gëzim Llojdia/
1.43 prefektë nëpër udhë përshkimin 100 vjecarë të studiuesit Enver Memishaj Lepenica nga vitet 1912-2012, kanë qeverisur qarkun jugperëndimor të Vlorës.
Trandje historike megjithë gjatësinë e shekujve të tyre kanë datime. Ato zbresin,në fakt varen nga mjegullinat nëpër kohën tonë,mbi 100 vjet më parë, zbradhen.Atëherë, Vlora në suazë të qafës së Topit dhe detit ka ruajtur formën e vet,qyteti dhe qarku deri në kilometrin e fundit.Qarthuar brenda këtij elipsi gjërash,horizonti shfaqet në orbitë.Studiuesi Enver Memisha Lepenica ka sjell dokumente të reja për ata që kanë qeverisur qarkun e Vlorës. Të 43 prefektët e qarkut të Vlorës.
Për 500 vjet llogaritet guaska e rëndë e perandorisë osmane.
Gjatë kohës se pushtimit te Shqipërisë nga Turqia,shkruan E.M.Lepenica, Vlora ka qene nënprefekture (Kaza), qe varej nga Berati qe ishte prefekture (Mutesarifllek) dhe Berati vete varej nga Janina qe ishte vilajet.Sipas sistemit administrativ të asaj perandorie, në ndarjet administrative të sipërme, funksiononte një këshill i përberë prej nëpunësve të lartë, të vendit, dhe prej katër anëtareve te zgjedhur prej popullit me vota te tërthorta. Kjo forme e këshillit administrativ funksionoi afërsisht edhe në kohën e mbretërisë shqiptare. Në vitet e fundit të pushtimit të Vlorës nga Perandoria. Në vitet e fundit të pushtimit të Vlorës nga Perandoria Otomane, thotë E.M.Lepenica,shërbyen në Vlore si kryetare bashkie:Në vitin 1900, Shahin Kolonja. Në vitin 1902, Ali Spahi Malindi. Në vitin 1905, Ali Radhima. Ne vitin 1906 – 1908, Abas Mezini. Në vitin 1908,Ibrahim Abdullahu. Në vitin 1909- 1912, Xhemil Bej Vlora.Në vitin 1912,Jakup Agalliu dhe kryekatundar.Ibrahim Abdullahu.
Në vitin 1911, para shpalljes së Pavarësisë Kombëtare, prefekt i Vlores ka qene Ajet bej Libohova. Emërimin e tij prefekt e shpjegon Prof. dr. Pellumb Xhufi: “Myfit bej Libohova ka pare gjithnjë interesat e tij dhe asnjëherë interesat e atdheut të tij. Në vitin 1911, kur shqiptaret në Jug, morën armët dhe kërkuan lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë, Myfit bej Libohova me ndjenja osmanofile dhe nën ndikimin e qarqeve shoviniste greke, ndërhyri për të sabotuar kryengritjen duke mashtruar me premtime krerët e sajë. Myfit beu që ishte deputet, i shkruante Portës: “Toskëria është me ju!” Për këto merita Porta e Larte pranoi të hapte një shkolle fillore ne Gjirokastër dhe te emëronte vëllain e tij Ajet bej Libohovën, kajmekam, prefekt, të Vlorës”.”
Me rënien e guaskës osmane kur pritej të ndodhte riparimi i kohës,vërshuan,fqinjët serbet,ushtri që infektonin vdekje. Pushtime pushtuesish ndërmerren ekspedita ndëshkimore në tokat e shqiptareve.
Grekët,malazezet, austro-hungarezët,francezët,italianët vërshuan nëpër kohën turbulluese të viteve ‘14-‘20,kurse në kohën pushtuese të luftës së dytë, fashistët e përtej detit dhe nazistët e Rajhut të tretë. Në këtë babiloni pushtuesish,pushtimet sillnin kohë të tmerrshme pushtimi .Ata,që janë të pushtuar e dinë se çfarë ngjyre ka në të vërtetë,pushtimi. Në këto kushte, çdo popull do ta kishte humbur toruan. Dhe e humbën mjaftë kombe. Ndërkaq mbijetuam deri së fundit ata të Kosovës ,viti intervenimit të NATOS ,përpara këtyre katastrofave,ku riparimi bëhej gjithmonë e më i vështirë,e shtuan qëndresën duke shtuar edhe shumëzimin.
Duke vijuar më tej studiuesi Lepenica sjell kohën e shpallesh së indipedencës së shtetit :Pavarësia dhe hapat e pare te shtetit shqiptar. Qeveria e Vlorës proklamoi ne gazetën zyrtare te saj “Perlindja e Shqipërisë”, dt. 22 nëntor- 13 dhjetor 1913,”Kanuni i përshtatshëm i administratës civile te Shqipërisë”.Kanuni përcaktonte ndarjen administrative: prefektura, nënprefektura, krahina. Prefekti ishte titullari me i larte i prefekturës. Autori na sjell në vëmendje:Vlora është shpallur për here te pare prefekture, duke pasur ne administrim edhe Fierin, nga qeveria e përkohshme e Ismail Qemalit në vitin 1912 dhe po këtë vit u emërua edhe prefekti i pare i saje ne Shqiperine e pavarur, Refo Capari nga Cameria, i cili nuk mundi te arrinte ne Vlore per shkak te bllokimit te rrugëve nga Greqia, ne këtë situate u emërua Ahmet Durmish Xhafaj nga Karbunara e Vlorës. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit hartoi kushtetutën e pare te shtetit shqiptar qe u quajt” Statuti Organik i Shqipërisë” i përbëre nga 17 kapituj. Sipas kësaj kushtetute, vendi ndahej ne 7 sanxhaqe: Elbasani,Shkodra, Dibra, Durrësi, Berati qe përfshinte dhe Vlorën, Korca dhe Gjirokastra. Kjo ndarje administrative mbeti ne fuqi edhe kur erdhi në Shqipëri princ Vidi, pra Vlora ishte nënprefekturë, qe varej nga Berati. Ky veprim i revoltoi vlonjatet. Patrioti Muco Qulli aso kohe në Vlore shkruante: „Vlora pas shume te’ mirave qe ka, kurdoherë e ka dëftyer sheshazi dashurinë patriotike dhe guximin trimëror. Vlora e përshëndeti, Vlora i tha tungjatjeta flamurit te shenjte” te Shqipërisë qe ishte kthyer prej Durrësit kryeunjur. Vlora i tha: lartësohu o shenje e bekuar e kombit”.
Pavarësisht nga kundërshtimet me 25 prill 1914 u publikua ndarja administrative e Shqipërisë në shtatë prefektura: 1.Shkodra, 2.Elbasani, 3. Durresi, 4. Berati, 5. Korca, 6. Gjirokastra, 7. Drini. Vlora mbetej nënprefekturë dhe varej nga Berati si ne kohen e Turqisë. Me pas me datën 2 maj 1914, me urdhër te Mbretit Princ Vidit Vlora u shpall prefekture dhe prej asaj kohe mbeti e tillë.
Gjate kohës se pushtimit nga Italia 1915 – 1920.Vlora u pushtua prej Italisë me 25 dhjetor 1914 dhe gjate kohës pushtimit, aktet e prefekturës nënshkruheshin nga prefekti, këshilltari italian, sekretari i përgjithshëm Ali Asllani dhe prej Imer qe ishte caktuar si sekretar i këshillit administrativ; por që ne Këshill nuk ekzistonte, pasi vendimet dhe aktet e prefekturës interesin e pushtuesit Italian. Në prefekture, si përkthyes ishte një ermen i quajtur Enriko Komaski ish gjyqtar në kohen Turqisë. Rishpallja e Pavarësisë se Shqipërisë në vitin 1920. Në përfundim të Luftës së Pareë Botërore, shqiptaret për të shpëtuar Shqipërinë nga copëtimi i fqinjëve, në janar te vitit 1920, mbajtën Kongresin e Lushnjës dhe bënë Luftën e Vlorës, 5 qershor deri 2 gusht 1920, duke rishpallur Pavarësinë Kombëtare. Ata formuan qeverinë me në krye Sulejman Bej Delvine dhe morën masa për riorganizimin e brendshëm të vendit.Ligji i pare organik “Për prefektin”, u hartua ne vitin 1923. Prefekti sipas atij ligji varej nga Ministria e Punëve te Brendshme.
2.
Dokumenti më i rëndësishëm është jo vetëm jetëshkrimi i personaliteteve, që kanë udhëhequr qarkun jugperëndimorë, por edhe të dhënat, që flasin për :Prefektët që vdiqën në atdhe,prefektët që u pushkatuan pa gjyq dhe me gjyq. Prefektët që vdiqën në burgjet komuniste. Prefektët që vdiqën në emigracion.Prefektët që ranë dëshmorë për lirinë e atdheut.
Në kategorinë e parë studiuesi Lepenica ka përfshirë të gjithë prefektët që vdiqën në atdhe. Lista që sjell studiuesi E.M.Lepenica përfshinë:Ahmet Durmishi 1937; Rauf Fico 1944; Fehim Leskoviku 1954, i internuar; Osmen Haxhiu 1937, i persekutuar; Zenel Prodani 1969, i burgosur; Faik Bregu 1972, i internuar nga fashistet, i persekutuar nga komunistet; Halim Gostivari 1927; Rustem Ymeri 1972, i persekutuar; Rasim Kalakula 1938; Abedin Nepravishta 1975, i internuar nga fashistet, i burgosur dhe internuar nga komunistet; Abdurrahim Hoxha, 1946, i persekutuar; Tafil Boletini 1970, i persekutuar nga UDB-ja dhe komunistet shqiptar. Në një listë tjetër janë përfshirë :Prefektët që u pushkatuan pa gjyq dhe me gjyq.
Në territorin e kësaj liste janë emrat :Qazim Koculi 1943,Niman Ferizi 1937, Qazim Bodinaku 1939,Zef Kadarja 1945,Lele Koci 1943,Vizhdan Risilia 1947.
Prefektët që vdiqën në burgjet komuniste. Qazim Kokoshi 1947; Ismet Kryeziu 1952; Sadik Metra 1955. Prefektët që vdiqën në emigracion.Refo Capari 1944; Nexhip Basha 1952; Bajram Fevzi 1928; Vasil Kalluci ?; Faik Quku 1963; Vehip Runa 1957; Ahmet Myftari ? Prefektët qe ranë dëshmorë për lirinë e atdheut.Johan Thomson 1914, Seit Qemali me te birin Sezaiun 1944, Dulejman Cela 1943.
Lista e prefektëve të Vlorës në 100 vjetët e fundit.

PREFEKTÈT E QARKUT TE VLORES GJATE 100 VJETEVE 1912 – 2012

Periudha 1912 – 1938, ngritja dhe konsoiidimi i shtetit shqiptar

Refo Capari (autor i tekstit te Hymnit te Federates “VATRA),Camèri, 1884- 1944
Nuk e ka ushtruar detyren.
2 Ahmet Durmishi Karbunare, Vlorc. 1872-1937 1912- Gusht 1913
Rauf Fico Jemen, Arabi, 1881-1944 1.2.1914-30.4.1914 – 1925
Nexhip Basha Peje, 1877 – 1952 1.5.1914-30.10.1914
Fehim Leskoviku Leskovik, 1861 – 1954 Gusht 1913-1.5.1914
Osmèn Haxhiu Vlore. 1885 – 1937 1.11.1914- 22. 2.1917
Seit Qemali Kaninc. Vlorè. 1881 – 1944 22.2.1917- 1.9.1920 ■
Qazim Kokoshi Vlorc, 1882 -1947 15.6.1920-5.4.1921
Qazim Koculi Kocul, Vlorc, 1883-1943 1921
Bajram Fevziu Kolonjè, 1884 -1928 22.1.1922-10.8.1923
Zenel Prodani Kolonjè, 1886-1969 1.11.1922
22.12.1927-25.8.1930
1 Faik Bregu Libohovè, 1884- 1972 11.8.1923 – 11.10.1923
Halim Gostivari Gjakove, 1878 -1927 18.1.1924- 30.6.1924
Niman Ferizi Gjakove, 1892 – 1937 1.7.1924-31.12.1924
Qazim Bodinaku Tirane, 1894- 1939 Shtator 1922-1.11.1922
17.5.1925 -24.2.1926 – 1927
Dulejman Cela Patin. Burrel, 1894 – 1943 Zévendès 1926 – maj 1926
Rustem Ymeri Dibcr. 1897 – 1972 Mai 1926-23.12.1926
Vasil Kalluci Lunxhcri, 1885 – ? 1.1.1925 -20.1.1925
23.12.1926-8.4. 1927
Rasim Kalakula Gjirokaster, 1884-1938 9.4.1927»
Zef Kadare Shkodèr. 1892 – 1945 22.12.1927-25.8.1930
Ismet Kryeziu Gjakove. 1888 – 1952 1928 – 31.12.1930
2 Abedin Nepravishta Kuc. Vlore, 1889 -1975 1931 – 10.9.1933
Sadik Metra German, Mat, 1884-1955 1 1.9.1933 -1936
Abdurrahim Hoxha 1878 – 1946 1937-qershor 1939
Periudha 1939- 1944 pushtimi nazitashist

Faik Quku
Shkodèr, 1899 – 1963 .6. 1939-31.7.1941
Tafil Boletini Boletin, 1888- 1970 1.8.1941 -30.10.1941
Lele Koci Labovè, 1891 – 1943 19.1.1942-5.1.1943
Veip Runa Nivic, Kurvelesh. 1895-1957 1942
Ahmet Myftari Mat, ? 6.1.1943-30.9.1943
Vizhdan Risilia Risili, Vlorc, 1900 – 1947 1.10.1943 -1.11.1944

Periudha 1945 — 1990, gjate diktaturés komuniste

Periudha 1991-2012, gjate ndérrimit te demokracise

Bahri Shanaj Gracan, Mallakaslér. 1943 1.7.1994-15.1.1997
Afrim Haci Borsh, Sarandè, 1933 15.1.1997-31.5.1997
Tare Hamò Vlore, 1945 1.8.1997 -30.11.2001

ZBULIMI I ARKEOLOGEVE -KISHA ROMAKE E SHEKULLIT IV NË ULPIANËN DARDANE

by

Nga Gëzim Llojdia*/
1.Pikësëpari lajmi nga gazeta turke Hurrjet (Daily Neës).Një ekip arkeolog turk i kryesuar nga Prof i universitetit të arteve të bukura “”Mimar Sinan “”Haluk Cetinkaya ka gjetur gjurmë të një kishe romake nga shekulli i katërt pes në kryeqytetin kosovar të Prishtinës. Cetinkaya tha se ata së pari gjetën Pagëzimorja dhe pastaj kanë arritur pjesë të tjera të kishës në vendin e lashtë të Ulpianës, duke shtuar se shtëpia e adhurimit u rrëzua nga një tërmet në fund të shekullit të katërt para se të rivendoset një shekull më vonë.Kisha është vlerësuar të jetë rreth 19 metra e gjatë dhe do të zbulohet plotësisht vitin e ardhshëm. “Materiali i kishës, monedha dhe skelete të cilat janë gjetur në të janë rëndësishme në kishë,” tha ai. ” Kemi shqyrtuar skelete në laborator dhe kuptova se ato datojnë që nga fillimi i shekullit të pestë. Ne kemi gjetur 101 monedha në zonën e kishës. Pothuajse të gjithë ato janë nga shekulli i katërt. Ky është një kriter i rëndësishëm për takim. Duke marrë parasysh të gjitha këto, ne themi se kisha i përket shekullit të katërt. Nga ana tjetër, përdorimi i kryqit ishte e ndaluar në katin e kishave në tremujorin e parë të shekullit të pestë. Këtu, një kryq është përdorur në dysheme, dhe kjo është arsyeja pse kisha daton para shekullit të pestë. ”
Punimet filluan me gërmimet në Ulpianë, një nga vendbanimet më të rëndësishme të rajonit në Perandorinë Romake, në vitin 2012 me një marrëveshje të bashkëpunimit me Ministrinë e Kulturës të Kosovës.
2.Edi Shukriu vlerëson se qyteti 2 mijë vjeçar i Ulpianës dhe shumë objekte tjera trashëgimore nëpër lokalitete tjera, janë pasqyrë me të cilën mund të matet niveli kulturor dhe historik i Kosovës është shprehur arkeologia kosovare.
Tek fytyra e Ulpianës, ne gjejmë një trashëgimi antike ngase kohë-formimi saj ngjet para pushtimit romak me një vijimësi dardane.
Dardanët.Po sjell disa të dhëna ku kam kryer hulumtime:G. Novak Enciklopedia e “lashtë (1966)shkruan: Ulpiana. – Qendra romake afër Lipjanit sot dhe Gračéanica manastir në Prishtinës mbi Kosovën fushë (Jugosllavia pllajë në kufirin me Shqipërinë).Shkatërruar nga zjarri, Justiniani e ka rindërtuar dhe e quajti Iustiniana Secunda në Gračnica dhe rrethinat e saj janë gjetur mbishkrime dhe palët tjera ruhen në kishën e Graçanicës. Pranë Graçanicë u zbuluan rrënojat edhe gjera që tregojnë vendin ku ai ishte dikur Ulpiana dhe më vonë Iustiniana Secunda.
-Viale Vittorio në enciklopedia italiane shkruan:Dardani (Δαρδανεῖς, Δαρδάνιοι, Δάρδανοι, Daraăni). Njerëzit më klasike ilire që u ndahen kufijtë veriorë të Maqedonisë. Më saktësisht, Dardani zënë dy bankat e sipërme kurse dell’Axius (Vardar) dhe Marava, afërsisht në mes të headëaters e Timacus (Timok) në veri-lindje, si dhe ato të Dricon (Drin), në jug-perëndim. Sovrappostisi ndoshta një popullsi e vjetër, e skllavëruar, dardanët u ndanë në shumë fise, ndër të cilat më kryesore janë të njohura nga Straboni kryesore: ato të Galabrii dhe Thunatae. Dardanët ishin banorët më të hershëm të Kosovës së sotme.
-Etimologjia e fjalës dardan-shkruan, MA.Sc.Qazim Namani- rrjedhë nga gjuha indoevropiane dardj-a, në gjuhën shqipe dardha (vend i dardhave).[2] Fjala darda është fjalë shqipe që do të thotë dardhë, në trajtën dardan-os del se është sufiks pellazgjik, mbretëria e dardanisë.
-Të parët e tij quheshin ilirë. Thotë prof I.Kelemendi,Këta qenë ndër arianët më të parë që patën ardhë në Europë.Vendi i tyre quhej Iliri. Fiset ilire: Ilirët kanë qenë të ndarë në fise: Ardianët, Laebetët, Liburnët, Autoariatet, Dalmatët, Dradhanët, Venetët si dhe mesapët dhe japuget që banojshin në pjesën e jugut të gadishullit italian. Përveç këtyre kishte edhe fise të tjera. Ky fenomen shpjegohet vetëm me përbamjen dhe natyrën e vendit ku banonin. Ndër fiset e Ilirvet,ma i madhi qe fisi i Dardhanevet. Vendi i tyre ishte Kosova e sodme deri në Nish dhe në Jug,në Vardarin e Sipërm deri në afrësinat e Manastirit. Kryeqyteti i Dardhanis ishte Shkupi i cili quhej atehere Skupi(Scupi).Vehej në dukje bukuria e gravet të tyre. Edhe sot ka mbete në Kosovë e në vende të tjera,kur duen të ekzaltojnë bukurinë e ndoji femre thonë:”Qenka si Dardhane”.
3.
Ulpiana, dhe pozita gjeostrategjike.Ulpiana, e shquar edhe për pozitën gjeostrategjike, për herë të parë përmendet nga Ptolomeu në shekullin II. Lokaliteti antik romak dhe bizantin i Ulpianës është pa mëdyshje njëra nga qendrat më interesante arkeologjike në Kosovë dhe rajonin e gjerë të Gadishullit Ilirik ,thotë guida arkeologjike e Kosovës. Mirëpo në Ulpianë sipas studiuesve jeta këtu ka filluar më herët dhe gjurmët të shpien në periudhat parahistorike të hekurit dhe bronxi ose e njohur ndryshe si lashtësia dardane. Çfarë sollën pushtimet romake ?Kjo pyetje që ngrihet për origjinën e saj saktëson edhe mjaft teza se Ulpiana është një vazhdimësi e qytetërimeve ilir kryesisht në Kosovë.
4.
Luftërat me Romen.Dardhanet përmenden si luftëtarë të mirë dhe rezistenca e tyre kundër maqedhonasvet e romakvet asht e ndigjueme thotë prof I.Kelmendi. Luftërat me Romen: Në vjetin 228 pr Kr u pa zbarkimi i parë i romakvet në Iliri,që sundohej asi kohe në pjesë të madhe prej mbretëreshës Teuta. Lufta nuk përfundoi me nji a dy beteja, por zgjati ma shumë se dy shekuj. Më 168 pr.Kr. konsulli romak Lucius Anicus kaloi si rrefe nëpër Iliri dhe pushtoi Shkodrën dhe në kalanë e saj zuni rob mbretin Gencius të cilin bashkë me të shoqen Etlevën dhe dy të bijtë e dërgoi në Romë,për të stolisur kthimin e tij trimfal. Mbas këtij suksesi Ilira u shpall provincë e Romes. Por në realitet lufta nuk pushoi aspak. Ilirët bëjshin vazhdimisht kryengritje. Sa pushonte a shtypej në njanën fishkullonte në tjetrën thotë prof I.Kelmendi.
5.Ulpiana mes Romës dhe Konstandinopojës.Të dhënat flasin se kjo qendër bëhet e rëndësishme gjatë periudhës së pushtimit romak. Ka një arsye të gjetur për rëndësinë e saj .Ulpiana gjendej mes Romës dhe Konstandinopojës. Përmendet edhe fakti, që Ulpiana është një kryqëzim pra një pikë ku priten në mes për rrugët që përshkonin nga detet drejt steres, pra nga Adriatiku në Egje,në detin e Zi,apo një nyje që takohej pranë Ulpianës Via Lissus¬Naissus dhe Scupit, Duke ndjekur vijeshmërin e këtij siti arkeologjik, thuhet se themelimi i saj pra ,që u njoh si qendër komunë Municipium Ulpianum besohet të ketë qenë viti vitin 169 e.s. Arritje për këtë sit duhen cilësuar kohët mes shekujt e III dhe IV të e.s. ku zhvillimi i Ulpianës arrit kulminacionet e saj. Kjo pasqyrohet në fushat prioritare ,ekonomi ,kulturë,zhvillim urban .Zbulimet kanë gjetur objekte të cilat kanë funksionuar si rrugë,ujësjellës,godina publike. Nga një befasi që mund të zbulohet është se gjatë sundimit të perandorit Justinian në shekullin VI, kohë kjo kur Ulpiana riemërohet në Justiniana Secunda.Të dhëna për qytetin janë Ulpiana janë:Ulpiana rrethuar me mure deri në 3m dhe me nga dy kulla çdo 27,5 m ka trajtë të parregullt katërkëndëshi. Sipërfaqe prej 35, 5 ha.
6.Emërtimet që shënojnë Ulpianën.Gjenden disa emërtime të tilla kur flitet për Ulpianën sidomos për kohë-themelimin e saj.
“Ulpiana është një qytet romak i themeluar në fillim të shekullit II nga perandori Trajan. Mirëpo kjo tezë nuk mund të pranohet në këtë mënyrë pasi dëshmitë arkeologjike vërtetojnë një kohë themelimi të sajën para romake. Është i vërtetë fakti, që pushtimet romake sollën zhvillime në disa fusha duke kryer transformime të mëdha. Këto zhvillime vrehen në të gjitha trojet dardane, por identifikohet Ulpiana si qendër e zhvilluar dhe më e përparuar. Ajo, që kërkon saktësim është se në kohën e perandorit Trajan fitoi statusin e qytetit. Një nga të dhënat interesante është fakti se në mesin e shek. II në Ulpianë nga administratori dardan Licin ishin flijuar Flori dhe Lauri, dy martirët e përhapjes së krishterimit.
7.Paganizmi,thotë prof I.Kelemendi,Besojshin në shumë perëndi: Medaurus, Binaus,Latra,Seutona etj. Kristainizmi tek ilirët përmend faktin se ilirët ishin ndër të parët popuj në Evropë që erdhën ne kontakt me Kristanizmin. Në vitin 53 Shën Pavli predikoi Ungjillin ndër ilirët,ndërsa 4 vjet më vonë nxënësi i tij Titus.Ne shekullin e V-VI,Durrësi dhe Nikopoli u bën qendrat më të forta të kristianizmit në Iliri Mbas tyre vinte Shkodra,Tivari. Në kohën e Justinianit Shkupi u bë kryeqyteti moral dhe administrativ i krejt Ilirisë.Të dhëna të tjera për krishterimin në Iliri gjejmë tek Ëikipedia ku thuhet se :Krishterimi në Shqipëri është ngritur mbi një bazë apostolike. Pozita gjeografike e saj e bën këtë të pashmangshme. Ungjilli i krishterë u fut për herë të parë në Evropë nga apostulli Pal në Filipe të Maqedonisë.(41) Pastaj, duke udhëtuar drejt perëndimit, përmes rrugës Egnatia, ai predikoi në Selanik, qyteti më i madh në atë rrugë. Më vonë, ai u bë qendra nga ku krishterimi rrezatoi mbi Athinë e Korint, si edhe mbi provincën e Ilirikut. Është interesant fakti se si udhëtimet e Palit ndiqnin besnikërisht rrugët romake dhe se si përgjatë tyre shtohej zinxhiri i bashkësive të hershme. Me të vërtetë, një udhëtim prej 270 km nëpër rrugën Egnatia, nga Selaniku drejt perëndimit, do të depërtonte deri në zemrën e Shqipërisë. Pikërisht këtë rrugë ndoqi apostulli Pal. Gjatë udhëtimit të tij të tretë, rreth vitit 59 pas Kr., ai i shkruante bashkësisë së krishterë të Romës se “që nga Jeruzalemi e përqark në Ilirik u kam predikuar të gjithëve ungjillin e Krishtit.”(42) Parafjala greke “në”(Ilirik) është e dykuptimtë, pasi nënkupton një përdorim përjashtues ose përfshirës.(43) Pali nuk u shpreh qartë nëse ai e kishte çuar ungjillin e krishterë deri në kufirin ilir apo nëse ishte futur me të edhe në provincë.
Edi Shkriu shkruan: Krishterimi në Dardani nisi të përhapet herët dhe u bë fe zyrtare nga shekulli IV si dhe në gjithë perandorinë romake. Dardania në përgjithësi u bë edhe udhëkryq i përplasjes së doktrinave kishtare, të asaj lindore dhe perëndimore, nga të cilat pas shekullit XI u krijua trashëgimia kulturore katolike dhe ortodokse e banorëve të Kosovës. Gjurmët e kishave të shumta dhe toponimet, si janë Lisi i popit apo Lisi i priftit, i dëshmojnë këto ndarjedhe, mes tjerash, edhe manifestimi i Shën Gjergjit sipas kalendarit katolik apo ortodoks, ky i fundit i manifestuar edhe nga banorët shqiptarë të besimit islam.
9.Ulpiana i është dhënë statusi kombëtar arkeologjik faqe në vitin 1955, nën Rezolutën nr vEK21/55, i cili siguron një nivel të kategorisë së Mbrojtjes .Të dhëna të tjera për Ulpianën janë:Ulpiana / Iustiniana Secunda zë një pozicion të imponuar brenda piktoresk rrethinat e maleve të ulëta për Lindjen e (zona minerare) dhe të mrekullueshme horizonti drejt fushave Kosovës. Kërkimore arkeologjike, si dhe zbulimi i një amfiteatër dhe ndërtesa të tjera të rëndësishme, i jep një potencial të madh për të përdorur për arsimin e trashëgimisë dhe respektit të ndërsjellë të njerëzve lokale, veprimtaritë kulturore, rekreative, dhe ekonomia turistike të zhvillimit.
Kompleksi arkeologjik Ulpiana është i përbërë nga:Nekropoli 1) kala / Castrum 2) Qyteti, 3) Nekropoli Veriore, 4) perëndimore, 5)Southern Nekropoli 6) Tuma Arat e Cerkezit (Čerkesko Polje) dhe 7) TumaCernica.Shkalla e arkeologjike (më shumë se 35 ha) është vetëm pjesërisht gërmohet (2%). Gërmimet arkeologjike filloi në 1954 dhe periodikisht vazhdoi deri në vitin 1997.
*Mrs.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve
Autori ka qene Drejtor i parqeve arkeologjike te Vlorës

PESHKOPATA NË QYTETIN ILIR TË BYLYSIT

by

NGA GËZIM LLOJDIA/
1.Bylysi është një qytet ilir me kohë shtrirje ndërmjet shekujve shtrihet: Qytet antik shek IV para. Krishtit – VI pas Krishtit.
“Ulur në majë të një kodre në Shqipëri në jug-qendror, Bylisi ishte një peshkopal i pavarur shekullit 5 dhe një nga qytetet kryesore të Epirit në shekullin e gjashtë shkruajnë në një matërial nëacademiu.edu,për këtë qytet Nicolas Beaudry,i Arteve humane (Universiteti i Quebec në Rimouski),dhe P. Chevalier Francë
Autorët hedhin dritë mbi misioin arkeologjik arkeologjik frannko-shqiptarë.Në vitin 2003 u shfaqën në këtë revistë rezultatet e para të vlerësimit të misionit arkeologjik franko-shqiptar ,në Bylis . Krijuar nën kujdesin e Shkollës Franceze të Athinës dhe Institutit Arkeologjik të Tiranës, misioni ishte atëherë objektivi kryesor i sigurimit studimit dhe publikimin e strukturave të Antikitetit të Vonë nga të cilit kërkimi mund të konsiderohet i plotë për : fortifikimet, kishat dhe grupi katedraleve. Nga të dhënat që sjellin ekspertët e huaj për këtë qytet thonë se qyteti i ri i krishterë kishte të përfshirë pesë kisha, Përfshirja e një katedrale dhe komplekse Episkopale, atë vit u zgjerua gradualisht në strukturën urbane. Ky zgjerim çoi në ndërtimin e një rruge Lindje-Perëndim, Jug e katedrales, që u bë rrugëkalim kryesor i kompleksit dhe boshti i zhvillimit.
2. Përshkrimi që kryejnë studiuesit e huaj për Bylysin është ky:Mbetjet e Bylisit zënë majën e kodrës të Hekalit (524 m) në rajonin e Mallakastërës, në jug të Shqipërisë.
Kodra është fundi lindor i zinxhirit të Mallakastrës, e cila fillon në Apolloni.Ky është një rajon kodrinor, por tarracat dhe luginat e të cilit janë të përshtatshme për bujqësi dhe blegtori. Perëndim i ulët, kodrat e tjera të qarta dhe luginën e Vjose, ish-Aoos.
Bylisi zë një pozitë të rëndësishme mbrojtëse me pamje nga rrethina e Apollonisë dhe kontrollin e rrugës që lidhte bregdetin e Epirit dhe Maqedonisë me luginën e Vjosës.
E themeluar në shek e katërt kryeqyteti i fisit ilir të bylynëve, ka përjetuar zhvillim të shpejtë, të rëndësishëm gjatë periudhës helenistike.
3.Nicolas Beaudry,i Arteve humane (Universiteti i Quebec në Rimouski),dhe P. Chevalier Francë vijonë më tej mbi historinë e këtij qyteti ilir.
Pas një fushate të shkurtër të Camillo Prasch-Niker në 1917-1918,shkruajnë ata, me ndihmën e një shkëputjeje të ushtrisë austro-hungarese, gërmimet sistematike kanë filluar në Bylis në vitin 1978 i pari i një serie të fushatave vjetore nga ana e Qendrës për Hulumtime Arkeologjik Tiranë u bë nga Institutit Arkeologjik i Tiranës .
Kur punimet janë ndërprerë para kohe në fillim të viteve 1991,pjesa e zbuluar mbetet deri rreth 15% të qytetit të brendshëm. Favorizuar nga mbetet klasike, puna e Neritan Cekës ka fokusuar, monumente të mëdha qytetare, ndërtesa të tjera publike dhe private dhe varreza, duke i dhënë pjesën jugore të paraqitjes aktuale të shkëmb në jug me pamje nga lugina e Vjoses. Në veri të teatrit, dy përcaktohet një shesh të hapur në perëndim në të stadiumit mbulojnë një Agora të madhe.
Në jug të pllajë duket se kurrë nuk kanë qenë e zënë; ekskavatorë kanë interpretuar atë si një rezervë për të akomoduar banorët e zonave rurale dhe pronat e tyre në kohë lufte, por studim i fundit i gurores gëlqerore në këtë sektor tregon se aty të paktën ka pasur një aktivitet industrial . Pjesa tjetër e qytetit brenda mureve ishte menduar dhe urdhëruar të pasohej nga një rrjet urban ortogonalë. Kryer paralelisht me ato të N. Ceka, puna e Skënder Muçaj është fokusuar në rrënojat e antikitetit të vonë, duke përfshirë pesë kishave të hershme të krishtera, mur u VI e Një inventar i qyteteve të Perandorisë është një nga qytetet më të rëndësishme të provincës së Epirit të Ri, pas Dyrrahut (Durrësit) Scampi (Elbasan) dhe Apollonia dhe në gjashtë qytete të tjera .
Pavarësisht një përpjekje përfundimtare mbrojtëse në kohën e Justinian, Bylis është braktisur për shkak të të presionit nga migrimet sllave. , nëse shkurtimisht nga trupat serbe në mesjetë dhe gjatë Luftës së Parë Botërore nga austro-hungarezët.
Site është përdorur kryesisht për bagëti të fshatarëve të Hekal, themeluarluar në shpatin perëndimor të kodrës; Materialet shërim dhe lërohet, kohëve të fundit do të ketë shkaktuar vetëm relativisht të vogla të eshtrave të dëmit bizantine e hershme të qytetit. Bylisi këtë arsye përbën një përmbysjeve observatori privilegjuara në qytetet e V e Ballkanit Perëndimor
4.Peshkopata në Bylis
Sipas wikipedia.E vendosur në Bylis, ka një sipërfaqe prej 8.000 metrash katrorë. Nga ky kompleks peshkopal, Instituti i Arkeologjisë ka zbuluar rreth 4.000 metra katrorë, që do të thotë se është edhe gjysma pa u zbuluar nga ky kompleks tepër i madh. Është një lagje e tërë. Këto gërmime kanë filluar që herët. Si pjesë e katedrales së qytetit, gërmimet aty kanë filluar që në vitin 1984. Katedralja në Bylis është e përbërë nga kisha, pagëzimorja dhe kompleksi peshkopal (pallati i peshkopit). Kisha ose peshkopi, në shekullin e VI-të u bë pronare e madhe në qytet dhe luante një rol të rëndësishëm në administratë dhe në ekonomi. Deri në vitin 1991, kishte përfunduar gërmimi i plotë i Kishës dhe pagëzimores. Në atë vit, arkeologët e Institutit të Arkeologjisë kishin gërmuar punishten e zdrukthëtarisë dhe punishten e përpunimit të gurit. Në këto punime janë gjetur veglat e zdrukthëtarit dhe veglat e gurgdhendësit. Arkeologu Skënder Muçaj shpreson në të ardhmen të zbulohen edhe punishte të bulmetrave dhe të qeramikës. Vite më parë janë gjetur edhe mbishkrime të vendosura mbi enë, që flasin për vetë kompleksin e peshkopit. Kjo peshkopatë ka qenë e rëndësishme jo vetëm për prodhimin e produkteve blegtorale dhe bujqësore, por duket edhe në prodhimin e qeramikës.
Është ndër pjesët më të rëndësishme të bazilikës B dhe është i vendosur në anën jugore të saj. Ai eshtë i pajisur nga dhoma e pagëzimit dhe dy dhoma te tjera të shtruara me pllaka guri.
Bazilikat
Bazilika A-Bazilika A është e periudhes së antikitetit të vonë dhe pikërisht e gjysmës së parë të shek.V m.kr, ajo ka qënë një bazilike trenefshe me nje abdisë gjysëm rrethore dhe transept tre pjesësh kurse hyrjen e ka nga perëndimi. Nefet e saj ndaheshin nga njëri – tjetri me anë të harkadave mbi shtyllat e murëzuzra. Disa pjesë të saj janë të shtruara me mozaike me motive floreale, gjometrike dhe zoomorfe siç janë sanktuari, nefi qëndror e verior, krahu verior i transeptit dhe narteksi. Bazilika A u dogj nga dyndjet barbare sllave në gjysmën e shek.VI m.kr, kurse zbulimi i saj nga arkeologët u bë në 1980.
Bazilika BKjo bazilikë është e shek.IV m.kr – fillimi i shek. V. Ajo ka një gjatësi prej 67 m , është e përbërë nga atiumi, narteksi, nefet, transepti, abdisa gjysëm-rrethore. Dyshemetë e nefeve anësorë dhe atij qëndror janë të shtruar me mozaik me figura floreale, gjometrike dhe zoomorfe e njerzore si interpretim i dogmës kristiane por nuk mungojnë edhe skena me pamje nga jeta e perditëshme.
Bazilika C-Bazilika C ndodhet në pjesën veriperëndimore të agorasë dhe është një kishë me permasa mesatare me tre nefe, narteksin, abdisën gjysëm rrethore dhe altarin. Ajo është e shek.VIm.kr dhe përmasat e saj janë 33 x 22.8 m. Sanktuari dhe njëri prej anekseve të saj janë të shtruar me mozaik me motive te larmishme ndersa pjesa me e madhe e dyshemeve sidomos te nefeve jane shtruar me pllaka guri . Zbulimi i saj është bërë në1989.
Bazilika E-Bazilika E ashtu si dhe bazilikat e tjera është e periudhës së antikitetit të vonë dhe me sa duket pas rifortifikimit të qytetit mbeti jashtë murit te Viktorinit, në lindje të tij. Ajo është e përbërë nga disa pjesë siç janë tre nefet, abdisa gjysëm rrethore, narteksi i pajisur me portik si dhe dy anekse. Si gjithë bazilikat e tjera dhe ajo është e shtruar me mozaik me motive gjeometrike, zoomorfe e floreale por teresisht. Permasat e saj jane 33 x 22.8 m dhe zbulimi i saj është bërë në 1991.
Duke shqyrtuar në këtë matërial kompleksin Episkopal,autorët e këtij studmi thonë se: është ndërtuar në sektorin veriperëndimore të pllajë, të pjerrët në drejtim të perëndimit mbi mbetjet e nsulae helene rishikuar në kohët romake .Grupi Katedralja, studiuar në kohët 1984-1989, përfshin bazilika B, një bazilikë të madhe tre-aisled druri ndërtuar në shekullin e V të -mbuluar, të udhëhequr dhe të pajisur me një apsidës projektimit, një futur anësore dhe një narteks i ulët .Grupi katedrale ka përjetuar disa faza të zgjerimit, duke përfshirë shtimin në perëndim të Exo-narteksit i mbuluar nga një podium dhe tre porticos një atrium; futur në shpatin dhe më poshtë, ata ishin të përfshirë në mbajtjen e vëllime dhe kontribut- monumentalit të fasadës perëndimore. Shtojcat liturgjike dhe ekonomike janë të vendosur në anën jugore të kishës.
5.Autorët e këtij studimi Nicolas Beaudry,i Arteve humane (Universiteti i Quebec në Rimouski),dhe P. Chevalier Francë në përfundim shkruajne se:Kjo zonë do të marrë formë nga ana e shekullit të VI pas shkatërrimit dhe fshirjen ndërtesa në jug të decumanus dhe privatizimi i fundit nga dioqezës, e cila e ka bërë atë koleksionit të zhvillimit të saj në jug. Një oborr të hapur në strukturën urbane ka lejuar kalimin e mallrave në magazinën pranë, furnizimin e lëndëve të para dhe shpërndarja e produkteve të industrisë së verës dhe ndoshta ulliri, dhe qarkullimin dhe ruajtjen e kafshëve . Ajo u formua rreth tij një system urban koherent, në varësi të dioqezës, por të dallueshme nga hapësira liturgjik, shkëputur nga domenin publik, por ka qasje e vet të drejtpërdrejtë në mur, përballë fasadës monumentale të katedrales. Ajo ishte zemra e një përdorimi të tërë ekonomike dhe banimi.Por ende nuk ka identifikuar rezidencën e peshkopit të Bylisit apo hapësirën dedikuar detyrave ceremoniale dhe administrative të zyrës .Dhe edhe pse funksioni i zonave të caktuara të shërbyer nga gjykata është ende e pasigurt, duket e pamundur që ata të mund të kenë akomoduar funksionet e pallatit, një peshkopi. Në pjesën kodrinore në veri të katedrales ekzistuese, pallati ka gjasa që do të duhen të kërkohen në verilindje ose lindje të grupit të katedrales ose në jug në qoftë se ajo u zhvendos në favor të zgjerimit të zonës Episkopale; në qoftë se ky është rasti, ndërtesa D. Zona Episkopale, megjithatë, nuk do të zvogëlojë një njësi banimi dhe administrative bashkangjitur një kompleks liturgjik. Dioqeza është një nga lojtarët më të mëdha ekonomike në qytetin e antikitetit të vonë: kjo është një njësi e konsumit e cila gjithashtu mund të jetë një prodhuese. Ajo kontrollon një sipërfaqe që ka aftësinë për të ndërtuar, të zhvilluar dhe të veprojë në përputhje me nevojat dhe aktivitetet e qiramarrësit të saj dhe ka gjurmë mund të jetë aq e fortë në ekonominë e qytetit në pëlhurën e saj urbane. Bylisi kontribuon me një grup origjinal që n fton konsiderojnë institucioni në drejtim Episkopale liturgjike, administrative dhe urbane, por edhe për të tërhequr vëmendjen në ekonominë e saj, burimet e saj materiale dhe komuniteteve që ishin në shërbim të ekonomisë Episkopale,përfundojnë pjesë nga studimi id y autorëve të huaj për Bylysin ilir.
Referencw- Nicolas Beaudry -Le cœur économique du complexe épiscopal de Byllis (Albanie) au VIe siècle (HAM 20, 2013)

ALEKSANDRI -MISTERI I VARRIT NË AMFIPOLI…

by

Në shekullin e 8-të dhe të 7-të pes Amfipoli sundohej nga fiset ilire/
Nga Gëzim Llojdia*/
1.Amfipoli sot është një komunë në njësinë rajonale Serres e Greqisë ku selia e komunës është Rodolivos. Mori emrin Amfipoli (fjalë për fjalë, “nëpër qytet”), një emër që është objekt i debateve shumë për leksikografiSë. Thukididi pretendon emri vjen nga fakti se Strymon rrjedh “rreth qytetit” në dy anët,por një shënim në Suda ofron një shpjegim të ndryshëm të dhënë me sa duket nga Marsyas, bir i Periander: se një pjesë e madhe e popullsisë ka jetuar “rreth qytetit”. Megjithatë, një shpjegim më i mundshëm është ai i dhënë nga Julius Pollux: që emri tregon afërsinë e një isthmus. Për më tepër, Etymologicum Genuinum jep përkufizimin e mëposhtëm: një qytet i athinasit ose të Trakës, e cila u quajt dikur Nëntë Rrugët, për shkak se ajo është e rrethuar dhe i rrethuar nga lumi Strymon. Ky përshkrim korrespondon me faqen aktuale të qytetit dhe në përshkrimin e Thukididit.
Kjo qendër sot ndodhet pranë një zbulimi historik të lashtësisë. Në kohët e lashta, ishte një qytet në rajonin dikur të quajtur donisë në rajonin e sotme e Qendrore të Maqedonisë. Ajo është në një distancë prej rreth 5 km nga brigjet e Detit Egje.Thuhet nga të dhënat arkeologjike se daton rreth viteve 3000 pes. Për shkak të vendndodhjes strategjike të vendit u fortifikuar shumë herët. Në shekullin e 8-të dhe të 7-të pes, vendin e Amfipoli sundohej nga fiset ilire. Kserksit I i Persisë ka kaluar gjatë pushtimit të tij të Greqisë në vitin 480 pr. Krishtit dhe ka varrosur të gjallë nëntë të rinj dhe nëntë vajza si një sakrificë për zotin e lumit, në afërsi të vendit të mëvonshme të Amfipoli, Alexanderi I mundi ushtrinë e Kserksit në vitin 479 pr. Krishtit. Historia e saj bëhet më tej interesante.
Amfipoli më pas u bë baza kryesore fuqia e athinasve në Thrakë dhe, rrjedhimisht, një objektiv i zgjedhur për kundërshtarët e tyre spartan. Popullsia athinas mbeti snë pakicë brenda qytetit. Një forcë e re athinas nën komandën e Cleonka dështuar edhe një herë në 422 para Krishtit, gjatë një beteje në të cilën të dy Cleon dhe Brasidas humbën jetën. Brasidas ka mbijetuar kohë të mjaftueshme për të dëgjuar të humbjes së athinasit dhe u varros në Amfipoli me madhështi mbresëlënëse. Që nga ai moment ai ishte konsideruar si themelues të qytetit dhe i nderuar me lojëra vjetore dhe sakrificave. Qyteti në vetvete ka mbajtur pavarësinë deri në mbretërimin e mbretit Filipi II megjithë disa sulme të tjera të Athinës, veçanërisht për shkak të qeverisë së Callistratus të Aphidnae.
2.Zbulimi.Mediat botërore të shkruara dhe ato që përhapen ne eter kanë kthyer sytë nga ky zbulim i kohëve me mjegull.
Arkeologu Katerina Peristeri tha ANA-MPA se “pasi ajo tashmë është njoftuar hyrja e varrit është i ruajtur nga dy sfingave, dy metra i gjatë, ndërsa 497-metra të gjatë p varri me një luan 30-metra-i gjatë në krye, na çojnë të besojmë se ky është një monument spektakolar. Dy sfingave në hyrje janë të datës mes 325BC dhe 300 para Krishtit “.
Nuk është sekret që arkeologët shpresojnë se kanë ngecur mbi varrin e Aleksandrit të Madh.
“Varri ndoshta ka fshehur diçka krejtësisht të papritur”, thotë arkeologu i famshëm britanik Nicholas Saunders .Gërmimet e vazhdueshme në varrin e Amfipoli, nga KH Ephorate të Antikiteteve prehistorike dhe klasike, për të zbuluar monumentin e varrimit vijonë.Reporter shkruan se :Një historian i shquar grek pretendon se është e mundur që Muzeu Louvre në Paris për të posedojnë objekte nga varri të lashtë grek që është duke u zbuluar nga arkeologët në Amfipoli, Greqi. Fama e thesareve të lashta greke të fshehura në varr Amfipoli ka ngritur kohët e fundit shqetësimet se monumenti do të gjendet i paprekur, ose në qoftë se ajo ishte plaçkitur në të kaluarën. Historiani, SARANTIS Kargakos, duke folur për Antena TV, tha se varri është plaçkitur në të kaluarën dhe se pjesa e brendshme e monumenti nuk do të jetë e paprekur. “Në vendin ku njihej Amfipoli e lashtë është gjetur, një fshati, me emër Neochorion, ku bullgarët e kanë përdorur për të jetuar, u shkatërrua në 1941-1944. Banorët shkatërruan 20% të shtëpive të tyre, ndërkohë që është e mundur që në të njëjtën kohë ata plaçkitën varrin, duke gërmuar një vrimë në Amfipoli. Një tjetër skenar është se varri ishte plaçkitur nga zyrtarët francezë, që ishin në këtë zonë gjatë Luftës së Parë Botërore, të cilët ka përdorur gurët që gjenden rreth varrit të lashtë të ndërtuar, “vuri në dukje Kargakos.
Një shkrim interesantë është ai i Christopher Klein :Varri që daton nga koha e Aleksandrit të Madh, gjetur në Greqinë Veriore shkruan ai. Për dy vitet e fundit arkeologët kanë gërmuar një kompleks masiv një tumë varrimit pranë qytetit të lashtë të Amfipoli në rajonin verior të Greqisë. Të martën, Kryeministri grek vizitoi vendin arkeologjik 370 kilometra në veri të Athinës dhe njoftoi që ai të jetë një “zbulim shumë i rëndësishme” zbulimi daton nga epoka e Aleksandrit të Madh, që ishte shkas për spekulimet në lidhje nëse një nga komandantët ushtarakë Aleksandrit apo anëtarët e familjes është varrosur brenda. Sipas Samaras, që nga koha kur arkeologët filluan punën gërmues në vitin 2012, ata kanë zbuluar një tumë varrimi masive rrethuar nga një murr 1600-këmbë-gjatë, 10-këmbë të lartë rrethore të ndërtuara nga mermer të bardhë të importuara nga ishulli i afërt i Thassos. Një rrugë e gjerë, pesë-oborr të gjerë të çojnë në hyrje varrit, e cila është ruajtur nga dy sfingave pa kokë. Dekoratave mermer dhe muret e vizatuar zbukurojnë varrin, i cili u shkatërrua pjesërisht gjatë pushtimit romak të Greqisë, por me sa duket i ka mbijetuar pa grabitjet për më shumë se 2.000 vjet. Arkeologët besojnë luani mermer i Amfipoli, i cili u zbulua pak kilometra larg në shtratin e lumit Strymonas në vitin 1912.
Katerina Peristeri daton varrin e varrimit në mes të viteve 325 BC dhe 300 pr Krishtit, në epokën në fund të mbretërimit të Aleksandrit të Madh, maqedonas luftëtar-mbret i cili u ngrit nga vendi përreth e verilindje Greqisë për të krijuar një perandori të lashtë që preku tre kontinente dhe shtrihej nga lumi Danub në Indi. “Ai duket si varri i një maqedonas të shquar të asaj kohe,” tha një zyrtar nga ministria e kulturës për Reuters. Siti i sapo zbuluar i varrimit besohet të jetë varri më i madh i lashtë zbuluar ndonjëherë në Greqi, , duke përfshirë edhe babait të Aleksandrit Philip II, varrosur më shumë se 100 kilometra në perëndim të Amfipoli në qytetin e vogël të Vergina. tha Peristeri Agence France-Presse. “Luani i Amfipoli” statujë, fillimisht pjesë e kompleksit të varrit, e cila u zbulua në vitin 2012.Varri nuk është pothuajse me siguri vend pushimi i Aleksandrit të Madh, i cili vdiq në Babiloni, në Irak, në vitin 323 para erës sonë. Ai besohet të ketë qenë varrosur në Egjipt, pasi trupi i tij ishte vjedhur në rrugën për në vendin e tij nga Ptolemeu, një nga ish-gjeneralët e tij. Disa kanë spekuluar, megjithatë, se varri Amfipoli mund të ishte ndërtuar fillimisht me qëllim të mbajtjes së trupit Aleksandrit. Një shpjegim më shumë gjasa është që varri i madh është ndërtuar për një nga komandantët e Aleksandrit apo anëtarët e familjes. Perandoria Aleksandri u shpërbë shpejt në fraksione ndërluftuese pas vdekjes së tij, dhe gjaku përmbyt kodrat e thatë të Maqedonisë .Amfipoli, një ish-koloni athinas pushtuar nga Philip II në 357 para Krishtit, nuk i ka shpëtuar dhunës. Ajo ishte atje që gruaja e Aleksandrit, Roxana, dhe djali i tij dhe trashëgimtari i ligjshëm i fronit, 12-vjeçar Alexander IV, u vranë nga Cassander në 311 pr Krishtit Është e mundur se varri është ndërtuar për njërin ose të dy prej tyre. Një tjetër teori është se varri masiv i përkiste një prej gjeneralëve të shumtë të Aleksandrit dhe admiralët që banonin përreth Amfipoli. Monumente me Luan shpesh janë përdorur për të përkujtuar ushtarët e vdekur, dhe disa kanë teorizuar se Luani i Amfipoli shënoi varrin e Laomedon Mytilene, një nga komandantët ushtarakë të Aleksandrit që qeverisen Sirinë, pas vdekjes së mbretit.
Arkeologët kanë shpresë për të hyrë në varrin deri në fund të gushtit për të përcaktuar saktësisht se kush është varrosur brenda.Puna arkeologjike vazhdon nën roje të shumtë të policisë. Arkeologët shpresojnë që tokë e lashtë e Maqedonisë mban të paktën një surprizë më shumë dhe se së shpejti do të zbulohet thotë Christopher Klein në shkrimin e tij.
*studiues

IKJA PA BUJË E PETRIT QEJVANIT

by

Nga Gëzim Llojdia/
1.Ai iku nëpër mjegull. Si mërgojnë shpirtrat e poetëve përtej botës tonë. Në dimensione të kohës është përsëritja qindra vjeçare e poetëve,që humbasin në pikëllimin mëngjesor,por që rizgjodhën e ndërkaq rilindin nga ndriçimi yllësor. Kishte kohë që sëmundja e rëndë tek fytyra e zbehtë e poetit,kritikut,publicistit Petrit Qejvani ,ruante kërcënimin e një dihatje të vështirë. Stomaku nuk ndjente më sëmbimet e zemrës. Por ajo nuk ndjente më, as klithmën e dalur nga fundi i shpirtit. Firomën e fundit, që kërcënonte dhe e kurthonte me terrin e zi,përgjithmonë e dha me 13 gusht 2014,në mbrëmje,ne Spitalin e Vlorës.I but shpirti i tij.I lehtë si ajri,shtegtoi në prerin qiellor. Kështu rangut të poetëve tw këtij qyteti jugor,do tu mungojë një zë i bukur.
2.Vasil Qesari-gazetarë TV Francë. Në Spitalin e Vlorës u shojt jeta e mikut, shokut dhe kolegut tone te shtrenjte, Petrit Qejvani. Pas një sëmundje te rende e te pashërueshme, pas një beteje te forte për ta mposhtur atë, zemra e tij pushoi. Kështu,në moshë të parakohshme, u nda prej nesh një nga intelektualet me te spikatur te qytetit te Vlorës: Pedagogu, poeti, kritiku i artit, publicisti dhe njeriu me zemër te madhe i njohur për veprimtarinë e tij intensive dhe cilësore, jo vetëm ne Shqipëri por edhe ne trojet jashtë saj.
Petrit Qejvani, ishte njeri me vlera te veçanta humaniste, me kulture enciklopedike, me talent dhe krijimtari mjaft cilësore artistike, me sensibilitet te madh shpirtëror si edhe me virtyte te çmuara, njerëzore e intelektuale. Ai, le një boshllëk te madh mes nesh, miqve dhe shokëve te tij, një dhembje te thelle e pikëllim te veçante jo vetëm për familjen, vëllezërit e motrat, por edhe për te gjithë ata qe e njohën nga afër dhe i qëndruan pranë,ne çdo kohe,situate e periudhe te jetës,te mire apo te vështirë .Jeta, personaliteti, puna dhe krijimtaria e Petrit Qejvanit, veprimtaria pasiononte ne shume fusha si edhe kontributi i tij arsimor e artistik, gjithçka qe ai përfaqësonte si njeri, pedagog dhe artist, do te mbeten te paharruara ne zemrat tonë.
lmi Cani Një skicë e vogël,një portret perfekt për Kallaratin. Një përshkrim lakonik. Respekt për figurën e tij
Lame Fandi kritik arti: Ishte befasi e dhimbshme humbja e Petritit, këtij shoku te dashur, me te cilin kemi qene çdo dite, për një vit te tere, ne te njëjtat banka studimesh pasuniversitare.
Violeta Brahimaj Humbje e parakohshme për njeriun e shkrimeve, mësuesin e pasionuar, drejtuesin e drejte dhe vizionar.
Fatmir Toci :shuhet një zë nga Vlora dhe nga lumi… pedagogu i apasionuar, publicisti i shquar vlonjat. Një lajm i hidhur për humbjen e një miku si Petrit Qejvani, profesorit dhe publicistit te spikatur, një zë autentik intelektuali vlonjat.
Sejmen Gjokoli;Jam në Kosove por po më trondit lajmi që po lexoj në Statusin e Ergys Alushit,këtë mbrëmje të vonë . I rende plumb ky lajm, si Bogonica mbi Kallarat, apo si Çipini përballë….Na iku parakohe një shok i mire, një edukator shembullor, një krijues dhe analist i shkëlqyer,një poet i mrekullueshëm, një pasionant i fjalës dhe artit, një polemist i klasit të parë, një intelektual që s’dinte të bënte kompromis me mediokritetin, majtist evropian i thekur, një mjeshtër i njohur i fjalës së shkruar dhe folur, një bashkëpunëtor i shkëlqyer në veprimtaritë kulturore e artistike të 100 Vjetorit të Pavarësisë, një NJERI me germa te mëdha….Lamtumire shoku dhe miku im i mire !
3.Kallarati (skicë-esse) Nga Petrit Qejvani
Petrit QejvaniNë mes të Labërisë së thellë, në të dy anët e Lumit të Vlorës, sapo ai ka marrë startin, në këmbët e malit të Bogonicës, shtrihet Kallarati. Nga të rrallët fshatra të dyzuar, njëri përballë tjetrit, si ne legjendë: një i gjallë, tjetri i vdekur (i djegur), por me rrënojat thuaj 100-vjeçare ende në këmbë, mbresëlënëse.
Është një fshat i vogël, ” i paktë” siç thotë kënga popullore, por i vetmjaftueshëm në qenien tij, me njerëz të qetë e dinjitozë, që zënë vendin, që u takon në jetë dhe në shoqëri, modestë dhe të pagabueshëm në vlerësimin e vetes dhe të tjerëve. Që nuk e matin veten me hijen e mëngjesit, që nuk mburren e bëjnë zhurmë, kur bëjnë gjëra të çmuara, por bëjnë gjithçka bëjnë njerëzit e zakonshëm të kësaj bote.
Që zënë pozicionet e tyre kur kërcënohet liria dhe kur duhet thënë fjala. Ata nuk bënë asnjëherë teatër në jetën e tyre, për t’u dukur para të tjerëve, fqinjëve apo botës, sepse janë të natyrshëm. Një fshat mes malesh, me shpatulla mbështetur te mali i tij i bukur dhe bujar, Bogonica, një mal interesant, me dy maja gati simetrike dhe me një livadh të gjelbër në mes, si për të qetësuar rreptësinë e majave në krah të njëra-tjetrës. Duket sikur është projektuar njëherë nga njeriu, pastaj është realizuar, në trajtën e një ë-je gjigande, si tek “ëëolksvageni”. Është një fshat, që nuk shfaqet menjëherë, por pjesë-pjesë për shkak të relievit të thyer dhe të kodrave, që fshihen njera pas tjetrës, me pemë rreth oborreve dhe me një prehër tokë para çdo shtëpie për shkak të terrenit të sertë prej guri e shtufi. Por i bukur, ndoshta më i bukuri i fshatrave përreth , i zbritur buzë rrugës automobilistike, me një lumë të kthjellët, që gjarpëron midis rrapeve, që e bën më poetik dhe romantik. Një fshat i vogël, por i veçantë, me mullirin e dikurshëm, me shkollën, me qendrën shëndetësore, me klubin e vogël ndanë xhadesë, me dyqanin në Qafën e Ubavit, me njerëz, që e kanë ditur me kohe se bota nuk fillon e mbaron me sinoret e fshatit, ndonëse pa emigracion të shënuar. Ndërsa pas vitit 1990 si gjithë të tjerët. Dhe nuk e rrahën ndonjëherë gjoksin se kishin bërë çudira…
Ka qenë fshat i madh dikur, thonë. Bile një këngë popullore flet për 42 dyqane!.Pak si shumë!..Gojëdhëna thotë se dikur një murtajë shoi fshatin dhe, mes lemerisë, ata që shpëtuan iknin ku të mundnin. Një pjesë e tij mbeti, për pamundësi largimi apo nga malli për vatrën,(ku i dihet?!) duke u zhvendosur pak më tej, aty ku sot është Fshati i djegur, një arkeologji e rrallë mbi tokë, një “Trojë e vogël” labe, shqiptare, djegur në fillim të shekullit XX (1914) nga po ata që dogjën Trojën e madhe. Këtë ndjesi më jep, sa herë e vizitoj, sidomos pasdite, në perëndim të diellit, kur nga rrezet e tij muret e rrënuar dhe pluhuri i shkatërrimit marrin një ngjyrë kafe të kuqërremtë. Ka dhe një pllakë në lapidarin simbolik atje. Sot fshati po braktiset sërish, por jo prej ndonjë fatkeqësie natyrore a pushtimi, por thjesht me dëshirë për një jetë më të mirë drejt qyteteve. Ndoshta kjo braktisje do të kthehet në një rilindje, në një pamje e funksion tjetër. Do të vijë koha, kur do të ndërtohen shtëpi të reja për efekt pushimi, sidomos në verë. Nuk është një ide fantastike. Besoj do të ndodhë kështu, bile jo larg, sapo ish fshatarët të “ngopen” me qytetin, gjë që e kanë bërë të tjerët para nesh. Sepse natyra në Kallarat është e bukur: mali, lumi, pylli i Morrezës me rrepe te lashtë, ajri i pastër, qielli i thellë…Duhet vetëm rruga e mirë për të shkurtuar kohën, pasi nga Vlora 50km nuk janë ndonjë distancë e madhe. Ndoshta një ditë një rrugë e mirë do të shkojë dhe atje…