Gezim Llojdia – Page 47 – Dielli

Treporti ishte qyteti me pozicion ndërmjetës e ndërlidhës midis zonave të brendshme dhe bregut

March 17, 2014 by dgreca

Nga Gëzim Llojdia*/

Parathenie/

Emërtimi i sotëm për qytetin Treport është :Kalaja e Treportit dhe muri antik në det. Nga ky listim prej dy shifrash ku gjëndet kalaja dhe në ç‘sipërfaqe shtrihet murri rrethues në det? Frymëmarrja e fundit e këtij qyteti nuk është regjistruar në memorien shekullore, por gjykohet se nga shekulli i III pas Krishtit të ketë ndalur “ora “e këtij qyteti dhe ekzistenca e vet, qytetit. Trandje historike megjithë gjatësinë e shekujve të tyre kanë datime. Shekujt e IV-V si në të gjitha qytete antike,që ka Vlora si Olympia,Cerja dhe Triporti të ketë si bazë zhvillimin e jetës pikërisht në këta shekuj si dhe të ketë dominuar në të gjitha zhvillimet historike, qytetare,ekonomike,në zonën e vet. Mjegullinat megjithë cirnosjen e tyre kanë si epilog harresën. Në të vërtetë Triporti u gjet vonë. Muret e tij mbetën nën errësirrën e kohës dhe nën valëzimin e ujërave të detit.

Treporti sot

Aktualish aty ku zinte fill murri janë ndërtuar dy godina të mëdha 4-5 kate bar restorante , gjatë qeverisjes së kaluar, të cilat duken se kanë cënuar pjesë të murrit.Nëse bankina ishte gjuhë e ngushtë për 200-300 m në thellësinë e detit ,rrënoja mund ti shikosh me sy të qetë nga kodra ku dikur ishte pjesë e një garnizoni ushtarak. Shkembinjte e gjuhes, që ngrihen 0.5-1 m mbi uje, luajnë rolin e një valëthesi natyral, i cili krijon një zonë të qete të mbrojtur mjaftë mirë prej dallgëve.Në të vërtetë këta shkëmbinjë, që thyejnë dallgët ngjasojnë me ca nëndetse të vogla, gjysmë të zhytura nënë suprinën e ujit.Gjurmët e kohëve te hershme gjënden fare pranë bregut dhe kodrës prej matëriali shtufi, që zbret thikë në det.Cfarë ndërtimi i kohëve të vjetra i përket një ndërtesë me përmasa të rregullta katrore,që shquhet jo më shumë se 30m nga bregu në brendësi të ujit?Një barrierë e madhe prej blloqesh në distancë prej 500-600 m nga bregu shquhet nga përplasja e dallgëve përmbi barrierrë.Kjo barrierë, që mund të ketë qënë pjesë e portit mund ta ndjekësh në fare pak sekuenca kohe ,ndërsa shuhen dallgët për tu rikrijuar ose në ditët kur moti është i qetë dhe deti ska valëzim. Gjithë hapësira e madhe e këtij kepi tregon se përmasat e tij edhe sipas mendimit të studiuesve kanë qenë ndër më të mëdhat për kohën e vet.Kur është gërmuar për herë të fundit në Treport?Ka 20 vjet kohë, që nuk janë dukur më këtej arkeologët për të gërmuar në tokë dhe në det.Sa për server mund të jenë kryer,gërmime kurrsesi.Treporti sot është në pritje të kohës së vet për të nisur gërmimet.

1.Ku shtrihej qyteti i Triporti dhe kalaja e tij?

Tre- porte si mund të quhet ky qytet që gjëndet në afërsi të Vlorës. Një distance rreth 7-8 km ,për tu gjendur në gjirin e Vlorës .Gjiri i Vlorës është i rrethuar nga brigjet e sheshtë, me thellësi të vogla, ndërsa është mbyllur nga shpatet e malit Lungara dhe gadishullit me lartësi rreth 840 m.Triporti: është një rrip toke, në forme istmi qështrihet 8 km në veriperëndim të Vlorës. Triporti:është një rrip toke shkruan në planin e zhvillimit të saj Komuna Qëndër, në forme istmi që shtrihet për 8 km në veriperëndim të Vlorës,midis lagunës së Nartës në lindje dhe detit në perëndim. Relievi i këtij rripi toke krijohet nga kodrina të ulëta që shkojnë deri në 80 m. Në zona të tjera rripi i tokës ështëshumë i ulëtdhe përbëhet nga një rërë e hollë edhe e bardhë (zona e Kavalonësnë lindje të Nartës). Nëtë kaluarën lidhja e lagunës së Nartës me detin realizohej nga tre hyrje nga të cilat sot funksionon vetëm një. Në pjesën me tëgjerë e më të lartë të Triportit gjendet fshati i Zvërnecit, në pjesën jugoretë së cilës që zgjatet drejt detit janë zbuluar mbetje të një porti antik.Komuna Qendër ka një sipërfaqe prej 12,000 ha nga të cilat 42 km katror janë të përbëre nga pasqyra ujore e Lagunës së Nartës. Komuna Qendër ka nën administrimin e saj një vijë bregdetare prej rreth 10.5 km në detin Adriatik.Pjesa tjetër e territorit shtrihet në lartësitë e kodrave, që rrethojnë qytetin e Vlorës në pjesën verilindore dhe lindore.Komuna kufizohet në jugperëndim nga Bashkia Orikum dhe në veri verilindje nga komuna Novoselë.Ishulli i Sazanit dhe Laguna e Nartës. Laguna e Nartës është e njohur në nivel ndërkombëtar për shkak se përmbush kërkesat e Ramsar-it. Laguna mbyllet me kepin e Triportit, i cili sëbashku me kodrën e pyllëzuar përbën një kompleks natyror mjaft të bukurturistik.

2.Gjiri i Vlorës dhe kepi i Treportit?

Gjiri i Vlorës i përcaktuar me këto përmasa:19 km i gjate dhe 16 km i gjere.Fillon me Kepin e Triportit dhe perfundon me Kepin e Gjuhezes.Kepi i Treportit ndodhet në lagunën e Nartës.

3.Treporti në listën e qyteteve antike.

Vlora ka 5 qytete antike: Amantia, Olympia, Cerja, Orikum, Treporti . Ka qytete antike apo qendra të fortifikuar si Olympia, Cerja,Treporti.

a-Studiues të huaj kanë bërë këtë emërtim për këtë qytet pak të njohur. Në zonën bregdetare në jug të Apolonisë dhe në shpinë të Orikumit, një qytet tjetër,shtrihej territori i fisit të amantëve, me qendrat e tij të fortifikuara. Qendra e këtij fisi ishte Amantia. Që nga Vjosa deri në malet Akrokeraune, ku shtrihej territori, i këtij fisi, ndodheshin një sërë kështjellash dhe qytetesh të fortifikuara.Lugina,qafa dhe vendkalime të tjera natyrore lidhnin zonat e brendshme malore me bregdetin. Në bregdet ose në një pozicion ndërmjetës e ndërlidhës midis zonave të brendshme dhe bregut, ishin kalaja e Treportit, (skelë) e Kaninës, e Himarës (Himera) dhe qyteza e Borshit. Më në brendësi ndodheshin kalaja e Mavrovës (Opympa), Amantia dhe Qyteza e Ceries. Kjo e fundit zotëronte një zonë blegtorale dhe kontrollonte rrugën, që lidhte territorin Amant me Kaoninë.

b-Neritan Ceka :Një qytet tjetër, prapë në Gjirin e Vlorës, më pak i njohur,por shumë irëndësishëm, ishte dhe Triporti, i zbuluar nga Karl Paç në vitin1904, një mur i çuditshëm që zgjatet nga kodra në drejtim të bregut. Ka ngjallur gjithmonë diskutime, pasi ishte një rrugë që lidhte qytetin e vogël në kodër me pjesën tjetër, duke menduar se ka patur një lagunë, apo mund të kishim një skelë. Gjatë gërmimeve të viteve ‘70 u sqarua se ishte një murr rrethues që je pidenë e një vendbanimi shumë të madh, një qytet të rëndësishëm.

c- Dr. Moikom Zeqo: “Shkenca faustiane e arkeologjise nënujore”. Ka disa legjenda siç është p.sh. ajo e Kepit të Treportit në Vlorë. Këtu me të vërtetë kemi gjetur trakte muresh të një ndërtimi urban antik. Legjenda se ekzistonte një qytet i mbytur verifikohet dhe ndoshta në këtë rast kemi të bëjmë me një pozicion më të hershëm ose të një qyteti tjetër ose të vetë qytetit të Vlorës.

4.Treporti-pozicioni dhe rëndësia e kalasë

A.Bace:Treporti në skajin verior të gjirit të Vlorës në Treport gjendet një varg i ulët kodrinor, që vazhdon prej veriut në jug, shtrihet deri në buzën e detit. Në veri të tij gjendet liqeni i Nartës, në perëndim dhe në jug deti, ndërsa në lindje, ndërmjet tij dhe një vargu që vazhdon paralel me të, por pa e aritur bregun, gjendet një truall rreth 1 km i gjate dhe 0.5 km i gjerë. Kodra më jugore e vargut në lindje, ku gjenden dhe disa burime uji të pijshëm, bie me pjerrësi 30-35, ne veri ku një qafë e bashkon me vargun, ka një pjerresi më të butë, ndërsa nga anët e tjera thepiset me shkembinj të lartë.

Qyteti i fortifikuar dhe skela përmenden prej Çelebiut, ku sipas tij “në perëndim të fshatit Zvernec, në një shkëmb në buze të detit, gjendet keshtjella e Jengjeçit, prej se ciles ruhen vetëm rrënojat e mureve dhe një liman shumë i madh. Me gurët e tyre Sulltan Sulejmani ndërtoi fortesën e Vlorës. Fakti që muret e kalasë së Vlorës janë ndërtuar me blloqe të thyera, të periudhes antike, na shtyu të vëzhgojmë më me kujdes zonën e mësiperme. Gjurmët që u gjetën nga sondazhet treguan se linja e mureve ndiqte kodrën 2/3 e lartesisë së saj, duke rrethuar një siperfaqe prej 3 ha. Blloqet e murit identike me me ato që qenë përdorur në kalanë e Vlorës, është demtuar ne menyre sistematike edhe me vone, duke sherbyer si gurore për ndërtimet që kryheshin përreth. Megjithkëtë poshtë pasqyrës se ujit dhe në pjeset e saj të fillimit, ruhen ende gjurmët, të cilat se bashku me disa sondazhe dhe një skice të K. Paçit, na japin mundësinë që të rindërtojme në vija të pergjithshme planimetrine e saj. Bankina nis në rreze të kodres, atje ku ajo vazhdon si gjuhë e ngushtë për 200-300 m në thellësinë e detit. Shkembinjte e gjuhes, që ngrihen 0.5-1 m mbi uje, luajne rolin e një valëthesi natyral, i cili krijon një zone të qete të mbrojtur mjafte mire prej dallgeve.Bankina vazhdon ne vije të drejte për 650 m duke qënë kështu një nga më të medhatë e kohes. Kjo gjatësi jepte mundësi të ankoroheshin shumë anije. Trualli ndërmjet dy vargjeve kodrinore që përmëndem më sipër është i mbushur me gjurmë ndertimi dhe fragmentesh qeramike, togjet me skarcitete dëshmojnë për pranine e punishteve në afersi të shpatit të kodrës së fortifikimit.Lind pyetja: nëse Kanina, qytet bregdetar, në një zone të përshkruar prej korentesh të fuqishme ekonomiko – politike i ka shpetuar vemendjes se historianeve dhe gjeografeve antike? Siç dihet në këtë zonë përmendet vetëm një qytet me emrin Amantia, me kordinata që përkojne mjaft mirë me ato të Kaninës. Pozita e tij e kushtëzuar nga lidhja e njëkohshme me detin, në një zone të përshtatshme për qëndrimin e anijeve dhe hinterlandin Amantin( luginën e Lumit të Vlorës), në një vend që kontrollon kalimin nga pjesa jugore e gjirit, e zene prej Orikut në atë veriore të zene prej amantëve, dëshmon mjaft mirë se këtu kemi të bejme me një qytet amant. Zhvillimi i Amantias ne shek. IV-III p.e.s dhe kthimi i saj ne një nga qendrat me me rëndësi të bregdetit të poshtëm të Adriatikut sigurisht që kerkonte një qender buze detit për kryerjen e tregtise detare, qender që sipas nesh ishte pikerisht Kanina. Vete emri mendojme se do të kete mbetur i fshehur nen emrin e fisit dhe qytetit meme Amantie.Përsa i përket qendres tjetër Straboni, ndërmjet Orikut dhe Apolonise ne bregdet vendos Bylliakin ndërsa Ptolemeu pas Apolonisë rreshton Aulonen (qytetin dhe rrënojat e Treportit) është jashte dyshimit, pasi asnjë qëndër tjetër nuk i përgjigjet me mirë përkufizimit të Ptolemeut.Por në këtë zone sic e pamë më sipër gjendet vetëm një qytet bregdetar ai në Treport, duke u nisur nga kjo Tomashek hedh mendimin se ndoshta Aulona fillimisht ka qënë Bylisi.Ky supozim na duket i drejte pasi një qytet i vetmuar pa lidhja të forta me hinterlandin, si ekonomike ashtu edhe ushtarake do të që eliminuar me kohe prej Apolonisë fqinje e cila duhet të ndiente mirë konkurencën e saj tregtare.Për më tepër vetë emri i përvecëm vendas, sç do të pritej për një qytet ilir, por një emër grek, që për me tepër me vonesë, kur tutela e Bylisit ndaj qendrave të tjera ishte dobësuar së tepërmi

5.Cila ishte e folura e banorëve të gjirit të Vlorës?

Një ndër studimet më me vlera për krahinën tonë është ajo për gjuhën se çfarë gjuhe amtare përdorej në Gjirin e Vlorës gjatë shekujve. Prania e vendbanimeve të lashta në gjirin e Vlorës ka gjetur si burim argumentimin shkencor të akademikut Demira,j që ti vrojtoj me lupën e tij shkencor. 2 qytet antike, Oriku dhe Treporti,Aulona më tej në gji me 18 km gjatësi dhe 16 km gjerësi. Ç’gjuhë kane folur banoret e gjirit te Vlorës gjatë shekujve?Kjo pyetje,natyrisht parakupton që të sqarohet më parë nëse ata banore gjate shekujve kane folur një apo me shumë se një gjuhë në rrjedhë të kohës. Këtu është fjala për gjuhët e folura pas ardhjes së tribuve indoeuropiane ëe Gadishullin Ballkanik, sepse gjuhet jo-indoeuropiane te folura para ardhjes se tribuve në Ballkan dhe në Evropë në përgjithësi janë sot të panjohura për ne, me përjashtim të gjuhës së Baskeve, që flitet në viset kufitare midis Spanjës dhe Francës. Sqarimi i pyetjes se mësipërme edhe për periudhën pas ardhjes se tribuve i.e. në viset e banuara sot nga shqiptaret paraqitet bukur, i vështire, sepse jo vetëm për kohërat e hershme, por edhe për periudhën e Mesjetës nuk mund te flitet për popullsi krejt të papërziera, jo vetëm ne gjirin e Vlorës dhe në viset e banuara nga shqiptaret, por edhe në Gadishullin Ballkanik e me gjerë. Mjafton të kujtojmë dy periudhat e sundimit te mbretërisë Bullgare gjate shekujve IX – XIII dhe të mbretërisë Serbe të nemanjideve gjatë shekujve XII – XIV, që kanë lënë gjurmë të shumta jo vetëm në fjalorin e gjuhës shqipe, por edhe në emrat e vendeve, gjurme këto që të lënë përshtypjen e një kolonizimi të pjesshëm të viseve shqiptare nga ana e pushtuesve sllave. E njëjta vërejtje vlen edhe për periudhat më të hershme, sidomos për periudhën e sundimit te gjate romak,që solli si pasojë romanizimin e një pjese të mire te popujve te Ballkanit, si edhe për periudhën më të hershme të themelimit të kolonive greke në brigjet e Mesdheut, të Adriatikut e gjetkë. Si rrjedhim i këtyre ngjarjeve historike për periudhën e lashtësisë dhe të mesjetës, është e vështirë të flitet për një popullsi krejt homogjene në viset e banuara nga shqiptarët, duke përfshirë edhe vendbanimet e gjirit te Vlorës.Në lashtësi dhe në mesjetë, në mungesë të dhënash, të dokumentuara me shkrim për periudhat e hershme, mund te ndriçohet kryesisht nëpërmjet të dhënave të tërthorta, që mund të nxirren nga analiza e disa fakteve të gjuhës amtare, që flitet në këto vise, në periudhën e dokumentuar historike. E në këtë rast, shqipja si gjuhe amtare e vendbanimeve të gjirit të Vlorës, nuk mund të veçohet nga gjuha amtare e banoreve te Shqipërisë Jugore në përgjithësi. Mençuria e akademikut Demiraj shfaqet qartësisht tek teza që ai përfshinë në këtë studim kur thotë se : Gjithsesi, mendimi qe, Shqipëria Jugore ne përgjithësi dhe i ashtuquajturi Epir në veçanti, ishin te helenizuar në lashtësi, nuk ka asnjë mbështetje dhe për këtë arsye është kritikuar me të drejtë edhe nga një studiues specialist i kësaj treve, siç ishte dijetari anglez N.G.L Hammond, i cili ne faqen 423 te Vëllimit te Pare te veprës se tij madhore Epirus (1967) shkruan: “Dëshmitë arkeologjike tregojnë se, kultura Greke, siç shfaqet ne poçeri dhe objekte te tjera, nuk depërtoi ne Epirin e brendshëm me përjashtim te Dodonës dhe atje vetëm ne një mase te kufizuar deri ne Shekullin IV. Dëshmitë historike ne përgjithësi dhe përshkrimi i tribuve të Epirit te brendshëm si barbare (d.m.th jo Greke – Sh.D) nga Tukidi janë ne harmoni me dëshmitë arkeologjike. Prandaj, nuk mund te merret seriozisht ideja, qe gjuha greke u përhap prej qyteteve greke ne bregdet dhe zëvendësoi një gjuhe jo greke gjate shekullit V ose VI. Iliria qendrore ishte gjeografikisht shume me e hapur për depërtim nëpërmjet Epidamit (=Durrësit ), Apolonisë dhe Bylysit, por gjuha greke nuk e zëvendësoi gjuhen ilire atje ne shekullin IV ose me vone”. Gjithsesi, arsyetimi i mësipërm është një argument ex silentio. Prandaj, ne këtë rast është e nevojshme te parashtrohen edhe disa te dhëna konkrete, që do te dëshmonin për një prani te hershme dhe te vazhdueshme te popullsisë autoktone ne Shqipërinë Jugore në përgjithësi dhe ne vendbanimet e Gjirit te Vlorës ne veçanti.

6.Treporti dhe hebrenjtë e ardhur nga Spanja

Treporti është një qytetet dhe port i lashtë i Mesdheut.Kepi i Treport ,ka rëndësi arkeologjike. Hebrenjtë e ikur nga Spanja në vitin 1492 mbritën aty për në Vlorë. Anna KohenPresidente e Komitetit shqiptaro-izraelit, Nju Jork, Shoqëria “Motrat Qiriazi”,ka shkruar:Mijëra kilometra më në perëndim, në anën tjetërtë Atlantikut, shtrihet Kepi i Triportit në Vlorë. Pikërisht aty, më 1492 zbarkuan qindra hebrenj sefardikë që ishin larguar nga Spanja për t’i shpëtuar përndjekjeve të inkuizicionit. Ata u ngulën në Vlorë dhe rindërtuan jetën e tyre duke u mbështetur në mikpritjen, mbrojtjen dhe harmoninë e popullit vlonjat. Breza të tërë izraelitësh sefardikë jetuan për disa shekuj në Vlorë, deri sa u shpërngulën drejt Beratit dhe viseve të tjera të Arbërisë kur Vlora u pushtua nga Venediku. Gjatë shekullit XIX dhe XX dhjetëra familje hebrenjsh romaniotë u zhvendosën nga qytetet e Greqisë së pavarur dhe u vendosën në Janinë dhe Vlorë.Kur Janina ra nën Greqinë, shumë izraelitë të Janinës u shpërngulën për në Vlorë. Një prej tyre ishte edhefamilja e ime. Ne jemi krenarë që u lindëm e u rritëm në Vlorë. Mikpritja, vëllazëria dhe dashuria e popullit vlonjat do të mbeten të paharruara për gjithë hebrenjtë. Por këto u demonstruan sidomos gjatë Holokaustit, kur Vlora, Kavaja, Tirana, Berati dhe qytetetë tjera të Shqipërisë u kthyen në qendra të vërteta të strehimit dhe mbrojtjes së refugjatëve hebrenj,vendas si dhe të ardhur nga Greqia, Maqedonia,Serbia etj. Por kryeqyteti i parë i Shqipërisë moderne i ka hapur dyert e tij edhe për të përndjekur të tjerë.Gjatë viteve 1913-16 në ullishtat e Vlorës dhe nëTriport gjetën strehim mijëra fshatarë toskë që ishin larguar nga shtëpitë e tyre të djegura e arat errënuara për t’u shpëtuar masakrave dhe krimeve të përbindshme të kryera nga administrata ushtarake greke e të ashtuquajturit Epir Autonom.Po ashtu, mijëra banorë të Çamërisë, që arritën t’i shpëtojnë gjenocidit të bandave fashiste të Zervësmë 1944-45, u vendosën në Kume dhe Çole të Vlorës, fare pranë Kepit të Triportit.Dhe do të vinte viti 1999 kur Vlora plakë do të hapte sërish dyert e saj, kësaj here për të shpëtuarnjë pjesë të gjysëm milioni kosovarësh që u shpërngulën dhunshëm prej regjimit shovinist serb. Për vlerat e mëdha dhe të njëjësishme të tij, Kepi i Triportit, duhet të kthehet në një Park Historik[Kombëtar ose Ndërkombëtar] për Nderimin e të Përndjekurve në Mesdhe. Do të ishte mirë sikur në hyrje të Parkut Historik tëTriportit të gdhendeshin fjalët e zonjës Irene Grünbaum,gruas me prejardhje hebreje të cilën shqiptarëte strehuan dhe i shpëtuan jetën gjatë pushtimit fashist e nazist të vendit. Pasi i tha lamtumirë gruas së Ekrem bej Vlorës dhe mikut të saj Myqerem Janina dhe tek avioni ngrihej nga Rinasi atë pasdreke të vitit 1945, ajo do të shprehej:“Lamtumirë, Shqipëri. Ti më dhe mua kaq shumë: më dhe mikpritje, strehim, miq si dhe ngjarje me plot të papritura. Lamtumirë, Shqipëri! Një ditë unë do t’i tregoj gjithë botës se sa trima, sypatrembur, tëfortë dhe të besës janë djemtë e tu; se si vdekja dhe e keqja nuk mund t’i trembin ata. Po të jetë nevoja,unë do të tregoj se si ata mbrojtën një grua refugjatedhe se kurrë nuk do të lejonin që ajo të cënohej,edhe sikur kjo t’u kushtonte jetën. Dyert e vendit tuaj të vogël mbeten të hapura, o Shqipëri. Qeveria tuaj mbylli jo njërin por të dy sytë, kur ishte e nevojshme, me qëllim që t’u jepte njerëzve të varfër e të përndjekur një shans tjetër për të mbijetuar në luftën më të tmerrshme të të gjitha luftrave. O Shqipëri,ne e mbijetuam rrethimin prej humanizmit tuaj. Të qofshim falë!” [Ikje nëpër Ballkan, Vetëjetëshkrimii Irene Grünbaum, University of Nebraska Press, f. 139].

*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve.

SI PO SHKATËRROHET TRASHËGIMIA KULTURORE E SIRISË

March 13, 2014 by dgreca

Nga Gëzim Llojdia*/

1.Lufta tre vjecare në Siri ka nxjerr në sipërfaqe ngase një ditë ,por jo befasiht pritej të ngjante shkatërrimin e trashëgimisë kulturore të këtij vendi.Kur njerëzit flasin për shkatërrimin e trashëgimisë , ata mendojnë së pari : e mëdhatw djegura ose të shkatërruara në rrënoja, thonë ekspertët botërore të kësaj fushe,që kanë vënë në dukje këtë fenomen tw lindur nga lufta. Megjithatë, këto monumente janë në lidhje me njerëzit , dhe kjo është me njerëzit që të gjitha diskutimet e trashëgimisë duhet të mbrohen nga fillimi më fund. Trashëgimia është e ndërtuar nga ana e tyre , dhe të përdorura dhe të ripërdorur nga ana e tyre . Trashëgimia është edhe për më shumë se strukturat e ndërtuar , ajo është në lidhje edhe me besimet jo-materiale dhe praktikat që lidhen me to, dhe vlerat e caktuara të tyre, si dhe atoku mund të mos ketë manifestim material .

2.Siria është ” shtëpi”” nëse mund ta quajmë kështu nga më të vjetra ,ndër qytetërimet më të përparuara në botë.Zona për shembull në Latamne , e cila është në mes 800 – 500.000 vjet , ku janë përdorur mjete guri dhe ndoshta janë identifikuar edhe vatrat e hershme – qindra e mijëra vjet përpara se njerëzit moderne të kanë ekzistuar ( 120.000 vjet më parë ).

10.000 vjet më parë , u identifikuan të lashtat dhe kafshët e para ishin të zbutur : rritet në shtetet e para të qytetit , të tilla si Eblës dhe Mari. Duke shkruar zhvillimin atje , duhen përmendur krijimi i epikave letrare, arti , skulptura dhe zgjerimi i tregtisë .

3.E vendosur në udhëkryq të Mesdheut , në vendin që do të bëhej moderne Siria u gjend përball rritjes së perandorive të mëdha jugore si: Bablyon , Asirisë , Akkad dhe Sumerëve. .

Nga Lindja erdhën persët , mongolët dhe arabët nga Veriut ,hitejve dhe nga Perëndimi , grekët , romakët , bizantinët dhe përfundimisht forcat e kryqëzatave të mbretërve të Evropës . Fise nomade , të njohura nga Bibla e krishterë , të tilla si Kanaanët dhe Sirët , erdhën , pushtuan , dhe u vendosën . Siria është zhytur përfundimisht në Perandorinë Osmane , kaloi në kontrollin e frëngjëve pas Luftës së Parë Botërore , dhe më në fund arriti pavarësinë pas luftës së dytë botërore .

4.Feja , gjithashtu, ka lënë gjurmë . Abrahami , babai i kombit hebre , kulloste delet në kodrën e Aleppo dhe i dha qytetit emrin e saj arabic – Halab . Historia e krishterë pwrmend konvertimin e Saulit, ndaj Apostull Palit ka ndodhur në Damask dhe në vitin 2010 ishte ende në shtëpia,e banuar pothuajse 2,000 vjet më parë . Kreu Gjon Pagëzorit , kushëriri i Jezusit , është e thënë të jetë sanksionuar në Xhaminë e Madhe në Damask. Fshati Maloula është ndër vendet e fundit në botë ku Aramaikisht ,gjuha e folur në kohën e Jezusit , mund të jetë ende e dëgjuar dhe pjesë e një jete në, historinë e folur . Khalid ibn al – Ëalid , shoqërues të Profetit Muhamed , themeluesi i Islamit , është varrosur në Homs në xhaminë e tij . Pasuesit e Muhamedit lanë një trashëgimi të xhamive të bukura : disa tashmë janë pjesë e vendeve të Trashëgimisë Botërore .

Rezultati i këtij takimi të shteteve , perandorive dhe besimeve është komplekse dhe unike ,nuk gjendet askund tjetër në botë . Xhamia umajad nw Damask , për shembull , ishte fillimisht një tempull i Jupiterit , i cili ishte konvertuar në një bazilike të krishterë të Gjon Pagëzorit , dhe nga ana tjetër u bë etillë që disa e konsiderojnë vendin e katërt – të shenjtë në islam ( Hiti 2002 5 ) . Salahdin , armiku i mbretit Richard Lionheart , është varrosur këtudhe historia vazhdoi të lënë gjurmët e saj, gjithnjë në ndryshim . Në tridhjetë vitet e fundit ,UNESCO ka shpallur gjashtë vende në Siri me vlerë të jashtëzakonshme universale , duke përfshirë Qytetin Antik të Damaskut dhe i shtoi ato në Listën e Trashëgimisë Botërore : shumë të tjera janë në shqyrtim tentativë .Ndërtuar nga kjo histori të pasur dhe të ndryshme , njerëzit e Sirisë kanë një reputacion për tolerancë dhe mirësi . Megjithatë tani kjo histori , dhe paqja e ndërtuar mbi të , është e kërcënuar si kurrë më parë , dhe trashëgimia kulturore është sot nën frikësimin e zjarrit .

5.Një zyrtar i OKB-së për Arsim , Shkencë dhe Kulturë (UNESCO ) , tha se lufta e vazhdueshme civile në Siri “, ka goditur trashëgiminë kulturore në të gjitha format e saj në një nivel të paparë . “” Vendi është duke kaluar nëpër një konflikt shumë të keq që ka goditur trashëgiminë kulturore në të gjitha format e saj në një nivel të paparë “, ka thënë Francesco Bandarin , asistent drejtori i përgjithshëm për kulturën e UNESCO-s , ndërsa duke folur në një konferencë me gazetarët .Ai renditi disa nga objektet e dëmtuara , duke përfshirë ato, që janë vendosur nën mbrojtjen e listës së vendeve të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s .Rrëzimi i minares së shekullit të 11- të Xhamisë umajad në qytetin e Aleppo së lashtë, zjarri shkatërrues në Souk , apo nw njw treg të shekullit të 17-të , në Aleppo,bombardimet që goditën objektet e ruajtura mesjetare Crusader Kalaja e Krak de Chevalliers , e ndërtuar gjatë shekujve 12, dhe dëmet në qytetin e Palmira , e cila daton në mijëvjeçarin e dytë .Aleppo është qyteti më i madh i Sirisë dhe besohet të jetë një nga qytetet më të populluara të vazhdueshme më të vjetra në botë .

6.Të gjitha tani, qëndrojë në rrënojat,të shkatërrua nga një luftë që është jo vetëm duke vrarë breza të sirianwve, por edhe çrrënjosja e të gjithë rreth tyre, duke përfshirë faqet që kanë qëndruar që prej agimit të qytetërimit. Në të gjithë Sirinë, ku një luftë me sa duket e pandalshme është gati për të hyrë në një vit të tretë, një trashëgimi e ndërtuar mbi 5.000 vjet apo më shumë është duke u varrosur në mënyrë të qëndrueshme nën rrënoja,shkruan Martin Chulov, (The Guardian, Sunday 26 January 2014). Vetëm rrallëherë e imazhet paqëndrueshme tregojnë dëmin e bërë përtej betejës – në kishat e lashta, fortesa -guri dhe rrënojat që kanë qëndruar të forta gjatë disa mijëvjeçarëve të apo dhe spastrimeve por janë duke u tharë nga kjo luftëe paharrueshëm. Siria ka gjashtë vende të UNESCO-s, që përfaqësojnë të paktën 2.000 vjet të historisë. Të gjithë kanë qenë të dëmtuar.Këto dhe pas fotografive tregojnë se rendi i vjetër botëror i Sirisë i reflektuar për dekada në librat e historisë,shkojnë drejt zhdukjes. Ata gjithashtu zbulojnë shkallën tronditëse të shkatërrimit në qytetin Aleppo, një nga të mbuluara me sheshe më të vjetra në botë është tani në rrënoja, labirintet e saj të rrugëve prej guri kanw qenë një nga fushëbetejat më intensive në vend për 18 muajt e fundit, dhw janw bombarduar nga lart nga avionët e forcës ajrore tregojnë asnjë ndjenjë ndaj pasurisw kulturore. Ata që guxojnë të ngrenë kokat e tyre mbi rrënojat, në drejtim të qytezës së lashtë që qëndrojnw në qendër të qytetit,ku mund të shihen dëmet në disa nga muret e saj.Disa qindra kilometra në jug, në perëndim të qytetit të tretë të Sirisë, Homs, një prej kështjellave më të rëndësishme mesjetare në botë, Krak des Chevaliers, ka marrë një taksë edhe më të rëndë. Goditur drejtpërdrejt nga predhat e lëshuara prej avionëve dhe artileria, kalaja tani qëndron në shkatërrim të pjesshëm. Homs vetë paraqitet edhe më keq. Një rrugë banimi, ku nuk kalojnë makinat kohë më parë është shkatërruar.. Minarja e vjetër në krah të saj gjithashtu u hodh në erë. Fotografit mendohet të ketë qenë marrë në njw fshat pranë Hama, në veri të Homs. Por kjo mund tw jetw po aq e lehtë për të parë dëmin e bërë në pjesë të kryeqytetit, Damask, apo në qytete dhe fshatra nga Idlib në veri deri në Deraa në jug, ku niswn trazirat e para të kryengritjes në mars 2011 qw shkaktuan luftën.”Shumë qytetërime të kohës së bronzit lënë shenjat e tyre të njëpasnjëshme, duke përfshirë Kaldeasve, të Asirisë dhe të Hitejve”.Ato, nga ana tjetër, u zëvendësuan nga kulturat e grekëve , të Sasanians, persianët, romakët dhe arabët, shumë prej të cilëve zgjodhën qytetet siriane si kryeqytetet tw tyre. Kryqtarët evropiane erdhën dhe e lanë disa nga kështjellat më mbresëlënëse të njohura dhe Perandoria osmane gjithashtu bërë shenjën e saj , të gjitha këto kultura të bashkë-ekzistuar dhe konfliktuale, formuan diçka të re dhe të veçantë dhe që nuk gjendet askund tjetër në botë. ”

“Faqet arkeologjike në Siri janë shpesh në vijën e parë të konfliktit dhe janë duke përjetuar dëme të mëdha. Vështirësitë ekonomike dhe rënie të sigurisë do të thotë edhe vende larg nga luftimet, janë plaçkitur. Drejtori i Fondit Heritage Global i Global Projekteve, Dan Thompson tha: “Të gjitha vendet e trashëgimisë botërore të vendit kanë pësuar dëme, duke përfshirë qytetet që ka në ruajtje UNESCO , dhe një numër shumë i madh i monumenteve të tjera janë dëmtuar, shkatërruar ose kanë qenë subjekt i grabitjeve të rënda. “Granatimet, qitje, makineri të rënda të instaluar në vende, dhe plaçkitja e madhe janë shkaqet kryesore të dëmtimit dhe shkatërrimit.Ndërsa vendi numëron të vrarët që i kanë kaluar shifrës 130,000 jetë ,pamjet nga ky vend zbulojnë tragjedin tjetër, hedhjen në listën e mbeturinave të ndërtesave të saj historike të njohura nga UNESCO.

*Mcs.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve.

Cështja e Shën Naumit

February 28, 2014 by dgreca

Nga Gëzim Llojdia*/

Toka quhet Shën Naumi është një manastir në kufi me Maqedoninë.Manastiri ,që mendohet se është ngritur rreth viteve 905 duhet besuar se shenjtori ka qenë prijsi religjioz,gjatë kohës së mërgimit të madh është varrosur në këtë seli religjioze nga ku është ruajtur edhe emri.Të dhënat qartësojnë se i përkiste Shqipërisë deri në vitin 1925.Manastri është kërkuar nga Serbia duke kryer edhe një padi në gjykatoren e lartë të Hagës .Një gazetë lodineze sic është edhe Daily Telegraph duke ju referuar një lajmit që sjell një gazetë greke në Neë Jork, thotë se Serbia e ka dërguar cështjen që la konferenca e ambasadorëve për Shën Naumin në Gjykatoren e lartë për Drejtësi Ndrëkombëtare të ligës së kombëve në Hagë). Gjyqi që rezulton të jetë mbajtur në fund të muajit maj të vitit 1924 nxorri në përfundim të tij se manastiri në kufi të dy vendeve, pra Shën Naumi i përkiste Shqipërisë.Ky objet ju dha Serbisë nga mbreti i asaj kohe A.Zogu.Shkaqet përse kjo tokë me objektin fetar ju dha mbretërisë serbe i shqyrton Mehdi Bej Frashëri.

Lajmi i plotë:

Cështja e Shën Naumit vete në Hagë Gazeta Dielli datë 22 maj 1924 faqe ballore e botimit në Boston ka sjellë këtë kronikë e cila i përket rubrikës:” Lajme nga shtypi i huaj” me titull: Cështja e Shën Naumit vete në Hagë.Gazeta e Londonit ‘Daily Telegraph” pas një kabllogrami që boton gazeta greke e Neë Jorkut ,Ethnikos Kirkia më datë 19 Maj,lajmërohet se Serbia ka kërkuar që të cvendoset përfundimi i Konferencës së Ambasadorëve pas të cilit Sh.Naumi i jipet Shqipërisë dhe kjo cështje u dërgua në Gjykatoren e lartë për Drejtësi Ndrëkombëtare të ligës së kombëve në Hagë).

Të dhëna rreth gjyqit.

Në gjykatën e Hagës më 31.12 .1924 u muar në shqyrtim kjo cështje Gjykata e lartë për drejtësi Ndërkombëtare e Hagës dha po atë vendim, Shqipërisë i përkiste Shën Naumi.

Mehdi Bej Frashëri per ceshtjen e Shën Naumit

Kufitë e Shqipnisë me shtetet fqinje ishin caktue në Konferencën e Londrës në 1913 si mbas hartës të Shtat-Madhorisë Austriake. Kjo hartë nuk ishte një hartë topografike, por e hartueme me ekploracion. Vendimi i Konferencës së Londrës përsa i përkiste Shën-Naumit, thoshte: “Fillon në breg të liqenit Ohrit, midis katundit bullgar Rodohozhdë dhe katundit shqyptaro-myslyman që quhet Lin, dhe vazhdon gjer në Shën-Naum, pikërisht në gjuhën frëngjisht: “jusu’a Shën-Naum”, nuk thotë “y compris Shën Naaum”. Komisjoni i Kufinit kur vajti në Korçë, korçarët bënë një bujë të madhe pranë komisjonit që t’i caktohej Shqipërisë Shën-Naumi. Qeveria e Beligradit qe sa Konferenca e Londrës caktoi kufinin midis Shqipërisë dhe Serbisë, ju drejtue “ball Platz” it, dhe me një notë e pyeste qeverinë austriake se për shprehjen “jusqu’ a Shën-Naum” ç’kuptonte. Ball-Platzi ishte gjegjë se me këtë shprehje nuk donte të thoshte që Shën-Naumi i përkiste Shqipërisë, do me thanë i përkiste Serbisë. Qeveria e Beligradit pyeste qeverinë austriake, pse kjo qeveri prekupohej më shumë se të tjerat për kufitë e Shqipërisë. Kur plasi lufta e përgjithshme Serbijau invadue dhe ushtria e saj me kralin në krye dhe qeverinë, me ndihmën e Esat Pashës, që atëhere ndodhej në Durrës, duelën në Adriatikun Meridional, ku e mor flota aleate dhe e zhkarkoj në Korfuz. Në këtë rrëmujë qeveria serbe e humbi dokumentin austriak që caktonte me fjalë të tjera Shën-Naumin Serbisë.Kur mbaroj lufta, Komisjoni i Kufive filloj veprimet e veta dhe ky komisjon vendosi që Shën-Naumi t’i mbetej Shqipërisë. Shën-Naumi ishte një i Shenjtë sllav, apostull i Kristianizmit midis popullit bullgar e serb, konsiderohej si shoku i Cirrillit, Metodit, që kishin kriju abetaren e bullgarëve, Në këtë kategori ishte dhe Shën-Klime, në emën të cilit ka një kishë bullgare. Në konsideratë të këtyre mbështetjeve kulturale dhe fetare, që Shën-Naumi ishte një Shenjtë sllav, kur i evakuoj viset e tjera të Shqipërisë si i kishte libri, ju drejtua Gjykatores Internationale të Hagës. Kjo Gjykatore vendosi: “Që me qenë se Komisjoni i Kufive ishte kopetent për demarkacjonin, Shën-Naumi duhej t’i jepet Shqipërisë. Mirpo Serbia si popull fanatik orthodoks sllav, as me një mënyrë nuk donte t’ja linte. Komisjoni i Kufive, Shqipërisë i këshilloj që Shën-Naumin, Shqipëria ta shkëmbente me një vend tjetër, pse serbët me këtë pretekst do të krijonin vështirsina të mëdha. Në bazë të këtyre konsideratave Qeveria Shqiptare më ngarkoi mua Mehdi Frashërin me caktue mënyrën e shkëmbimit. Unë nuk pashë posibilitete që Shën-Naumi të shkëmbehej me vende shqiptare, pse nga katundi Lin i Shqipërisë vazhdojshin katunde sllavo-bullgare. Me të tilla katunde me popullsi eterogjene, Shqipnia jo vetëm nuk forcohej, por përkundrazi dobsohej. Atëhere unë Mehdi Frashëri vendosa që Shën-Naumi t’i mbesë, me një periferi shumë të ngushtë Serbisë, por kufini në vend që të vazhdonte që nga kodra e Zagoriçanit gjer te Qafa e Plloçit, ku ndodheshin dy versante: versanti i Maliqit dhe Liqeni i Ohrit, vija e kufinit të hidhej ke Mali i Thatë, e të përfshinte katundin shqiptaro-orthodoks Pëshkupat. Ky katund po t’i mbetej Serbisë, me kohë do të sllavizohe, m’anë tjetër gjithë Lugina e Cerovës, ku katundet shqiptare kishin tokat e tyre i mbeteshin Shqipërisë, përveç këtyre i mbeteshin, dhe një pjesë e madhe e kullotave verore Shqipërisë. Po të peshohet Shën-Naumi me këto avantaxhe që thamë më sipër, ky solucjon ishte më i favorshëm për Shqipninë. T’arratisunit politik nga injoranca e çështjes o qëllimisht, Shën-Naumin e përshkruajshin si një pikë strategjike me rëndësi, kurse invazioni sllav nuk shhkonte nga Shën-Naumi, gjithmonë kishte vazhduar Qafën e Thanës.

*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve

KALAJA NË PORTOPALERMO DHE FORTIFIKIMET Në SHEKUJT XVIII-XIX

February 18, 2014 by dgreca

Nuset e Himarjoteve me ngritën me kujdes…

Nga Gëzim Llojdia*/

FORTIFIKIMET Në SHEKUJT XVIII-XIX/

Periudha e pashallëqeve të mëdha shqiptare.Naser Gashi shkruan:Por midis gjithë sundimtarëve të pashallëqeve, u dallua për ngritje fortifikimesh Ali pashë Tepelena, i cili nga fundi i sundimit të tij, mundi të krijojë një shtet thuajse të pavarur, me kryeqendër Janinën. Në kufijtë tanështetërorë ndodhet vetëm një pjesë e kalave të ndërtuara apo tërindërtuara prej tij, si Tepelena, Gjirokastra, Shën-Triadha,Mahallaja, Porto-Palermo, etj. Qëllimi i Ali Pashës në ndërtimin e një rrjeti të tërë fortifikimesh në territorin e sunduar prej tij ishte jovetëm zhdukja e anarkisë feudale dhe sundimi i plotë i vendit, por edhekrijimi i një shteti të pavarur shqiptar, ku të përfshihej edheShqipëria Veriore. Midis ndërtimeve të tjera Aliu u vuri rëndësi tëveçantë fortifikimeve dhe nxitoi të ndërtonte një sistem të tërëkështjellash dhe kullash të veçuara, pasi parashikonte një konflikt tëarmatosur me Turqinë. Prandaj kështjellat e tij janë ngritur në pika tërëndësishme strategjike, pranë rrugëve nga mund të kalonte ushtriaturke si dhe në qytetet dhe portet kryesore. Për më tepër, Ali pashëTepelena filloi të krijonte një rajon tepër të fortifikuar në krahinën malore të Sulit, të cilën do ta kishte në rast nevoje si vend të rezistencës së fundit, për të pasur mundësi të grumbullonte dheriorganizonte forcat kundër ushtrisë turke superiore në numër.Në ndërtimit e tij ushtarake Aliu përdori një numër të madh arkitektëshdhe inxhinierësh të huaj francezë dhe italiane, por në krye tëpunimeve, nga viti 1800 deri rreth 1812, qëndronte Petro Korçari (4) , një mjeshtër shqiptar, të cilin konsulli i përgjithshëm i Francës në Shqipëri, Fransua Pukëvili, e quan «Voban» (5) tëtij. Vetë Aliu ndërhynte shumë në punimet dhe nuk kishte besim nëarkitektët e huaj. Ai përdori për ndërtimin e kështjellave mjeshtra ngakrahina e Korçës, Përmetit, Gjirokastrës, Janinës dhe Dibrës.Veç kalave që ndërtoi Ali Pasha, jashtë territorit të sotëm të Shqipërisë, si në Janinë, Prevezë, Artë, Sul, etj., ai ndërtoi shumë fortifikimeedhe brenda këtij territori, si në Tepelenë, Gjirokastër, Shën-Triadhë,Butrint, Mahalla, Libohovë, Shën-Vasi, Porto-Palermo, Bërat.Pjesa më e madhe e këtyre fortifikimeve ruhet në gjendje të mirë apo tëmjaftueshme për t´u studiuar. Ndërtimet ushtarake të Ali Pashësdallohen nga teknika e ndërtimit me gurë të latuar me kujdes, dhe kur lejonte terreni, nga format e rregullta gjeometrike, në të cilat mbizotëronte drejtkëndëshi, nga kullat dhe muret e ulëta e me faqe të pjerrëta në anën jashtme, frëngjitë e mëdha për topa me hapje nga jashtë si dhe nga disa elemente dekorative, si kornizat prej guri, qëkonturojnë zakonisht pjesën e sipërme të kurtinave dhe kullave, me lartësi të barabartë. Jo të gjitha kalatë e Ali Pashës janë të një rëndësie dhe u është kushtuar i njëjti kujdes. Sipas qëllimit dherrethanave, në të cilat ato u ndërtuan, kombinohet utiliteti,qëndrueshmëria dhe madhështia. Vendlindjen e tij, Tepelenën, Aliu donte ta bënte një rezidencë të dytë të tij pas Janinës që të mos binte më poshtë nga ajo nga shkëlqimi dhe madhështia. Por para se të ndërtonte kalanë në këtë qytet, Aliu synoi të nënshtronte një herë krahinën e Gjirokastrës, Delvinës dhe Himarës e sidomos të kishte një dalje në det në këtë zonë, ku si vendin më të përshtatshëm gjeti Butrintin. Kështu, rreth vitit 1797, ai ndërtoi një kështjellë të vogël në fshatin Mahalla të Delvinës, mbi nië kodër të ulët, nga ku zotërohej një pjesë e luginës së lumit Pavlla. Kjo ishte një kështjellë e dobët, muret e saj kishin një gjerësi prej vetëm 0,75 m dhe lartësi 3,50 m. Me planimetri në trajtën e një trapezi, ajo ka katër kulla drejtkëndëshe në qoshet dhe dy hyrje, nga të cilat hyrjakryesore përshkon murin verior, ndërsa tjetra, më e vogël, murin jugor.

Në ballin e portikut të kështjellës së Ali Pashait,në Porto Palermo,në jug të gdhendura gjenden në një stil,ndoshta në atë bizantin, vargjet nga mënyra e të kënduarit duken që janë të bejtexhinjve të oborrit:”Ktheni ploret o detarë…afrohuni pa frikë,inati i erës dhe dallgët janë frikë…Ky është varianti i parë që unë gjeta dhe ne fund do t’u paraqesë variantin e dytë të mësuesit Janko Pali nga Qeparoi. Çfarë do të kuptojë ky rapsod oborri i Ali Pashait me fjalët,ktheni ploret o detarë…,Flitet për anijet detare, që të ankorohen aty buzë vendit ku prehej pashai. Një ditë do të kthehem tek ju i ka thënë edhe Pukevil ,i cili ka shkruar për këtë takim dhe ka përmendur vitin 1806,kohë këtë cilin Ali Pasha e mirëpriti në kalanë pesë këndesh e projektuar nga një inxhinier bashkëkombës i Pukevilit, po francez. Afrohuni pa frikë besoj shqyrton,aty për ku je nisur,po të them në gjuhën vendase ”Mirëardhësh ! Në një sterre,dallgët të krijojnë ndenjën e madhe të frikës,zhurma e tyre,shkrumbëzimi,përplasjet,lartësia e tyre e matur në disa ballë,dhe kësisoj inati i erës,nuk mund të përballohen përveçse tu thuash hapu ,janë goditje që ndryshojnë format e shkëmbinjve .Ktheni ploret o detar… në qiellin e kthjelltë nëpër natë,nuk ka ndonjë formulë të fshehtë mikpritje,për të kthyer anijet në gjirin e kështjellës ku qëndronte pashai plak i menduar,që ishte e rebeluar me perandorin.

Frynë jug erë e fortë, që ndihet më tepër në jug ,por sidomos në këtë pjesë jugore. Kalaja është në vendin më të bukur,një ishull deti e rrethon më tre pjesët me ujë,ndërsa përkarshi është rruga që mbrinj deri atje. Duken muret e kalasë, frëngjitë e vogla të mbuluara me rrasa guri. Murre,portik, frëngji .Kalaja është mirëmbajtur mirë. Brenda ka dhoma,puset e ujit. Dhoma të errtë si biruca. Korridore dhe mjedise të tjera. Punuar me gurë. Një ndër specialistët e monumenteve të kulturës në rrethin e Vlorë, N .B shprehet se ka një ide interesante. Duke parë se në ishullin e Janinës, është krijuar një muze për Ali Pashën,përse ndoshta në të ardhmen mund të projektohet dhe të ndërtohet një muze për Ali Pashën. Aty mund të përmblidhen të gjitha të dhënat si dhe dokumentet,reliktet dhe foto për sundimtarin Ali Pasha. Duhet thënë se pas Skënderbeut,është Ali Pasha ,sundimtari që sundoi jugun e vendit duke e taposur pushtimin osman. Duke bashkëvepruar më bektashinjtë për një aleancë të vetme të dy palët kishin një kundërshtar,shteti i Ali Pashës është i njohur duke ekzistuar ,ku Ali ishte sundimtari një lloj kryeministri shqiptar .Dhe është e kuptueshme koha e tij,por është pak e njohur si kohë e qëndrimit te ekzistencës së shtetit shqiptar karshi osmanllinjëve . Në muzeun e Ali Pashës mund të vendosen dokumente origjinale që gjenden në shtetin turk,por edhe në ishullorin e Janinës .A duhet menduar sa për fillim duhet thënë se është një ide e mirë për ti hapur udhë realizimit të më vonshëm. Kjo edhe nga fakti sepse sivjet kalaja në Porto Palermo pati vizitorë të shumë,turistë tëhuaj që interesoheshin për Ali Pashën dhe kalanë e tij,kohën e sundimit,rreth dy shekuj më parë. Kalaja e Ali Pashës mbart një tregim të moçëm. Ali pashai e ndërtoi këtë kala për gruan e tij Vasiliqinë. Thuhet se thesari i saj është zhytur në katakombet e saj dhe pas mërgimit të pashit dhe gruas së tij ,thesari nuk u gjet,duke treguar se legjenda ishte më tepër një sajim popullor.

Kështjella në jug, e Ali Pashës mësuar me gjuhën e fjalëve të patregueshme,ku të shfaqet Vasiliqia ,që e parandien ardhjen e orëve te territ,në dyert e saj nga shenjat pluskuese i solli koha. Ti hënëz e plotë,në flokë!O pishës e ndezur në muzg!Sa shikime janë ngurosur përmbi ty:” Ç’pret moj e gjorë,Aliu s’është më i gjallë…

Kjo kala me shkruante një ish i burgosur aty ka shërbyer si burg, shkruan aty vite te rinise në këtë kala që me qepaku sot mund te kthehet ne muze edhe për turistet por edhe një kthine e saj te tregoje vuajtjet e atyre djemve te nenave që provuan birucat .

Pasuritë kulturore, historike dhe artistike prezente

Ne territorin e Bashkise Himarë objektet kryesore te cilat përbejnë pasuri kulturore, historike dhe artistike janë: Ne Gadishullin e Karaburunit: guroria romane Gramata, kisha e Shen Adreas.

Ne Dhërmi: Manastiri i Panajase (Shën Mërisë), Manastiri i Shën Thodhorit, kisha e Shën Stefanit, Shpella e Pirateve, shpella e Parashqevise, kisha e Shën. Nikolles, lagjia e vjetër e fshatit Dhërmi me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, Kulla e fisit Vretos dhe Kulla e fisit Kumi etj. Ne fshatin Iliaz: manastiri i Stavridhit. Ne fshatin Vuno: shtëpitë me arkitekturën karakteristike te zonës. Ne fshatin e vjetër Himarë: Kalaja e Himarës është një fortifikim qe i përket shekullit te 3-te para erës sonë dhe vazhdon ne periudhën e mesjetës. , Kisha e Akipeshkopise, kisha e Kasiopise, kisha e Shen Pandon, kisha e Athalit, lagja e vjetër me shtëpitë me arkitekture karakteristike.

Ne qytetin Himare:Shpella e Omerit e cila i ka dhënë dhe emrin qytetit (Spile), kisha e Shën. Marinës. Në Panormi: Kalaja e Porto-Palermosdhe Kisha e Vasilikes (gruas se Ali Pashës). Kjo kala thërritet ndryshe edhe Kalaja Pashe Tepelenës, ndodhet ne afërsi te Himarë, ne gjirin me te njëjtin emër. Kjo kala u projektua nga një inxhinier francez ne formën e një pesëkëndëshi. Porta e hyrjes ndodhet nga ana e lindjes. Muret janë te trashe 1.6m. Ne shënimet e tij konsulli francez Pukevil shënon se me 1806 ali Pashe Tepelena, i rezervoi atij nje pritje ne kalanë e Kastrise, Himarë. Sipas studiuesve te quajtur te bregdetit Janko Palit, ne ballin e portës te kësaj kalaje jene te gdhendura me germa greke ne stilin bizantin. Ne Qeparo: fshati i vjetër Qeparo me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, shtëpia e Ali Pashes, Manastiri I Shen. Dhimitritit, Kembanaria e kishës se fshatit Qeparo, Kalaja e Vjetër etj.

Thuhet se në Himarë kalonte trakti i Egnatias jugore, që përshkonte Aulonën, Llogora, Himarë, Finiq. Himara e ka plazhin në Spile më të mirin. Ajo,që mund të tërheq kureshtar është shpella e Odisesë në Spile. Si i shpëtoi Ciklopit varur në leshin e deleve. Në Porto Palermo,kështjella e Ali Pashait ka formë pesëkëndëshe. Muret janë të trashë 1.6 m .Në ballinë gjenden vargje poetësh,gdhendur me stilin bizantin. Ndërtuar poetika e tyre me kaq ëmbëlsi me detin:

Mbishkrimi i dyte na e ka dërguar nga USA Pertaq Pali ibiri i Janko Palit

Mbishkrim ne deren e forteses se Palermos te ngritur me 1806
nga ALI PASHA, Vezir i Janines.
Stripste tis pllores afova thallasopori kseni
S’tin thallasa tu Panormu, thimos vjeni !
Q’eme pu tora vlepete s’ton urano san astro
Ime tis niqis tropeo astrapovollo Kastro !
Nifadhes Himarjotises m’ektisane me zillo
Afillo pros tus afillus qe pros tus fillus fillo !
M’ezilepse o Faethondas m’ihe nakari o Pirros
ALIS o protos me krati Tepelenjotis iros !
Afendis plireksusios s’tis Ipiros ta meri
Qe stratighoa Asirios me ta spathi s’to heri !
Pende mirjadhes stratevma Krata s’ton orismo tu
Afovos penda q’atromos anandja s’ton enthrotu !
S’ta Janin’ ahapavete t’atromito londari
Tis Athinas to jenima q’anathrema tu Ari !

Ngritur në kopje në vend me 1932 nga Arsimtar Janko Pali

Ktheni plloret o detare,hyni ne liman rehat
Këtu ne Panormen deti s’trembet erës me inat
Edhe mua qe shikoni lart ne qiell qe çaj rete
Jam e fitores trofe fortes’ qe shkrep rrufete !
Nuset e Himarjoteve me ngritën me kujdes
Armike për armiqtë, për miq mike me bese !
Me pati zili Fatheondi dhe Pirro me pat nakar
I Tepelenës me sundoi heroi Aliu i par
I plotfuqishem është sot ne ç’mban Epiri vende
Dhe gjeneral Asirian me shpat’ e me mende !
Pese dekada mijëra ka n’urdher ushtare
Pa frike e pa u tutur u bën armiqve balle
Tani Janine prehet luani pa frike
Nga Athinaja lindur , që Marsi vetë ka rritë !
Përkthyer dhe përshtatur ne shqip nga arsimtar Janko Pali në vitin 1932 (shkruar me makine shkrimi mare nga origjinali i vitit 1932 dhe ne dy ½ flete, formati ) .Qeparo me 29. XI. 1979.

Autori që ka përkthyer këtë pllakë është eurditi Janko Ll. Pali,njohës i mirë i disa gjuhëve të huaja mes tyre gjuhës së rrallë të esperantos , lindi në 20 korrik 1898 në fshatin Çoban Ishah, të Izmirit (në Anadoll), vdiq më 12 shtator 1994. Janko LL Pali, emër i dashur e i njohur i Bregdetit Jon, i përket plejadës së nderuar të figurave të shquara të kulturës, politikës dhe atdhedashurisë shqiptare.

*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve

YJE TE SKENES DERI NE VITET ’90-TE ZAKONSHEM PASTAJ…

February 12, 2014 by dgreca

Nga Gëzim Llojdia

Shuheshin,diku binin yje nga kashta e kumtrit,por yllësia e Vaces ,ndriste nëpër udhë të hënës. Mërgimi i përhershëm i Vaces drejt qiellit është një rrugë e detyrueshme që kryhet e do të kryhet nga njerëzimi me dhimbje e trishtim. Përse e detyrueshme: Përgjigje sepse orbitalja ngrehur e jetës një ditë përfundon mision e kësaj jete

:” Të Zotit janë Lindja dhe Perëndimi edhe ngado,që kthehemi aty është ana e Zotit .” Kuptueshëm, besoj.

Për Vace Zelën ka mbetur i shkruar slogani:”këngëtare e madhe”.Në përndritjen të magjisë së zërit të saj shkëlqente bukuria e pazakontë . Vacja kishte zë të çuditshëm kristal,të qelibartë,të kthjelltë .Nëse skalitësi i thellësive,Sokrati me thënien :..bërjen e shpirtit sa më të mirë,të ishte e mundur”,për Vacen duhet thënë”:bërjen e zërit sa më të mirë të ishte e mundur”.Kështu epoka e Vaces u përmbyll me shtegëtimin e shpirtit,drejt qiejve të Zotit.

Gjuhë poetësh është kjo:Po shpirti,që s’vdes/S’ma mbrëm’ e mëngjes/ku ka fluturuar/Se vdekja s’e zë dot…

Kur më thanë disa të rinj se çfarë po lexonja në forumet online,u thashë :U shkëputë nga jeta shpirti i Vace Zelës…..Habia e tyre sikundër edhe krejt brezit të sotëm ishte :Kush është kjo Vace Zela, kaq e dëgjuar qenka, ndërkohë që këngët e saj si kishin dëgjuar,ose kujt rryme muzikore i përket Vacja etj ,etj.

Në të vërtetë koha kur Vacja arriti të ngjit lartësitë e këngës i përket një regjimi tjetër. Pyetja e këtyre nëse regjimi do të ishte tjetër soji, a do të bëhej Vacja dhe a do të marshonte nëpër gjithë ato brerore për të arritur në atë farë maje, e quaj piedestal kënge. Edhe Vacja si të gjithë shqiptarët u ngjiz në këtë tokë dhe u rrit në këtë tokë ,jetoi e këndoi në këtë tokë pra ajo ,ishte një nga shqiptarët që regjimi nuk e hodhi në pluhur të harresës. Kishte zërin,sigurisht që kishte edhe të tjerë që kishin zë dhe vesh muzike, por nga një festival kënge në vitet ‘ 70 ,ikën nga kjo pjesë shumë artistë ,fotot e tyre u fshinë nga shtypi i kohës,këngët e tyre i fshinë, shiritat i dogjën,emrat e tyre ua hoqën nga festivalet dhe ndokush bëri edhe burg për një këngë a diçka tjetër.

Në atë kohë kishte edhe ndriçime të tjera të cilët ikën për në asgjëkund ose i hoqën përdhunshëm. Mirëpo si Vacja edhe Ema,Liljana,Luani, ashtu si Kadare,Agolli, në letra mbijetuan falë fatit dhe regjimit. Ne brezi i asaj kohe pëlqenin këngët që këndonte Liljana, Ema,Irma,Luani,Kozmai,Anita të cilët shpesh merrnin vendet dytë,tretë, dhe Vacja mbante vendin e parë. Por në mëndje kam të skalitur një këngë të Zija Saracit.Për detin më dukej quhej kënga e cila shoqërohej nga një tekst i shkëlqyer që thoshte:”gjithmonë për detin kam qenë kureshtar … dhe një zë melodioz të afronte me këngën të bënte njishë me të.Shprehjet:”Thuhet se muzika është melhem për shpirtin!kështu shkruhet te këngë për meditim . Duke vijuar:Dhe vërtetë, provat e dokumentuara tregojnë se magjia e tingujve të bashkërenduar e në harmoni, jo vetëm që krijon ndjesi të këndshëm shpirtërore dhe balancon ritmin psiko-fizik, por është e preferuar edhe si terapi tejet e suksesshme në shërimin e shumë sëmundjeve si dhe mjet mjaft efikas e ndikues në forcimin dhe zhvillimin e imagjinatës kreative.Ndikimi i tingujve muzikore tek qenia njeri, është një dukuri e njohur që nga lashtësia. Pothuajse nga të gjitha kulturat e lashta njihet mënyra e të provokuarit të ndjenjave të caktuara por edhe të klimës së mirë shpirtërore, e shëruese përmes ritmeve të lloj-llojshme.

Nga Vacja ruaj në kujtesë kthjelltësinë e zërit të saj te :”Valsi i lumturisë” si një nga këngët e ardhur prej zërit të saj të paharrueshëm.

Sa dete i duhen pëllumbave me përshkua për të ardhë drejt e në tokën e shpirtit tonë?Ndonëse fëmijë atëherë ishte festivali i këngës ,festivali i 11, e dëgjonin në radio,ndërsa fytyrat e tyre i ndiqnim tek revista.

-Ç’u bë me Sherif Merdanin dhe këngën e Nënës, që nuk e harrojmë dot. Pse u zhduk Alida Hisku? Një zhbirim me kujdes,nxjerr në sipërfaqe plasaritjet e kohës. E mbani mëndë A.Hiskun tek :”Buka e duarve tona”,çfarë performance, drita jote në errësirë ishte reale dhe ti pagove efektet e saj.

-Çfarë bëri Alida, përveç bukurisë që i dha skenës, …shpirtin e saj i ka dhënë këngës. Kur ndriçimi i atij vegimi që solli Alida,befasisht muzgu mbërtheu udhëheqjen.

Errësira,fillon atje ku drita ka përfunduar. Errësira nuk guxon të shfaqet përpara dritës. Errësira,simbolikisht ka lindje emrin : perëndimi. Kurrsesi perëndimin e diellit tonë.

-Ç’u bë Alida,pyesnin të rinj, të tunduar nga ajo bukuri që shprehej në atë skenë të zymtë?Alida pavarësisht ngjarjeve, që u sajuan apo u përjetuan iku dhe u thye përgjithmonë. Alida iku sepse ishte një jehonë në shkretëtirë. Alida iku nga kënga, por jeton diku jashtë vendit,në mos gaboj në Gjermani e martuar. Ndërsa Vacja iku por jeton në atë brezë që e njohu dhe adhuroj.

Një pyetje më gërryen përbrenda:”Si shpjegohet që yjet shqiptarë të para viteve ’90 të cilët nuk linin skenë,fshatë,qytet, ,shtet pa gjezdisur çuditërisht humbën nga sytë e publikut,kur liria u dha me pashë. Kështu ngjau me Vacen me Alidën dhe me të tjera artistë shqiptarë. A mos vallë ishte regjimi ai,që ua ndërtoi karrierën madje ditën kur u hap liria ato firuan?Vacja ishte rreth 50 vjeç në vitet ‘90 Alida shumë më pak ,Luani,Liljana,Ema gjithashtu,Bashkimi, etj nuk bënë më karriere tek tuk ndonjë koncert si zë i vetëm në shkretëtirë,sigurisht ata mbetën me repertorët çfarë kishin koleksionuar para viteve ’90.i gëzoheshin asaj kohe sepse kjo kohë ishte e vështirë që të siguronte të ardhura,karrierë,famë ngase aso kohe sistemi vet, ti sillte një herësh të gjitha,madje brenda natës. Për të mos u paragjykuar shkrova lartë vlerësimin tim për Vacen prandaj në këtë vijueshmëri po shtroj problemin se sistemi, që të mat vlerat është ekonomia e tregut sa i aftë je të jetosh me këngën tënde,mjaftë këngëtare shqiptare sot kanë në llogarit e tyre bankare, miliona të arkëtuara nga koncertet brenda dhe jashtë vendit ,ato jetojnë ,bëjnë karriere me këngën edhe ushtrojnë pasionin e tyre por edhe jetojnë jetën me të ardhurat që u sjell muzika etj,janë bërë të dashura për publikun ,këngët e tyre kërkohen,pëlqehen dhe adhurohen nga mijëra shqiptarë. Nuk po flasim për muzikën turbofolk, por për këngëtarë të vërtetë. A nuk ishte Bujar Qamili që këndoi edhe në atë sistem edhe në këtë kohë ai është ndër më të kërkuarit, këngëtar i muzikës qytetare shkodrane?Nuk po rri të numërojë këngëtarët e sotëm por po them se nëse arrin të të ushqej letërsia,merru me letërsi,nëse të ushqen muzika merru me muzikë,nëse të ushqen piktura merru me pikturë e kështu me radhë sepse koha është e tillë që nuk të jep kohë për të bërë një punë tjetër dhe për tu marrë ndërkaq me një pasionin tënd. Ekonomia tregut të mat me spango,thonë lebërit ,që do të thotë të tregon sa vlen në të vërtetë.