Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Kongresi i Lushnjës nxiti pluralizmin politik në Shqipëri

by

*“Partia Kombëtare”, “Partia Nacionale” dhe “Partia Popullore”, krijuan pluralizmin/
– Bahri Omari, Zija Toptani, Pandeli Çale, Ali Këlcyra, Leonidha Frashëri, Petro Harito, Eshref Frashëri, Sulejman Delvina, Sotir Peci, Ahmet Zogu, Koço Kota, Qazim Kokoshi, drejtuesit kryesorë të partive/
Shkruan:Harallamb Kota-studiues/
Kongresi i Lushnjës caktoi Tiranën kryeqytet të Shqipërisë. Qeveria e Sulejman Delvinës u vendos në Tiranë më 11 shkurt 1920, duke ushtruar pushtetin në teritorin e përgjysmuar të Shqipërisë, në hapësirat gjeografike të caktura nga Fuqitë e Mëdha. Vlora, kryeqyteti i pavarësisë dhe i ngritjes së flamurit shqiptar të Skënderbeut, bashkë me rrethinat e sajë ishte e pushtuar nga ushtritë italiane. Në këto kushte, përfaqësuesit e krahinës të mbledhur në “Kuvendin e Barçallait” më 29 maj 1920, vendosën fillimin e luftës. Për organizimin e drejtimin e saj u zgjodh Komiteti “Mbrojtja Kombëtare” me kryetar O.Haxhiun dhe komisioni ushtarak me Ahmet Lepenicën në krye. Pas një ultimatumi dërguar forcave ushtarake italiane dhe refuzimit të tij, lufta u zhvillua në mënyrë frontale. Forcat shqiptare që arinin deri në 4 mijë vetë, të përbëra nga vullnetarë të ardhur nga të gjitha krahinat e shqipërisë dhe të mbështetura nga qeveria e Tiranës, u vunë përballë dy divizioneve italiane dhe i detyruan të tërhiqen në qytetin e Vlorës. Në kohën që shqiptarët luftonin për të çliruar Vlorën, Esat pashë Toptani organizonte turbullira në popull dhe sulmonte qeverinë shqiptare para shteteve perëndimore. Në këto kushte, patrioti Avni Rustemi më 13 qershor 1920, kreu në Paris vrasjen e Esat pashë Toptanit. Për këtë ngjarje, është shprehur edhe intelektuali e patrioti shqiptar Mustafa Kruja, i cili thotë: “Vrasja e Esadit, ishte i vetmi mjet për ta shpëtuar vendin prej kaosit të esadizmit”. Pas vrasjes së Esadit, shumë vullnetarë shqiptar shkuan të luftojnë në Koplik të Shkodrës, për të përballuar agresionin e armatosur jugosllav që nisi më 26 korrik 1920. Vullnetarët shqiptar prej 400 vetash qëndruan në bregun e Bunës, për t’iu këndërvënë një sulmi të mundshësh jugosllav. Nërkohë, komiteti “Mbrojtja Kombëtare” organizoi sulmin frontal për marjen e Vlorës. Pas shumë luftimesh ku mbeti i vrarë patrioti Selam Musai, në datën 2 gusht 1920 italianët u tërhoqën nga Vlora dhe lufta mbaroi. Fitorja e Luftës së Vlorës, krjoi kushtet e favorshme për të filluar në 13 gusht të atij viti “Luftën e Dibrës”, kundër reparteve serbo-malazeze, që kishin pushtuar tokat e krahinës së Dibrë,kishin hyrë thellë në tokat shqiptare duke iu afruan kryeqytetit . Krerët e luftës, nën drejtimin e E.Isufit të ndihmuar nga mijëra vullnetarë që iu përgjigjën thirjes së qeverisë shqiptare, çliruan Peshkopinë dhe i detyruan pushtuesit të tërhiqen në kufirin e caktuar në vitin 1913. Pas tre luftrave, qeveria shqiptare mori kontrollin e plotë mbi të gjitha krahinat. Në 15 gusht 1920, në Lushnjë u mbajt “Kongresi Kombëtar i Arësimit”, i cili përcaktoi fizionominë dhe frymën kombëtare të arësimit në shtetin e pavarur shqiptar. Pak muaj më vonë, Qeveria Delvina paraqiti kërkesën e pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Për këtë qëllim,në tetor 1920 u dërgua në Gjenevë Fan.S.Noli., i cili para nisjes deklaroi: “…me shpresën e zotit, do të kthehem në Tiranë, duke sjellë me vete edhe vendin e Shqipërisë në bashkësinë e përparuar e duke i siguruar asaj, një vend në atë tavolinë që i takon prej kohësh”. Pas mbarimit të punimeve Noli kthehet fitimtar dhe deklaron: “Më 17 dhjetor 1920, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve dhe tash e tutje ajo është e njohur si shtet sovran”.

PLURALIZMI POLITIK
Kongresi i Lushnjës nxiti pluralizmin politik në Shqipëri. Mbi bazën e platformës së tij, krahas organizatave politike të themeluara nga patriotët shqiptarë, ku në SHBA në fillim të vitit 1912 ishte formuar federata “Vatra” e në vitin 1917 “Partia Kombëtare”, dhe në Shqipëri, më 1914 “Partia Kombëtare” ose “Partia Nacionale”, pas viteve 1920 u krijuan parti të tjera politike të cilat e gjallëruan jetën politike shqiptare. Sipas dokumentave historike, botuar në librin me autorë prof.Rudina Mita e prof.Hysen Kordha “Pluralizmi Politik Shqiptar gjatë Periudhës 1914-1924”, më 10 tetor 1920, u formua në Parlament me inisiativën e një grupi të deputetëve “Partia Popullore” shqiptare. Kjo parti, përmblodhi një numër të madh intelektualësh dhe kishte ndër ta patriotë të vërtetë. Bejlerë të mëdhenj nuk kishte, veç Ahmet Zogut, i cili si mjeshtër i politikës shqiptare, e deklaronte veten: “më demokrati i të gjithë demokratëve”. Shumë nga deputetët kishin qenë më parë anëtarë të “Partisë Kombëtare”. Drejtues i “Partisë Popullore” u zgjodh me shumicë votash patrioti shqiptar dhe krijuesi i “Kishës Autoqefale Shqiptare” Fan.S.Noli, ndërsa anëtarët më të spikatur të kësaj partie ishin: Bahri Omari, Zija Toptani, Pandeli Çale, Ali Këlcyra, Leonidha Frashëri, Petro Harito, Eshref Frashëri, Sulejman Delvina, Sotir Peci, Ahmet Zogu, Koço Kota, Qazim Kokoshi e të tjerë. Një muaj më pas më 21 nëndor 1920, u formua “Partia Përparimtare” shqiptare, e cila drejtohej nga Kadri Prishtina. Kjo parti kishte brënda të gjithë bejlerët dhe pasanikët e mëdhenj të Shqipërisë si: Shefqet bej Vërlacin, Zija Toptanin, Hasan Biçakun, Qemal Vrionin, etj., kryetarët e fiseve të veriut dhe shumë nacionalist.
Në parlamentin shqiptar, përfaqësuesit e “Partisë Popullore” në diskutimet e tyre, kërkonin kryerjen e reformave demokratike antifeudale në jetën politike, ekonomike, dhe shoqërore të vendit. Reformat, vinin në dukje diskutantët e kësaj partie, duhet të jenë moderne nga shpirti, por të urta e të shkallëzuara, që të mos tronditet “asnjë ndjenjë ose zakon i vendit”. Me anë të reformave që do të ndëmarim, duhet të përpiqemi të risim ekonominë, të edukojmë e pasurojmë popullin dhe ta vëmë në “radhën e popujve europianë të perëndimit”.Ndërsa përfaqësuesit e “Partisë Përparimtare”, që sipas thënieve të Mustafa Krujës, s’çajshin shumë kokën për ti frekuentuar mbledhjet, pasi Shefqet Vërlaci me shokë, “s’kanë tjetër kujdes, veç që të ruajnë çifliqet e tyre”. Sidoqoftë, pjesëmarësit e të dy forcave politike në parlament, kur diskutonin për çështjet e organizimit të shtetit, të demokracisë dhe probleme të tjera, duke pasur pikpamje të njënjta, aprovonin njëri tjetrin. Të dy palët ishin të një mëndje kur ngriheshin probleme konkrete si: -lidhur me nevojën e depolitizimit dhe mospërfshirjes në debate politike të administratës, të policisë, të ushtrisë dhe të diplomacisë etj., -lidhur me nxjerrjen e rregullave të qarta në ndarjen e pushteteve midis qeverisë, parlamentit (këshillit të kombit), gjykatave dhe organeve të pushtetit vendor. Edhe pse programi i “Partisë Përparimtare”, ishte i ngjashëm me atë të “Partisë Popullore”, anëtarët e saj, shpesh herë në diskutimet e tyre në parlamentin shqiptar, apo në shtypin e kohës, shprehnin ide dhe koncepte konservatore. Kjo dukuri u shfaq me kalimin e kohës edhe brënda “Partisë Popullore”. Në radhët e “Partisë Popullore”, ndodhën ndryshime për shkak të divergjencave ndërmjet anëtarëve të saj, lidhur me rrugën e zgjidhjes së problemeve ekonomike, shoqërore e politike të vendit. Përfaqësuesit me prirje demokratike të “Partisë Popullore”, po veçoheshin nga pjesa tjetër e kësaj force politike, të cilët po shfaqnin koncepte konservatore dhe qëndrime në favor të çifligarëve dhe pasanikëve të mëdhenj.

Si u tradhtuan hungarezët nga serbët

by

Nga Harallamb Kota-studiues/
Hungarezët kundër osmanëve/
Hungarezët filluan përgatitjet për një fushatë të re ushtarake kundër osmanëve. Ndeshja midis dy ushtrive u zhvillua në Varna, në nëntor të vitit 1444 dhe fituan osmanët. Kjo fitore vendosi fatin e Ballkanit dhe të Perandorisë Bizantine. Në tetor të vitit 1446 në fushën e Kosovës, forcat e Huniadit u ndeshën me forcat osmane. Huniadi shpresonte në ndihmën e Serbisë nga perëndimi, e cila jo vetëm nuk i dha ndihmë, por pengoi forcat e Skënderbeut që të bashkoheshin me forcat e Huniadit dhe si pasojë Huniadi u thye. Pas fitores ndaj Huniadit, Principata e Osmanit e konsoliduar dhe tepër e fortë, po kthehej në një Perandori të fuqishme. Pas vdekjes së sulltan Murati II, në krye të shtetit osman erdhi Mehmeti II, i cili hartoi planin për pushtimin e Konstandinopojës. Në prill të vitit 1453, filloi rrethimi i qytetit, që zgjati 54 ditë dhe më 29 maj 1453, sulltani urdhëroi sulmin dhe pas një qëndrese të shkurtër të të rrethuarve, ushtria osmane doli fituese. Perandori bizantin Kostandini XI Paleologu u vra. Pas tri ditë grabitje, sulltani shpalli amnistinë dhe urdhëroi rifillimin e jetës ekonomike. Konstandinopoja u quajt Istanbul dhe u shpall kryeqytet i perandorisë Osmane. Pas Konstandinopojës ranë njëra pas tjetrës zotërime të tjera në More. Sulltan Mehmet Fatiu (pushtuesi), nuk i fshehu qëllimet për pushtimin e Italisë, Hungarisë e Gjermanisë. Në betejën e 27 korrikut 1456 zhvilluar në Beograd, Huniadi në krye të forcave ushtarake të përbëra nga hungarezë, çekë e gjermanë shpartalloi forcat osmane. Por pa kaluar tre vite, turqit pushtuan Serbinë dhe e kthyen përfundimisht në një provincë të Perandorisë Osmane. Nën osmanët, në vitin 1460 ra Peleponezi, në vitin 1463 Bosnja dhe Vllahia, e cila në vitin 1476 u kthye në shtet vasal të osmanëve, duke ruajtur një autonomi të brendshme. Më 26 janar 1479 ushtritë osmane arritën të pushtojnë Shkodrën, kështjellën e fundit shqiptare. Shqipëria hyri nën kontrollin e drejtpërdrejtë osman dhe ju nënshtrua një ndarje të re ekonomiko-administrative. Territori i saj u nda në vilajete dhe sanxhaqe. Zgjerimi i Perandorisë Osmane pas vitit 1517 me tokat arabe, sidomos me Mekën dhe Medinën, shënon fillimin e një epoke të re. Tashmë ajo u bë një kalifat islamik dhe sulltani konsiderohej mbrojtësi i botës myslimane. Lufta për pushtet dhe vrasja e vëllezërve, konsiderohej si vullnet i zotit. Qendër etnike e turqve vazhdoi të mbetet Anadolli. Pikërisht atje dhe në territorin e Thrakës Lindore, në gjysmën e parë të shek. XVI, u formua përfundimisht populli turk me një territor e gjuhë, me një bashkësi ekonomike dhe kulturore.
Fillimet e Islamizmit
Në vitet 1520-1566 nën drejtimin e sulltan Sulejmanit I, kufijtë e shtetit turk u zgjeruan. Në këtë periudhë filloi edhe procesi i islamizimit të grupeve të veçanta të popullsisë, i cili u bë në rrugë të ndryshme. Përveç devshirmesë, tregtisë së robërve, veçanërisht e grave dhe vajzave, islamizmi u nxit edhe me stimuj materialë. Për atë që bëhej mysliman krijohej një gjendje më e lehtë se për të krishterin që paguante taksë xhizje. Feudalëve, me kthimin në mysliman, u hapej rruga e ngjitjes në shkallët e administratës. Kolonizimi turk dhe islamizmi i një pjese të popullsisë ballkanase, janë procese të ndërthurura. Popullsia shqiptare që u islamizua, nuk u asimilua dhe nuk u kthye në turke.
Organizimi i pronës tokësore
Pushtimi dhe vendosja e regjimit feudal ushtarak osman, nuk mund të konsiderohej vetëm me okupimin e tij nga forcat ushtarake dhe me vendosjen e garnizoneve dhe të aparatit administrativ. Aristokracia feudale, duhet të bënte ndryshime të rëndësishme në formën ekzistuese të pronësisë feudale mbi tokën, e cila gjendej në nivele të ndryshme zhvillimi ekonomik. Në disa vende ishte vendosur prona shtetërore mbi tokën, në disa vende të tjera prona private ishte mjaft e fortë dhe ndër rentat mbizotëronte ajo në të holla. Në rajonet e thella malore, marrëdhëniet feudale ishin në stadin e parë të zhvillimit. Osmanët mbështetën zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve feudale dhe zbatuan disa sisteme. Në viset e Ballkanit u vendos prona shtetërore mbi tokën. Për shkak të luftërave të vazhdueshme dhe të nevojave të shtetit osman për një centralizim të pushtetit, duhej lidhur klasa feudale më fort ekonomikisht dhe politikisht me pushtetin qendror, nëpërmjet dhënies së feudeve me karakter të përkohshëm’ e të kushtëzuar me shërbim ushtarak. Osmanët krijuan një ushtri të fortë e të aftë kundrejt shërbimit, siguruan forca ushtarake të shumta e të disiplinuara. Gjatë kalimit nëpër këtë rrugë, u nevojit formimi i një klasë feudale me përmasa shumë të mëdha, e mbushur me elementë feudalë nga vendet e pushtuara. Sundimtarët, tokën shtetërore ua ndanin personave të veçantë: anëtarë të klasës, bashkëluftëtarëve dhe të afërmeve të tyre, me kusht që të kryenin shërbimin ushtarak. Kjo lloj prone shtetërore quhej “mirie”. Zotërimi trashëgohej në rast se djali plotësonte shërbimin ushtarak. Më vonë këto zotërime u njësuan sipas rregullave të përcaktuara, në tri forma të pronësisë: private(mylk),të institucioneve fetare(vakëf) dhe shtetërore “mirie”. Sipas legjislacionit osman, në mylk, në radhë të parë hynin pronat në zotërim të plotë, të vendosura brenda kufijve të banuar, shtëpi, troje, pronat bujqësore pranë qendrave të banuara, kryesisht kopshtet e më radhë bahçet. Mylku i Vërtetë, në traditën juridike osmane, trashëgohej sipas sheriatit, dmth.,pjesëtohej midis trashëgimtarëve, shitej, dhurohej e vakëfohej pa kufizim. Mylku jo i Vërtetë,ishte ai tokësor që u huazua tërësisht prej formacioneve shtetërore dhe i priu feudalizmit ushtarak osman. Në fund të shek. XVI, në Ballkan mylku u përhap si pjesë e sistemit feudal osman. Nëpërmjet mylknameve, sulltani u jepte Vezirëve e Komandantëve të shquar të lidhur me aristokracinë feudale të oborrit osman, disa prona tokësore. Pronari fitonte të drejta të plota mbi pronën: ta linte trashëgim, ta shiste, ta dhuronte, e ta vakëfonte sipas dëshirës së tij. Çifligu Mylk, ishte një formë e pronësisë mbi tokën, dhuruar feudalëve të veçantë përkundrejt detyrimit ushtarak, por ndonjëherë edhe të çliruar prej tij. Timare Mylk ishte forma e pronësisë mbi tokën, dhuruar feudalëve të veçantë përkundrejt detyrimit për të dërguar luftëtarë. Në rast se feudali nuk plotësonte detyrimin, nuk i merrej mylku, por i kërkohej prodhimi i mylkut për atë vit. Timari përfshinte pjesë të fshatit, fshatin, ose disa fshatra. Tokat e punueshme brenda timarit, u ndaheshin në parcela familjeve fshatare. Kur përdoreshin nga të krishterët quheshin bashtina, ndërsa kur përdoreshin nga myslimanët quheshin çifligje. Forma e Timarit si pronë ndodhi në kohën e Mehmetit I dhe mori zhvillim të plotë në kohën e Muratit II. Nga ajo kohë kemi regjistrin e tokave feude të Shqipërisë të vitit 1431. Me anë të blerjes dhe përvetësimit të tokës fshatare, zotëruesit i zmadhuan mylqet dhe u shtrinë edhe në qytet, duke blerë qindra dyqane, magazina, shtëpi, hamame, karvansaraje etj.
Taksat e Timareve
Taksat e Timareve vileshin nga Spahijtë të cilët nuk ishin pronarë tokash, por vetëm shërbëtorë ose nëpunës shteti, të deleguar nga pushteti qendror, si një institucion thjesht agrar. Spahijtë që nuk kryenin detyrën ushtarake, humbitnin zotërimin. Duke qenë në luftë të vazhdueshme Spahiu nuk kishte mundësi të organizonte ekonomi vetjake. Në këto kushte, shteti lejoi dhënien e ekonomive vetjake me tapi që të mos mbeteshin pa punuar. Këto toka me tapi, filluan t’i shtien në dorë spahijtë dhe përdorimi i tyre nuk kushtëzohej me shërbimin ushtarak. Duke ndjekur këtë rrugë, spahijtë krijuan ekonomi vetjake të jetërsueshme,të trashëgueshme, të pakontrollueshme nga shteti e të pakushtëzuar me shërbim ushtarak, gjë që çoi në krijimin e një kategorie të veçantë çifligjesh në zotërim të shtresave të ndryshme të klasës feudale. Kjo situatë u shoqërua nga një luftë e ashpër midis zotëruesve të pronave vetjake dhe të shtetit. Rritja e pronës së madhe tokësore bëhej nëpërmjet pushtimeve të reja dhe shkatërrimit të timareve të vogla, të cilat në kundërshtim të rregullave ushtarake dhe në shpërdorim të detyrës, binin në dorën e një spahiu. Përqendrimi i dy a më shumë timarëve në një dorë të vetme dhe rënia e interesit të feudalëve të vegjël për luftë, ishin disa nga shprehësit e rënies së sistemit feudal ushtarak osman. Spahijtë nuk merrnin pjesë në organizimin e prodhimit dhe bënin jetë parazitare në qytet. Për nevoja të fushatave luftarake shteti rekuizonte falas prodhime bujqësore e blegtorale. Për zonat që ishin afër luftës taksa e timarit ishte në natyrë, kurse për zonat larg luftës ishte në të holla. Shteti rekuizonte edhe prodhime bujqësore e blegtorale me çmime të caktuara, më të ulëta se ato të tregut. Si rezultat i grabitjeve, i plaçkitjeve të drejtpërdrejta e i shfrytëzimit të popujve të nënshtruar, si dhe nga vjelja e haraçit, tribuve vjetore e taksave shtetërore, të ardhurat e shtetit u rritën. Shteti osman kishte edhe monedhat e veta. Qytetet vazhdonin të ishin qendra zejtarie dhe tregtie. Një pjesë e madhe e popullsisë merrej me zejtari, të organizuar në korporata dhe në esnafe. Në qytetet e mëdha u zhvillua industria e endjes së pambukut dhe prodhimi i barutit.
Shërbëtorët e Sulltanit
Nga pallati sulltanor dilnin qeveritarët e komandantët ushtarakë të cilët konsideroheshin shërbëtor e skllevër të sulltanit. Postin e vezirëve e zinin njerëz po me gjendje “skllavi”, që siguroheshin nga robërit e luftës, nga fëmijët e familjeve fisnike vasale, nga tregjet e skllevërve dhe nga sistemi i devshirmesë. Sipas këtij sistemi, ç’do familje e krishterë raja, në 4-5 veta jepte një djalë të moshës 8-20 vjeç, i cili shkonte në pallatin e sulltanit. Më të mirët e të fuqishmit mbaheshin në pallat. Të zgjedhurit hynin në shërbim të sulltanit, pjesa tjetër hynte në repartet e kalorësisë dhe përgatitej: -si burrë shteti luftëtar që duhej të kapte postet më të larta të perandorisë, -si mysliman besnik që vdekja në shërbim të sulltanit quhej bekimi më i madh. Edukimi bëhej nga Eunuku i Bardhë. Kryeeunuku ishte kontrollor i gjithë pallatit dhe zëvendësi absolut i sulltanit. Ai bënte rekomandime pranë sulltanit për emërimet e gradimet. Djemtë e tjerë u jepeshin me qera fshatarëve mysliman të Anadollit, para se të hynin në radhët e ushtrisë, me qëllim të mësonin gjuhën e zakonet turke. Veziri i Madh ishte edhe ai zëvendësi absolut i sulltanit dhe mund të merte disa vendime pa u konsultuar me të. Aparati administrativ e ushtarak fillonte me spahiun, vazhdonte me sanxhakbeun, bejlerbeun dhe arrinte deri tek veziri i madh. Vend të veçantë zinte drejtimi i popullsisë jomyslimane. U ruajt organizimi i vjetër kishtar dhe Porta e Lartë njohu Patriarkun Ortodoks

-Gjergj Kastrioti Skënderbeu themelues i shtetit Kombëtar shqiptar

by

SI DHE KUR U KRIJUA PERANDORIA OSMANE DHE SHQIPTARËT NË KËTË PERANDORI/
Shkruan: Harallamb Kota-studiues/
-Selxhuk beu, në vitet 900-1007, hodhi themelet e Perandorisë Selxhuke, turke’
Më 26 gusht 1071, ushtria bizantine u ndesh me ushtrinë Selxhuke, në betejën e Malazgiritit dhe u thye keqas
– Procesin e forcimit të mëtejshëm të sulltanatit Selxhuk e ndërprenë dyndjet e Mongolëve
– Sundimi Mongol në Anadoll zgjati 60 vjet
– Më 1308 u shemb sulltanati selxhuk dhe në territorin e tij u formuan dhjetëra emirate
– Emirati i Osmanit, që shtrihej kufi me Bizantin, u bë bërthama e shtetit të ri turk
– Në vitet 1330-1340 kufijtë e këtij shteti në veri arritën në detin Marmara e në Detin e Zi
– Në vitin 1354, me shpërbërjen e shtetit Mongol, osmanët morën Ankaranë
– Kur hynë në Shqipëri, ushtritë osmane u përballën me krerë të fuqishëm feudalë
– Balsha II, kontrollonte territore në veri të Shqipërisë dhe kishte fituar të drejtën e të qenit feudali më i fuqishëm i vendit
– Në betejën e vitit 1385, që njihet në histori si beteja e Vjosës, Balsha u thye
– Balshajt, Topiajt, Dukagjinët, Zahariajt, Muzakajt, Zenebishtët, Aranitët dhe Kastriotët, duke hyrë në varësinë e shtetit osman
– Drejtimi i dytë i ushtrisë osmane, ishte drejt Thesalisë dhe më 1387 pushtuan Selanikun
– Në vitin 1396, pushtuan Bullgarinë dhe dolën në kufijtë e Hungarisë
– Në vitin 1415 me marrjen e Krujës osmanët u vendosën në mënyrë të qëndrueshme në Shqipërinë Qendrore

TURQIT SELXHUKÉ
Në kohët e lashta turqit selxhuk kanë banuar në një rajon të gjerë të Azisë, kufizuar: në lindje me malet Kadërgan, në perëndim me detin Kaspik, në jug me Kinën e Tibetin, kurse në veri me Siberinë. Fjala turk ka kuptimin: me lindë, me kriju. Në vitet 682-745 e.r. popullsia turke bënte një jetë nomade, duke u vendosur në zonën midis detit Kaspik dhe detit të Zi. Arabët i quanin guzë, kurse bizantinët uzë. Në gjysmën e dytë të shek.VIII oguzët përqafuan fenë islame dhe në fund të këtij shekulli nga brigjet e Detit të Zi zbritën në Danub duke kërcënuar Perandorinë Bizantine. Selxhuk beu, në vitet 900-1007, hodhi themelet e Perandorisë Selxhuke. Më 26 gusht 1071, ushtria bizantine u ndesh me ushtrinë Selxhuke, në betejën e Malazgiritit dhe u thye keqas. Selxhukët pushtuan Anadollin, i cili deri në atë vit ishte vend ortodoks dhe e kthyen në një atdhe të ri, me të cilin do të lidhet e gjithë historia e popullit turk në të ardhmen. Fiset turke në fillim zunë rajonet malore e pllajat, më vonë zbritën në fusha dhe më pas në qytete. Krijuan rishtazi fshatra e kasaba, rindërtuan qytetet e shkatërruara, ngritën xhami, medrese, rrugë, urra, karvansaraje e spitale. Maleve, pllajave, fushave, lumenjve dhe liqeneve, iu vunë emra turq. Në disa raste u bë përkthimi nga greqishtja në turqisht. Procesin e forcimit të mëtejshëm të sulltanatit Selxhuk e ndërprenë dyndjet e Mongolëve. Në lindje Xhingisi kishte krijuar një perandori të madhe dhe në verën e vitit 1243, ushtria e tij mundi ushtrinë e Selxhukëve duke i kthyer ata në vasalë. Sundimi Mongol në Anadoll zgjati 60 vjet. Megjithatë edhe gjatë sundimit të tyre vazhdonte pa ndërprerje ardhja e popullsive turke në Anadoll. Me ardhjet masive, nisi procesi i formimit të kombësisë turke dhe u formua bashkësia etnolinguistike e kulturore e popullit turk. Propaganda fetare ndihmoi në forcimin e lidhjen e fiseve turke dhe nuk i lejoi sulmet shkatërrimtare mongole t’i asgjësonin ato në këtë rajon. Më 1308 u shemb sulltanati selxhuk dhe në territorin e tij u formuan dhjetëra emirate.
TURQIT OSMANË
Me shembjen e sulltanatit selxhuk, në njërin nga emiratet e krijuara, ai i Osmanit, që shtrihej kufi me Bizantin, u bë bërthama e shtetit të ri turk. Në vitet 1330-1340 kufijtë e këtij shteti në veri arritën në detin Marmara e në Detin e Zi, kurse në perëndim deri në ngushticën e Dardaneleve. Në vitin 1354, me shpërbërjen e shtetit Mongol, osmanët morën Ankaranë dhe rajone të tjera dhe i përqendruan forcat për pushtimin e Ballkanit, të cilin deri në atë moment e kishin sulmuar në formën e fushatave të organizuara, si rezultat i kërkesave të qeveritarëve bizantin, për të përballuar sulmet ushtarake nga anzhuinët, venecianët, gjenovezët, sllavët si dhe nënshtrimin e krerëve feudalë, që synonin krijimin e principatave dhe despotateve. Më 1361 veprimet luftarake në Thrakë përfunduan me pushtimin e Adrianopolit, të cilin osmanët e shpallën kryeqytet me emrin Edrene.
DEPÉRTIMI I OSMANÉVE NÉ BALLKAN E NÉ TROJET SHQIPTARE
Perandori bizantin dhe mjaft sundimtar të tjerë ballkanas, pranuan vasalitetin ndaj shtetit osman. Gjatë shekullit XIV dhe fillimit të shekullit XV, klasa sunduese osmane ishte në formim e sipër dhe e papërgatitur ushtarakisht për ti thyer feudalët e fuqishëm ballkanas. Osmanët, me një seri masash praktike, i mundësuan feudalët e mëdhenj dhe veçanërisht fisnikët e vegjël të integrohen në strukturën e klasës feudale osmane. Feudalët vasalë, ishin të detyruar të dërgonin bijtë e tyre në oborrin e sulltanit dhe të qeveritarëve të mëdhenj, ku ata i nënshtroheshin një edukimi të vërtetë osman dhe përgatiteshin të zëvendësonin prindërit e tyre në funksionet e shtetit osman ose në principatat që trashëgonin. Pasi u ndjenë të fortë ushtarakisht, osmanët prishën kushtet e vasalitetit me feudalët ballkanas dhe filluan luftën për pushtimin e vendosjen e aparatit administrativ e ushtarak në rajonet e pushtuara. Ushtritë osmane,nisur nga kushtet gjeografike ndoqën tre drejtime. Drejtimi i parë ishte rruga historike “Via Egnatia” drejt perëndimit duke kaluar nëpër Serez –Manastir-Ohër dhe arritën në brigjet e trojeve shqiptare në vitin 1385. Kur hynë në Shqipëri, ushtritë osmane u përballën me krerë të fuqishëm feudalë. Njëri prej këtyre “feudalëve” , Balsha II, i cili kontrollonte territore në veri të Shqipërisë dhe kishte fituar të drejtën e të qënit feudali më i fuqishëm i vendit, me rezistencën kundër osmanëve, i hapi rrugë konfliktit të armatosur. Në betejën e vitit 1385, që njihet në histori si beteja e Vjosës, Balsha u thye. Në periudhën që pasoi, krerët e tjerë “feudalë” shqiptarë, Balshajt, Topiajt, Dukagjinët, Zahariajt, Muzakajt, Zenebishtët, Aranitët dhe Kastriotët, duke hyrë në varësinë e shtetit osman, u njohën nga sulltani si drejtues vasalë të shtetit osman dhe ishin të detyruar ti dërgonin njësi ndihmëse luftarake, t’i paguanin haraç’ e ti dorëzonin peng bijtë e tyre në sarajin e sulltanit. Kjo situate, i detyroi krerët feudalë shqiptar, të krijojnë aleanca me shtete të tjera ballkanike kundër osmanëve.
Pushtimi i Selanikut
Drejtimi i dytë i ushtrisë osmane, ishte drejt Thesalisë dhe më 1387 pushtuan Selanikun. Drejtimi i tretë, ishte rruga Kostandinopojë-Beograd, nëpërmjet luginave Maricë-Moravë-Danub, ku ndeshën në qëndresën e sundimtarëve të veçantë’ e pësuan disfatë. Osmanët u riorganizuan dhe krijuan ushtrinë e re këmbësore jeniçere (ushtar i ri) me rrogë dhe flotën ushtarake. Në betejën e Kosovës, zhvilluar në korrik të vitit 1389, osmanët thyen koalicionin ballkanas, ku shqiptarët zinin ¼ e numrit të përgjithshëm të ushtarëve,ndër ta: Bojarët Gjergj Balsha, Theodhor Muzaka, Dhimitër Jonima, Gjergj Kastrioti dhe trimi Milosh Kopiliqi që vrau sulltan Muratin. Serbia pranoi vasalitetin ndaj sulltan Bajazitit. Sulltan Bajaziti I, që u ul në fronin osman pas kësaj beteje, ndoqi ndaj trojeve shqiptare taktikën e “pushtimit me forcë”. Megjithatë administrimin e kësaj krahine, ja la ashtu si më parë krerëve feudalë vendas, ndërkohë për të parandaluar rebelimin e tyre në hapësirat shqiptare, u instaluan njësi të akënxhinjve. Në vitin 1394, fillon faza e dytë e pushtimit osman. Në rajonin Korçë-Përmet dhe në zonën e Krujës u vendos sistemi i timarit, ndërsa në rajonet e Gjirokastrës dhe Kaninës, osmanët përzunë feudalët vendas dhe vendosën trupat e tyre ushtarake.
Kalanë e Gjirokastrës e shndërruan në një qendër prej nga ku fillonin sulmet e tyre të mëtejshme.
Në vitin 1396
Sidoqoftë gjatë sundimit të Bajazitit I, krerët feudal shqiptar përgjithësisht ruajtën pozitat e vasalitetit. Osmanët ishin fuqizuar shumë. Në vitin 1396, pushtuan Bullgarinë dhe dolën në kufijtë e Hungarisë. Por kjo gjendje nuk vazhdoi gjatë.
Në kufijtë lindor të osmanëve u shfaq rreziku mongol që drejtohej nga Timurlengu. Më 28 korrik 1402, të dy ushtritë u ndeshën pranë Ankarasë dhe osmanët u shkatërruan.
Duhet të kalonte pothuajse një dekade dhe osmanët u shfaqën përsëri të fortë e të organizuar. Në vitin 1415 me marrjen e Krujës osmanët u vendosën në mënyrë të qëndrueshme në Shqipërinë Qëndrore. Princi i Krujës Gjon Kastrioti, u kthye në vasal të sulltanit dhe u detyrua të lërë peng në oborrin e Mehmetit I, Gjergjin në moshë të njomë me dy vëllezërit e tij. Në vitin 1421 në krye të shtetit turk, erdhi Murati II, i cili mundi të rivendoste kufijtë e shtetit të mëparshëm. Familja e Kastriotëve deri më 1430’ edhe pse e shtrënguar gjithnjë e më fort prej trysnisë osmane, mbeti vasale e sulltanit duke ruajtur zotërimet e veta dhe duke pritur ashtu si sundimtarët e tjerë shqiptarë, rrethana më të favorshme për të hedhur poshtë sundimin e huaj. Në të gjitha ngjarjet kryengritëse të asaj kohe, Gjergj Kastrioti ishte i lidhur me veprimet e të atit. Më 1431 Mehmeti II nuk lejonte në asnjë mënyrë që zotërimet e Kastriotëve të mbeteshin të bashkuara, brenda Sanxhakut shqiptar. Gjatë sundimit të tij, në vitin 1434 osmanët pushtuan despotatin e Serbisë dhe e kthyen atë në një provincë të shtetit turk. Pas vdekjes së Gjonit më 1437, sulltani ia mohoi të drejtën e trashëgimisë së feudit djemve të tij dhe i largoi Kastriotët nga posti i qeveritarit të vilajetit të Krujës. Kësaj situate Kastriotët u përpoqën t’i përgjigjeshin duke kërkuar mbështetjen te Venediku e Raguza dhe duke bërë kontaktet e para me mbretërinë e Napolit. Pas vitit 1439, Murati II e largon Skënderbeun nga tokat shqiptare, siç bëri në të njëjtën kohë edhe me një pinjoll të një shtëpie tjetër sunduese, Jakup bej Muzakën. Hungarezët, nën drejtimin e Janosh Huniadit pasi thyen osmanët në vitin 1440, kaluan nga lufta mbrojtëse në luftën ofensive. Në vitin 1443, ushtria e Huniadit kapërceu lumin Morava dhe në afërsi të Nishit theu ushtritë turke. Në krah të hungarezëve dolën edhe shqiptarët.
SKÉNDERBEU –THEMELUES I SHTETIT KOMBÉTAR SHQIPTAR
Qëndrimi i Skënderbeut në betejën e Nishit në ditët e para të nëntorit 1443, ku forcat osmane pësuan disfatë, ishte një veprim i parapërgatitur mirë. Në këtë ndeshje, në të cilën mori pjesë me repartet e veta si gjithë sanxhakbejlerët e tjerë, Skënderbeu u tërhoq me forcat shqiptare që kishte me vete. I pajisur me një ferman, që ia mori me forcë sekretarit të vulës, me shpejtësi të rrufeshme mori rrugën e kthimit për në atdhe, rrugën e kryengritjes së hapur kundër sulltanit. Këto ishin rrethanat në të cilat u zhvillua ajo kthesë vendimtare dhe filloi “Etapa e Re më e Lartë” në luftën kundër pushtimit osman dhe në gjithë historinë e Shqipërisë, që lidhet me emrin dhe veprën e Skënderbeut.
Më 28 nëntor 1443, u ngrit në Krujë përsëri flamuri i Kastriotëve me shqiponjën e zezë dykrenore me fushë të kuqe, që u bë tani e tutje flamuri historik i luftëtarëve për liri të popullit shqiptar. Në tubimin e madh popullor Skënderbeu deklaroi: “Lirinë nuk ua solla unë, por e gjeta këtu në mes tuaj, armët nuk ua ngjesha unë, por ju gjeta të armatosur, lirinë e kishit kudo, në kraharor, në ballë, në shpatë, në ushtat”. Guri themeltar i veprimtarisë së Skënderbeut si burrë shteti dhe udhëheqës ushtarak në vitet e ardhshme do të ishte: 1- kapërcimi i pozitave të vjetruara politike të përçarjes së vendit në një varg zotërimesh të veçanta, 2- krijimi i një baze politiko ushtarake të organizuar e të qëndrueshme, 3-bashkëveprimi i veprimeve të brendshme me lëvizjet kundër osmane në plan të jashtëm, që lufta e shqiptarëve të kishte perspektivën e fitores. Gjergj Kastrioti-Skënderbe më 2 mars të vitit 1444 thirri në Lezhë princat shqiptar, midis tyre Gjergj Arianiti, Andrea Topia, Nikoll Dukagjini, Teodor Muzaka (Korona), etj., me të cilët themeloi organin suprem të shtetit Shqiptar “Lidhja e Lezhës”. Kruja u caktua kryeqendra e “Shtetit Shqiptar të Skënderbeut”. Skënderbeu, zbatoi strategjinë e mbrojtjes aktive me parimin : “mbrohu duke sulmuar” dhe “kush nuk është në gjendje ta mundë armikun me një ushtri prej 10-12000 vetash, nuk do të mund ta bënte këtë as edhe me një ushtri shumëfish më të madhe” dhe arriti rezultate të shkëlqyera me një ushtri relativisht të vogël. Shqipëria, si një fortesë e pathyeshme, qëndroi për 25 vite përballë ushtrisë osmane. Hyjnori Iskandër (Gjergj Kastrioti-Skënderbe),me konceptet e veta taktiko-strategjike, arriti të sprapste dhe të thyente forcat kolosale të ushtrive perandorake. Në krye të ushtrisë shqiptare të Lidhjes, në qershor 1444 u ndesh dhe theu në Torvioll një ushtri osmane prej 25.000 veta. Më 1445-1446, dy herë radhazi forcat osmane u thyen nga shqiptarët, në fushat e Pollogut, të Dibrës, të Ohrit e të Domosdovës. Në vitin 1448, ushtria osmane me 100.000 vetë e komanduar nga sulltan Murati II, hyri thellë në tokat shqiptare, u ndesh me ushtrinë shqiptare të komanduar nga Skënderbeu dhe pësoi një disfatë të plotë. Qëndresa shqiptare po i pengonte osmanët në qëllimet e tyre për të pushtuar perëndimin. Për ta mposhtur atë, më 14 maj 1450 filloi rrethimi i parë i Krujës, që përfundoi më 26 tetor 1450 me shpartallimin e ushtrisë osmane dhe vdekjen e sulltan Murati II. Në vitet 1455-1464, sulltan Fatihu dërgoi ushtri të mëdha nën komandën e Isak bej Evrenozit e Ballaban pashës, për të nënshtruar popullin shqiptar dhe në verën e vitit 1466, në krye të një ushtrie prej 150.000 vetash, rrethoi për herë të dytë Krujën. I mundur në fushën e betejës, sulltani u largua nga Shqipëria duke lënë Ballaban pashën që të vazhdonte rrethimin. Disfata që pësoi Ballabani në vitin 1467, e detyroi sulltanin të rrethojë Krujën për të tretën herë. Shqiptarët luftuan me heroizëm e trimëri. Sulltan Fatihu u largua i turpëruar nga Kruja. Vdekja e Skënderbeut më 6 janar 1468, pati rrjedhime negative në tërë jetën e vendit, dëmtoi rëndë organizimin e qëndresës së popullit shqiptar kundër sulmeve osmane. Lidhja e Lezhës filloi të shpërbëhej. Pozitat e Venedikut në Shqipëri, që shtiu në dorë edhe Krujën po forcoheshin. Rezistenca e shqiptarëve kundër osmanëve vazhdoi edhe për 11 vite të tjera.

Histori-Perandoria Bizantine, shqiptarët dhe Perandorët që hynë në histori- Kostandinopoja quhej Roma e Re

by

– Në vitin 330, Kostandini i Madh –Perandori i Romës me kombësi ilire, e transferoi zyrtarisht rezidencën perandorake nga Roma në Bizant/
– Zhvendosja e qëndrës politike në lindje dhe ngadhnjimi i krishterimit ishin dy ngjarjet me të cilat fillon jetën kjo perandori/
– Për nder të perandorit, Bizanti u quajt Konstandinopol, kurse shteti Perandoria Romake e Lindjes/
– Perandoria Bizantine lindi si rezultat i ndarjes së Perandorisë Romake
– Gjatë sundimit të Justinianit u zhvillua industria e mëndafshit dhe tregëtia/
– Nga rënia e gadishmërisë së pronarëve për luftë, shteti u detyrua të mbështetej në ushtarë me rrogë ( mercenarë)
– Gjatë sundimit të Justinianit u zhvillua industria e mëndafshit dhe tregëtia/
– Në bregdetin e Adriatikut po forcohej Durrësi (Dyrrahu), pikënisja e rrugës Egnatia/
– Anarkia feudale, luftërat shkatërrimtare të çetave turke/

Shkruan:Harallamb Kota-studiues/

Krijimi i Perandoris Bizantine

Perandoria Bizantine e mori emërin nga një qytet i vjetër tregëtar Bizant në bregun e Bosforit. Në vitin 330, Kostandini i Madh –Perandori i Romës me kombësi ilire, e transferoi zyrtarisht rezidencën perandorake nga Roma në Bizant. Ai e kishte ndjerë dhe kuptuar, se vetëm krishterimi mund të siguronte unitetin e perandorisë. Zhvendosja e qëndrës politike në lindje dhe ngadhnjimi i krishterimit ishin dy ngjarjet me të cilat fillon jetën kjo perandori. Për nder të perandorit, Bizanti u quajt Konstandinopol, kurse shteti Perandoria Romake e Lindjes. Si datë e krijimit të Perandorisë Bizantine merret viti 395, kur perandori Teodosi i Madh, në shtratin e vdekjes, ua ndau Perandorinë e Romake dy djemve të vet: Arkadit që do të qeveriste në Lindje dhe Honorit që do të qeveriste në Perëndim. Pra, Perandoria Bizantine lindi si rezultat i ndarjes së Perandorisë Romake. Në këtë mënyrë, u hoq një vijë kufiri që, me kalimin e kohës, do të skaliste në mënyrë të prerë, si kufi midis botës kulturore Perëndimore romane dhe asaj Lindore bizantine. Shteti bizantin e nis jetën si një vazhdim i perandorisë së vjetër romake dhe me kalimin e kohës do të largohej gjithnjë e më shumë nga qytetërimi romak, deri sa në fund të jetës së vet nuk kishte asgjë të përbashkët me të. Termi bizantin është përdorur vonë. Banorët e kësaj perandorie quheshin Romej, kurse shteti njhej si Perandoria e Romejve (ortodoksë). Kostandinopoja quhej Roma e Re. Tre shekujt e parë janë vlerësuar si periudha e kalimit nga Perandoria Romake në Bizantin Mesjetar. Kjo perandori shtrihej në teritoret e ngushtuara pellazgjike dhe përfshinte:Gadishullin e Ballkanit përfshi gjysmën lindore të pellgut të Mesdheut, krahinat nga lumi Danub në Veri deri në ishujt e Detit Egje, krahinat në brigjet e Detit të Zi, krahinat në Azinë e Vogël, Sirinë, krahinat e kufizuara nga Deti i Kuq, Egjiptin deri në Sorten e Madhe.

Dy perandorët e parë
Dy perandorët e parë të Perandorisë së Lindjes, ishin Arkadi (395-408) dhe Teodos Kaligrafi (408-450, të cilët nuk shkëlqyen. Në kohën e tyre qeverisnin eunukët dhe gratë dhe si pasojë perandoria u përfshi nga një krizë e gjithanëshme politike e shoqërore.Në shek.V, kriza u kapërcye pjesërisht dhe një pjesë e rëndësishme e tokës filloi të punohej. Aty gjetën zbatim një varg mekanizmash në vaditjen, korrjen dhe shirjen e drithrave. Në fshatin bizantin gjithnjë e më shumë ndërtoheshin puse të rinj, çisterna, shtypës ullinjsh e rrushi. Zhvillim pati edhe blegtoria. Në shumë rajone, përpunimi i bukës, i rrushit dhe i frutave mori karakterin e ekonomisë së mallrave. Në marrëdhëniet agrare, pasqyroheshin kontradiktat karakteristike për epokën kalimtare nga skllavopronaria në feudalizëm, duke u mpleksuar edhe me elementë të trashëguar nga antikiteti.

Puna e skllavit
Tashmë, puna e skllavit nuk luante rol vendimtar në ekonominë fshatare, pasi bazën e popullsisë fshatare e përbënin kolonët. Skllavi mund ta blinte lirinë dhe të kthehej në Kolonë. Por pozita ekonomiko-shoqërore e Kolonëve ndryshonte nga një dhjetvjeçar në tjetrin. Kolonët duke humbur tokën private dhe lirinë, ktheheshin në mbajtës të tokës së Zotërisë, duke ju afruar gjithnjë e më shumë bujkrobërisë. Zotëritë po ktheheshin në pronarë të mëdhenj tokash dhe marrëdhëniet agrare në Bizant po pësonin ndryshime të mëdha, duke përcaktuar strukturën e re të ekonomisë. Në Strukturën e Re të Ekonomisë, vendin e parë e zinin “Pronat e Mëdha Tokësore” (Çifligjet), të fortifikuara në formën e ekonomive të mbyllura dhe të pavarura nga qytetet. Vendin e dytë e zinin “Ekonomitë e Vogla Private”, të cilat zotëroheshin nga fshatarësia e lirë, që jetonte në bashkësi dhe administrohej nga kryeplaku. Në disa rajone malore ruheshin bashkësitë e fshatarëve të lirë ose bashkësitë mbi bazën e lidhjes së gjakut. Në rajonet me sipërfaqe të mëdha tokash, fshatarësia e lirë po ndjehej ç’do ditë e më shumë e pambrojtur karshi zyrtarëve perandorak. Për tu çliruar nga pesha e taksave, ajo pranonte të vihej në mbrojtje të kësaj shtrese shoqërore duke dorëzuar tokën dhe duke u kthyer nga fshatar të lirë në bujkrob. Marrëdhëniet e reja agrare, lindën klasën e re politike “Patronatin”. Patronë u bënë edhe Kishat dhe Manastiret. Pronarët më të mëdhenj të tokave ishin Perandorët. Fshatarësia e lire filloi të pakësohej dhe të vihej nën pushtetin e Patronatit. Në rajonet perëndimore të Perandorisë (Thrakë, Danub etj.), patronazhi u zhvillua më me ngadalë.

Në Iliri
Në Iliri, mbizotëronin bashkësitë e fshatarëve të lirë, të cilat në zonat malore, organizoheshin mbi bazën e lidhjeve të gjakut. Ilirët nuk e pranuan “Patronazhin”. Në shek. VI –VII, gjatë mbretërimit të Dioklecianit dhe Justinianit, në kuadrin e krijimit të Themave, u fuqizua fshatarësia e lirë pronare e vogël toke (Stratiotët).Kryerja e shërbimit ushtarak trashëgohej si rregull nga djali i madh (stratioti) që trashëgonte edhe parcelën e tokës, mbi të cilën rëndonte edhe detyrimi ushtarak. Pjesëtarët e tjerë, fshatarë të lirë (bujk), formonin tepricën e forcës së lirë bujqësore, që punonin tokat e lira të bollshme. Në këtë mënyrë edhe bujku inkuadrohej në sistemin e Stratiotëve. Fshatarët e Lirë dhe Stratiotët, i përkisnin një klase të vetme, e cila formonte shtyllën themelore të Perandorisë Bizantine. Prona e madhe e tokës, që ishte sunduese në periudhën e hershme deri në shek V, u bë pre e popujve barbarë. Situatat e reja gjeopolitike, krijuan: fshatarë të lirë që morën në dorëzim tokën dhe Stratiotët e Ushtrisë së re të Themave. Nga fundi i shek.VII, po lindte ekonomia natyrale, ku çdo gjë prodhohej në vend dhe plotësoheshin nevojat. Fshatari një pjesë të prodhimeve e çonte në qytet, që të shlyente detyrimet shtetërore. Ligji agrar i aplikuar nga shek.VIII deri në shek X, kishte karakter të dyfishtë: Nga njëra anë kemi parcelën e fshatarit, si pronë private dhe nga ana tjetër kemi ende pronën e përbashkët që nuk ishte zhdukur përfundimisht. Teknika e punimit të tokës nuk ndryshoi shumë nga koha e Homerit. Parmenda tërhiqej nga qetë ose edhe nga buaj. Blegtoria vazhdonte të luante rol të rëndësishëm në jetën e fshatit dhe praktikohej gjërësisht çuarja e bagëtive në kullotat malore. Bashkësia fshatare, po hynte gradualisht në rrugën e diferencimit ekonomiko-shoqëror. Në përgjithësi, bashkësia përbëhej nga familje të mëdha patriarkale me 20-30 veta dhe u ruajt në zonat e brëndshme e malore. Shteti me politikat e tij, çoi në shthurjen e bashkësisë dhe në varësinë feudale të fshatarësisë. Arësyet e robërimit, lidhen edhe me mungesën e krahëve të punës, me kushtet e këqija natyrore, me agroteknikën primitive dhe me luftërat e shpeshta. Formimi i pronës së madhe feudale, ishte në kushtet e reja, vetëm një çështje kohe. Duke filluar nga mesi i shek.IX, fshati hyri në një etapë të re zhvillimi: Ekzistonte Bashkësia Fshatare, Fshatarësia e Lirë dhe Çifligjet Feudale. Në vitet 70 të shek.IX u krijua Thema e Dalmacisë, e cila rivendosi sovranitetin e Bizantit në brigjet e Adriatikut. U krijuan kushtet për përhapjen e krishtërimit tek Serbët, Kroatët, Rusët dhe Bullgarët.

Krijimi i një alfabet sllav
Pikërisht në këtë kohë Kostandini nga Selaniku krijoi një alfabet sllav, duke mundësuar përkthimin e shkrimeve të shënjta në sllavisht. Çifligjet Feudale imponuan vendosjen e “Sistemit Senjorial” të përvetësimit të prodhimit suplementar dhe të kthimit të fshatarësisë në “popullsi e varur personalisht”. Pamvarësisht pozitës së re shoqërore, Çifligjet Feudale për një kohë të gjatë mbetën nën kontrollin e Pushtetit Qëndror. Procesi i diferencimit social të fshatarësisë së lirë hyri në një etapë të re. Anëtarët e bashkësisë, për jetërsimin e ngastrës shrytëzuan gjërësisht të drejtat e trashëgimit të tokës, lënien me testament, lënien peng, dhurimin, shitblerjen dhe dhënien me qera për ta shfrytëzuar një tjetër. Në mjaft dokumente duket ky diferencim. Nga njëra anë dalin njerëz të pasur, pronarë të disa zotërimeve brënda bashkësisë dhe jashtë saj, me kulla ku banonin përveç familjes së tyre edhe punëmarës (bujk) të pajtuar të paguar. Këta njërëz të pasur që përdornin punën e tjetrit përbënin “Shtresën e Dinatëve”, të fuqishmëve, të mëdhenjve. Nga ana tjetër, ndodheshin të varfërit, të mjerët, pa pasuri. Zotëruesit e ngastrave të shumta (Dinatët), forcuan pozitat e tyre në bashkësi. Shpërbërja e “Bashkësisë së Fshatarëve të Lirë” erdhi për dy arësye: Diferencimi i pasurisë, çoi në shpërbërjen e bashkësisë, në prishjen e lidhjeve, në humbjen e forcës së saj të mëparshme e të kohezionit të brendshëm. Në shek.X, ruheshin vetëm disa tradita karakteristike të bashkësisë fshatare: toka të përbashkëta, kullota, ujërat. Për nënshtrimin e bashkësisë së lirë, në vitet 940, një rol luajti edhe “Sistemi i Përgjegjësisë Kolektive” ( alilengi) të të tatuarve. Sipas tij, të gjithë fqinjët që kishin mbetur gjallë ishin të detyruar të paguanin taksa për ata që kishin banuar afër, por që kishin vdekur prej murtaje ose varfërisë, ose që për shkak të varfërisë kishin braktisur vendbanimin. Alilengi çoi në shkatërimin dhe rritjen e detyrimeve të fshatarësisë. Edhe më të rëndë e bënin peshën tatimore dhuna dhe grabitja e nëpunësve. Ata në mënyrë të padrejtë, ngrinin normat, burgosnin ata që kundërshtonin të paguanin e nuk ndaleshin para përdorimit të ndëshkimeve trupore. Në preferencat për blerjen e ngastrës u vendos ky rregull: në fillim lidhja e gjakut, pastaj bashkëzotëruesi dhe pastaj fqinji. Me këto masa shteti synonte t’i hiqte mundësinë fshatarit që të dispononte në mënyrë të lirë tokën që i përkiste, ta varfëronte dhe ta kthente në “fshatar shtetëror” e më vonë “Parik i Shtetit”.

Shërbimi ushtarak dhe gjëndja ekonomike
Parikët u çliruan nga të gjitha detyrimet shtetërore, me përjashtim të asaj të caktuar, si kryerjen e postës, ruajtjen e rrugëve etj. Fondi kryesor i tokës së bashkësisë fshatare ishte ndarë prej shtetit në toka ushtarake –stratiotika. Ata që banonin aty ishin të detryruar të kryenin brez pas brezi shërbimin ushtarak (stratiotë). Por shërbimi varej nga gjëndja ekonomike. Kalorësi duhej të zotëronte një pasuri më të madhe se këmbësori. Ata që kishin më pak pasuri mbushnin radhët e ushtrisë, kurse të pasurit zunë vëndet komanduese. Masa e stratiotëve po kthehej vazhdimisht në marrëdhëniet e varësisë personale të karakterit feudal. Oligarkia e lartë ushtarake, ashtu si Dinatët, u sulën mbi tokat e Stratiotëve dhe i kthyen në njërëz të varur, fshatar të varfër, fshatar të shtetit ( parik). Dinatët bizantinë shtinë në dorë tokën fshatare me anë të nënshtrimeve, abuzimeve, të lënies në trashëgim e deri në marëveshjet juridike. Në fund të shek.X, ishin formuar disa prona të mëdha të trashëgueshme. Dinatët, shfrytëzonin ende punën e skllevërve, mistotëve (fshatarë të pavarur), bujkrobërve ( fshatarë të varur), duke krijuar Çifligje të mëdha, që zmadhoheshin duke përthithur tokat e fshatrave të shpërbëra dhe të bashkësive të prishura. Forcimin e pronës feudale, e ndihmoi edhe dhënia e privilegjeve feudalëve të mëdhenj. Tani e tutje, disa të drejta që i kishte patur shteti, kaluan në dobi të feudalëve të veçantë. Pariku ia shlyente detyrimet një pjesë arkës shtetërore, një pjesë të zotit. Kjo çoi në forcimin akoma më shumë të varësisë së tyre nga Feudalët Laik dhe Feudalët Kishtar. Me pushtimin e Azisë së Vogël nga selxhukët, provinca e Maqedonisë bëhet qëndra kryesore e zotërimeve feudale. Aty kishin zotërimet Dukajt, Komnenët, Engjëllorët etj. Krahas bullgarëve, armenëve, shqiptarëve etj., në klasën drejtuese të perandorisë hynë persona të ardhur nga Hungaria, Moravia e Italia. Forcimi i marëdhënieve feudale, u shoqërua me zhvillimin e institucioneve feudale, si: hirarkia feudale e pushteti privat. Me kalimin e tokës nga shteti në duart e feudalëve laikë e kishtarë, të ardhurat e arkës së shtetit filluan të pakësohen, prandaj perandorët u detyruan t’i vënë rëndësi “domenit perandorak”, që fillon të bëhet një mbështetje e fuqishme e pushtetit qendror. Në krye qëndronte Perandori, zot i gjithëpushtetshëm i të gjitha tokave dhe i të gjithë shtetasve të perandorisë. Pas tij vinin Vasalët. Marëdhëniet e vasalitetit midis perandorit dhe feudalëve të mëdhenj të huaj e bizantin në shek.XI-XII ishin bërë fenomene të zakonëshme. Sipas Anna Komnenës, me marëveshjen e 1108 që bëri me Aleks Komnenin, Boemundit i njihej e drejta e pushtetit mbi teritoret që iu dhanë nga perandori, por ishte i detyruar të njihte edhe vasalitetin ndaj perandorit. Marëdhëniet e vasalitetit lindën edhe midis feudalëve. Kështu Isak Komneni, një nga feudalët më të mëdhenj të mesit të shek.XII, merte tokë nga senjori i tij dhe për këtë duhej të shkonte në shërbim ushtarak. Feudalët e mëdhenj kishin ushtrinë e tyre. Ata zotëronin kështjella.Natyrisht midis feudalëve shpesh ndodhnin ndeshje. Në çerekun e dytë të shek X, Vasil Skliroi me forcat e veta hyri në luftë me fqinjin Gjergj Maniakun, i cili e mundi dhe e detyroi të largohet nga zotërimet e tij.

Gjatë këtyre shekujve, në perandorinë bizantine u perhap dhe Institucioni i Imunitetit.

Ai konsistonte në njohjen dhe dhënien e privilegjeve dhe të drejtave përherë e më të mëdha në favor të feudalëve të veçantë nga ana e shtetit. Një nga këto privilegje ishte Eksusia, e cila ishte dhurim i një shume të hollash, që ndihmoi në zhvillimin e mëtejshëm të feudalizmit. Pronarët e mëdhenj të tokave kishin të drejtën e gjyqit mbi popullsinë e varur prej tyre. Sipas Niketa Honiatit, pronarët e tokave gëzonin në pronat e tyre të drejta, si drejtuesit e provincave (guvernatorët dhe qefalitë). Shteti në Bizant nuk hoqi dorë asnjëherë nga e drejta sovrane mbi tokën dhe nga të drejtat që rridhnin prej saj. Kjo bënte që të gjitha kategoritë shoqërore të ishin të lidhura drejtpërdrejt me shtetin. Pushteti qëndror nuk lejoi që zotëruesit e veçantë të ktheheshin në zotër të gjithpushtetshëm në zotërimet e tyre. Në shek.XIII-XIV, ndikimet perëndimore në Bizant, u kristalizuan në mbizotërimin e dy tipeve të pronës mbi tokën. Tipi i parë ishte i lidhur me pronën e plotë private, ku përfshihej: prona e fshatarëve të lirë, si dhe pronat e mëdha feudale të palidhura me asnjë detyrim me shtetin. Tipi i dytë, ka të bëjë me pronën e kushtëzuar kryesisht Pronia. Baza ekonomike e saj, ishte puna e fshatarësisë së varur nëpërmjet rentës,si dhe në formën e mbledhjes së taksave shtetërore. Detyrimet kryesore ndaj shtetit ishin: Taksa e tokës, taksa e shtëpisë, e cila në dokumentat e tokave shqiptare njihet si taksa për tym ose për zjarr, e dhjeta e derrave, e bagëtive të imta, për kullotat, për pazarin, për panairet etj. Fshatari ishte i detyruar të mbante me ushqim nëpunësit apo ushtrinë perandorake kur kalonte në ato krahina, të jepte dhurata të ndryshme si bukë, mish verë. Këto tatime u shtuan aq shumë, sa sipas historianit Skilica “të vinte turp t’i numëroje”. Përhapja e pronies, ndihmoi kështu në zhvillimin e idesë së pronësisë supreme të shtetit mbi tokën e nënshtetasve dhe tregoi forcimin e elementëve të strukturës hierarkike të pronësisë. Nëpunësit shtetërorë në Bizant hynin në zotërimet e pronarëve private të tokës e hartonin rregjistra të zotërimeve dhe të të ardhurave, ndërsa në perëndim ato bëheshin nga feudalë të veçantë. Nga njëra anë, politika shtetërore ndihmoi feudalizmin, me anë të dhurimeve të mëdha të tokave dhe privilegjet e imunitetit, nga ana tjetër, përzierja e pushtetit shtetëror në marëdhëniet e feudalëve të veçantë, ruajtja në duart e shtetit të një radhe të drejtash ekonomike e juridike, i jepte mundësi shtetit të merrte tokat e dhuruara e të konfiskonte zotërimet e feudalëve të veçantë. Këto pengonin procesin e zhvillimit të feudalizmit.

Pronia ishte pronë e kushtëzuar

Ajo dallonte nga institucionet e lindjes si: nga Timari etj., ku dhurohej juridikisht e drejta e vjeljes së taksave dhe ku faktikisht zotëruesit e saj ktheheshin në pronarë. Megjithatë marëdhëniet agrare bizantine u zhvilluan në mënyrë të pandërprerë. Në shek.XV pësuan një hop të vërtetë. Prona e lirë fshatare ishte reduktuar në maksimum dhe ruhej vetëm në zonat malore. Ndërsa prona e madhe feudale ishte zgjeruar shumë në kurriz të së parës. Në këtë periudhë, prona tokësore nga kategori e kushtëzuar dhe në përdorim të përkohëshëm (institucioni Pronia) u kthye në (institucioni Timar), në prona tokësore të trashëgueshme dhe në zotërim vetëm me shërbimin ushtarak. Ky ishte një hap drejt kthimit të saj në një pronë private.
Zhvillimi i marëdhënieve feudale u vu re në disa drejtime. Sistemi administrativ filloi të humbas karakterin centralizues. Bojarë të veçantë filluan të krijojnë zotërime të pavarura, prandaj perandorët e kësaj periudhe filluan të caktojnë qeveritarë (guvernatorë e qefali) pjesëtarë të familjes perandorake, njerëz të besuar. Duke u dhënë privilegje feudalëve të veçantë, shteti boshatisi arkën shtetërore, sepse Pariku (fshatari shtetëror) detyrimin ia jepte Bojarëve “Zotërisë së Ri”. Shteti nuk ishte në gjëndje të përballonte shpenzimet ushtarake e administrative.

Krijimi i ushtrisë me rrogë ( mercenarë)
Në këtë periudhë shteti bizantin filloi ta humbas karakterin ushtarak. Nga rënia e gadishmërisë së pronarëve për luftë, shteti u detyrua të mbështetej në ushtarë me rrogë ( mercenarë). Për këtë qëllim shteti kishte filluar me kohë ti kërkonte taksat, nga në natyrë, në të holla, për tu bërë ballë shpenzimeve për ushtrinë mercenare. Ushtria përbëhej prej kalorësisë, këmbësorisë dhe nga flota luftarake detare.Teritori i perandorisë ishte ndarë në 13 rrethe ushtarake me në krye një Dukë. Komanda e ushtrisë ishte në duart e 5 magistrave. Dy qëndronin në Kostandinopol, kurse të tjerët komandonin ushtritë periferike të Lindjes, të Ilirikut e të Thrakës. Krahas marëdhënieve agrare, në perandorinë bizantine Qyteti dëshmoi për një qëndrushmëri të madhe. Numëroheshin 1000 qytete (polis-civitas), ku dalloheshin Aleksandria me 300.000 banorë, Antiokia me 250.000 banorë, Konstandinopoli me 150.000 banorë, Selaniku, Jerusalemi, Bejruti, Damasku etj., me deri 100.000 banorë.
Qytetet ishin bërë qendra zejtarie, tregëtare e administrative, duke u ndërtuar me rrugica të ngushta dhe të erëta të krijuara nga ndërtimi i pallateve të drejtuesve të kancelarive, të nëpunësve dhe pronarëve të mëdhenj. Vëndin e tempujve e teatrove e kishin zënë kishat. Qytetet e reja ndërtoheshin në hapësira të vogla e të përforcuara mirë, që ishin qytet kështjella mesjetare. Prona private tokësore qytetare ishte shkurtuar shumë. Si rezultat qytetarët mereshin me zejtari, ku dallohej prodhimi i poçerisë, përpunimi i gurit e mermerit. Zejtaria qytetare plotësonte nevojat e qytetarëve, por edhe të popullsisë fshatare. Ndër grupet më të mëdha të zejtarëve, mund të përmendim: përpunuesit e gurit, të metalit, të baltës, qeramikës, qelqit, si dhe tekstilistët, ngjyrosësit, lëkurpunuesit, rrobaqepësit, bizhuterët, etj. Në qytet karakteristikë për këtë kohë, ishte punishtja e vogël. Aty punonte zejtari, ndonjë ndihmës prej anëtarëve të familjes, ndonjë skllav ose punëtor me mëditje. Mësimi i zanatit fillonte në moshën 10 vjeç dhe pas 4-5 viteve nxënësi mund të punonte si punëtor me mëditje ose si zejtar i pavarur. Përveç zejtarëve të veçantë, punishte kishte kisha dhe shteti. Popullsia zejtaro-tregëtare, në pjesën më të madhe ishte bashkuar në korporata sipas profesionit.

Gjatë sundimit të Justinianit u zhvillua industria e mëndafshit dhe tregëtia

Sipas dokumentave kohore, në vëndet e Ilirikut tregëtoheshin prodhime bujqësore e blegtorale për tregun e brëndshëm qytetar dhe tregjet e huaja. Struktura shoqërore e qytetit, ishte e larmishme. Ajo përbëhej nga disa shtresa. Një shtresë të madhe e përbënin skllevërit, plebejtë, banorët e lirë, proletarët, zejtarët e tregëtarët e vegjël. Më lart vinin fajdexhijtë, tregëtarët e mëdhenj, zotëruesit e anijeve, të tokës, aristrokracia municipale, nëpunësit dhe ushtarakët. Rënia ekonomike në shek.VII-IX, nga sulmet e barbarëve dhe arabëve, ishte me pasoja shkatërimtare për shumë qytete, të cilat u shkatëruan dhe u rrafshuan dhe popullsia u vendos në vende të tjera më të mbrojtura. Sllavët shkatëruan rrënjët mitike të banorëve autokton pellazgo- iliro-arbnoro-shqiptar, por u dashuruan me kulturën dhe emërat hyjnor të tyre. Shumë despotë serb, bullgar, rus, etj., janë shënuar në dokumentat e kohës me emëra shqiptar Aleksandër dhe Gjergj. Emëri hyjnor shqiptar Aleksandër, u përdor edhe nga popujt të tjerë deri në provincat perëndimore Romake. Ndërsa emëri shqiptar Gjergj, që ridhte nga emëri ilir Gent, Genci, Gjenci, dhe që vinte nga fjala shqipe gen (gjen,me gjet trungun, grupin e gjakut,etj.),ishte zhvilluar në trajtat e emërave tipik shqiptar: Gjon,Gjin,Gjok, Gjet, Gjelosh,etj.,deri në variantin Jorgji. Përdorimi i emërave hyjnor shqiptar Aleksandër dhe Gjergj ( ky në variantin Zhorzh, Georgo etj.), nga popujt jo shqiptar dhe mbretërit e tyre, na mbush me krenari dhe njëkohësisht na jep të drejtën të besojmë në dy drejtime: I pari na çon të besojmë që, despotët e shpallur të Serbisë, Rusisë, Bullgarisë etj., duke u quajtur me këto emëra të kenë qënë shqiptar. E dyta, ka të bëjë në starategjinë e barbarëve për të dëshmuar që, vëndet e pushtuara prej tyre, sidomos hapësirat shqipfolëse të bizantit, kanë qenë që nga kohërat e hershme vëndet e tyre. Megjithatë Bizanti nuk u tha krejtësisht. Nevojat e ushtrisë dhe të pallatit stimulonin zhvillimin e zejtarisë. Nga qytetet më të mëdhenj provincial ishte Selaniku, qëndër e rëndësishme zejtaro-tregëtare,administrative,ushtarake,strategjike dhe kulturore. Athina dhe Korinthi ishin në rënie.

Në bregdetin e Adriatikut po forcohej Durrësi (Dyrrahu), pikënisja e rrugës Egnatia
Në bregdetin e Adriatikut po forcohej Durrësi (Dyrrahu), pikënisja e rrugës Egnatia që e lidhte me Selanikun, qëndër tregëtare me Italinë dhe pika mbrojtëse e sundimit Bizantin në Perëndim. Në vitin 992, me nënshkrimin e marëveshjeve tregëtare me Venedikun, Konstandinopoja kishte lidhje të gjalla me Durrësin. Popullsia e qyteteve bizantine, merej edhe me vreshtari, blegtori, me kultivimin e drithrave, në arat e livadhet përreth tyre. Qytetet ishin si kështjella. Ishin qëndra administrative, kishtare, zejtarie dhe tregëtie. Ndërtimet me gur zëvëndësuan ato me dru.Ritja e qyteteve provinciale,çoi në një tendencë të veçantë,në formimin e elementeve të pavarësisë qytetare.Në shek X, rrugët kryesore tregëtare kishin rënë nën kontrollin e bullgarëve, të cilët kishin hyrë deri në Thrakë e Maqedoni. Krizën e brëndëshme politike e shfrytëzuan popujt e shtypur. Më 1017 Bullgarët u mundën. Për qeverisjen e krahinës së Tiranës, Bizanti i dha pushtet familjes parthine nga Bërrari e quajtur: “Fisnikët e Sgurajve. Pranë selisë së tyre, në themelet e një tempulli të vjetër pellazg, ndodhej kalaja e Tujanit dhe kisha “Shën Maria”, ndërtuar buzë lumit Rigllata. I pari i kësaj familje Mihal Sguro,mbante titullin bizantin Sevast. Nga viti 1018, Mihali ishte Kryetar i “Bashkësisë Krahinore të Trevës Tiranë”, që gjëndej midis lumenjve Erzen e Tapizë. Në vitin 1035, Zeta (Diokle) ose Mali i Zi, i banuar me shumicë nga shqiptarët u bë vëndi i parë ballkanik që u shkëput nga Bizanti.Në vitin 1040, si rezultat i rritjes së taksave dhe veçanërisht nga kthimi i taksave në natyrë në taksa në të holla, shpërtheu një kryengritje në Maqedoni, ku morrën pjesë edhe shqiptarë. Nga historiografia sllave, kjo kryengritje është vlerësuar “kryengritje e sllavëve të jugut” edhe pse vet ata, kanë pranuar që zona Durrës-Shkup e përfshirë në kryengritje, banohet me shumicë nga shqiptarë. Fill pas saj shqiptarët morën pjesë në kryengritjen e Durrësit. Çlirimi i Duirrësit, ndikoi në zhvillimin e mëtejshëm të kryengritjes edhe në Themën e Nikopolit, ku gjëndeshin një pjesë e madhe e tokave shqiptare. Kryengritja u shtyp me vështirësi në vitin 1041, nga perandori Mihali IV, i cili formoi një armatë nga të gjitha provincat për të sulmuar Ilirikun. Në vitin 1043, shpërtheu konflikti armatosur midis aristokracisë ushtarake dhe asaj kryeqytetase, të cilën e udhëhoqi strategu bizantin i Italisë Gjergj Maniake. Në shkurt ai u nis nga Siçilia e zbarkoi me trupat e tij në Durrës. Përparimi shpejt i ushtrisë në krahinat shqiptare nëpërmjet rrugës Egnatia deri në Ohër e Manastir, janë një dëshmi tjetër e gadishmërisë së shqiptarëve për të luftuar kundër pushtetit bizantin. Kryengritja e Gjergj Maniakut hapi serinë e kryengritjeve të pandërprera të aristokracisë ushtarake.
Ndarja përfundimtare e kishave
Më 1055, në kohën e mbretërimit të Kostandinit IX, ndodhi ndarja përfundimtare e kishave, duke u formuar kisha katolike e Perëndimit dhe kisha ortodokse e Lindjes. Kisha Perëndimore mbështetej në trashëgiminë e të drejtës romake, kurse kisha Bizantine mbështetej në traditën neoplatoniane. Patriarku i Kostandinopojës urdhëroi mbylljen e kishave latine të kryeqytetit dhe bindi perandorin të bashkohej me të. Perandori u shpall përfaqësues i Zotit. Përdorimi i gjuhës romane-latine në liturgjitë fetare dhe në administratën bizantine, u zëvëndësua me gjuhën greke. Menjëherë kleri ortodoks, filloi luftën e hapur kundër gjuhës shqipe (pellazgo-ilire), e cila ishte gjuha mëmë e gjuhëve romano-latine. Teodori I, Laskari, mblodhi kopjues të greqishtes dhe krijoi biblotekën e vet. Filloi epoka e harimit të kulturës pellazgo-iliro-arbërore dhe e shkrimit të saj si histori dhe kulturë greko-sllave. Kopjuesit grek, i quajtën shqiptarët Romenj. Por shqiptarët edhe pse humbën shkrimin e gjuhës shqipe, ruajtën fort gjuhën e folur shqipe, gjuhën hyjnore të pellazgëve dhe veten e tyre e quajtën përherë Shqiptar. Turbullirat shtoheshin. Revoltat e strategëve ushtarak dhe shqiptarëve zbulonin ashpërsimin e kondradiktave midis tyre dhe pushtetit qendror. Në shkurt të vitit 1081 në Curila të Thrakës Aleks Komneni shpalli veten Perandor dhe u fut triumfalisht në pallatin mbretëror në Kostandinopojë. E bija e tij Ana Komnena shkruan: “Kur hipi në fron Aleks Komneni, Perandoria Bizantine ndodhej në një gjëndje kritike. Arka e shtetit ishte bosh. Të gjitha pjesët e perandorisë ishin mbërthyer nga përpëlitje vdekjeprurëse, turqit po shkatëronin Lindjen dhe shteti ishte katandisur në një gjëndje të mjerushme”. Në vitin 1081, Normanët nisën sulmin drejt brigjeve shqiptare, duke pushtuar Vlorën, Kaninën, Orikumin, Butrintin, Korfuzin dhe Durrësin. Nga lufta me Normanët dolën të fituar venedikasit, të cilët sipas një traktati të vitit 1082, morën përsipër të ndihmojnë Bizantin me forca ushtarake. Më 1084 venecianët shpartalluan forcat normane dhe qytetet e pushtuara prej tyre, midis tyre edhe Durrësi, i kaluan përsëri Bizantit. Shqiptari nga provinca e maqedonisë, Aleks Komneni u tregua burrë shteti. Si përfaqësues i forcave më të reja të aristokracisë ushtarake, u diferencua si nga burokracia e kryeqytetit ashtu edhe nga familjet e mëdha të aristokracisë së provincës, që kishin qënë promotorë të luftës së ashpër për pushtet në dhjetëvjeçarin e fundit. Ai zbatoi edhe një varg reformash administrative , duke hequr nga qarkullimi një sërë titujsh që ishin zhvleftësuar. U zbatua një sistem i ri titujsh si: sebastokrat, protosebast, sebast, që u jepeshin anëtarëve të familjes perandorake dhe parisë së lartë. Reformat prekën dhe administratën qëndrore. Perandoria vazhdonte të ndahej në Thema. Në krye të tyre u vendosën komandantë ushtarakë me gradën e dukës, që ishin njerëz të besuar të perandorit. Trashëgimtarin e zgjidhte perandori. Ushtria dhe obortarët ishin përjashtuar nga një gjë e tillë. Meqënëse roli i stratiotëve po kufizohej, Aleks Komneni organizoi ushtrinë me mercenarë, ku hynë rusë, normanë, alanë, peçenegë, etj. Për të kontrolluar më mire këtë ushtri, perandorët mbajtën me fanatizëm frenat e kësaj ushtrie, duke caktuar komandantë njerëzit më të besuar nga rrethi i tyre. Megjithatë krahas rritjes së shpenzimeve, kjo ushtri përfshihej shpesh nga rebelimet dhe braktisja e fushës së luftës. Në vitin 1272 Karl I Anzhu, bëri një marëveshje me krerët kryesorë shqiptar për krijimin e Mbretërisë së Arbërit, ku Karli njihej Sovran i saj. Shumë shpejt ai i haroi premtimet dhe shqiptarët i kthyen kurrizin, duke i drejtuar armët kundër aleatit. Në krye të qëndresës dolën familjet Skura, Muzaka, Blinishti etj., të cilët u lidhën me Bizantin, pasi pushteti perandorak u premtoi plotësimin e kërkesave të tyre. Nën presionin e papës, Karl I Anzhu dhe Venediku, vendosën paqe me Kostandinopojën duke lidhur aleancë politike kundër turqve dhe bashkimin e kishave. Pikërisht në zhvillimin e këtyre ngjarjeve, në vitin 1274, në Krahinën e Tiranës në Petrelë u forcua familja parthine “Fisnikët e Thopiajve”, e përfaqësuar nga një miles (kalorës) dhe që pretendonte origjinën nga familja mbretërore ilire e mbretit Glaukia me seli në Brysak (Bërzhit). Në vitin 1335 me dobësimin e pushtetit bizantin, Skurajt e kthejnë Trevën në një zotërim feudal. Kreu i saj Anton Skura, e simbolizoi pushtetin e vet, sipas zakonit tashmë të konsoliduar në Europë, me një stemë heraldike që paraqet një luan, i cili qëndron lart mbi dy këmbët e pasme. Gjatë sundimit të Skurajve, popullsia autoktone parthine e Tiranës, i forcoi mjaft pozitat e saj ekonomike e shoqërore dhe zotëronte prona bujqësore e objekte tregëtare. Besimi fetar ushtrohej në kishat e tyre dhe praktikat fetare kryheshin në dy rite. Pjesa e popullsisë që jetonte në zonat fushore,i kryente në ritin orthodoks bizantin, ndërsa pjesa tjetër që jetonte në lartësi i kryente në ritin katolik roman. Në vitin 1336,Tanush Thopia u njoh nga anzhuinët “Kont i Viseve Parthine” midis lumenjve Mat dhe Shkumbin. Shumë shpejt u bë sundimtar i fuqishëm.Konflikti me mbretin anzhuin Robert të Napolit,ishte arësye e vrasjes së tij.Në vitin 1347,me pushtimin e “Epirit Qëndror”,nga ushtritë serbe të Car Dushanit, zotërimi i Thopiajve u shpërbë. Në vitin 1355, pas vdekjes së Carit, “Principata e Thopiajve” u rimëkëmb nga Karl Thopia, i cili e shpërnguli selinë familjare nga Petrela në Krujë. Në vitin 1364, Karli zboi anzhuinët, hyri në Durrës dhe e shpalli atë Kryeqytet të Principatës. Gjatë sundimit të familjeve fisnike Skura e Thopia, treva e Tiranës pati një farë stabiliteti. Miqësia me familjen princërore Muzaka,ndikoi në ardhjen e banorëve nga ajo krahinë. Në fushën pjellore, që deri në atë kohë ishte pak e populluar, filluan të zbrisnin banorët parthin të malësisë. Mbas vitit 1388, me vdekjen e Karl Thopisë, krahina u zhyt në anarki të plotë, e cila lehtësoi pushtimin turk në vitin 1415. Familjet Skura dhe Thopia për ti shpëtuar ndëshkimit e shfarosjes, u larguan nga Kruja dhe u vendosën pjesërisht në kalanë e Beratit.
Në qytetet e kësaj periudhe lindën institucionet e tyre: Këshilli,Mbledhja Qytetare e Repartet e Armatosura. Anëtarë të këshillit ishin Dinatët vendas(të fuqishmit,të mëdhenjtë),që në burimet historike përmenden me emërin Arhondë. Të dhëna mbi repartet e armatosura të qyteteve, ka edhe për Durrësin, i cili konsiderohej qytet port i privilegjuar. Qyteti filloi të bëhet qëndra e lëvizjeve për copëtimin feudal të vëndit, pika mbështetëse e aristokracisë feudale. Në shek.XII trupat Stratiotë ranë, por sistemi i forcave të armatosura qytetare nuk i zëvëndësoi ato. Kjo çoi në dobësimin e ushtrisë bizantine. Një shpërbërje pati edhe sistemi i Themave, të cilat si njësi të mëdha teritoriale, u ndanë në rajone të vogla rreth një kështjelle. Në krye të tyre qëndronin komandantët ushtarakë, të cilët mbanin titullin e vjetër Strateg. Ata nuk gëzonin më funksionet e drejtimit civil dhe u nënshtroheshin komandantëve më të lartë ushtarak: katepanëve dhe dukëve. Rolin kryesor në drejtimin civil të Themave të Reja, e luanin Pronarët e Mëdhenj të Tokave. Shteti ruante kontrollin mbi administratën e Themës. Qytetet e Shqipërisë së Jugut hynin në Despotatin e Epirit dhe i shpëtuan kontrollit të rreptë. Kjo ndihmoi në ngritjen ekonomike të tyre dhe në fitimin e pavarësisë organizative. Në shek.XIV, për arësye politike, perandorët u njohën disa qyteteve shqiptare, Krujës, Janinës, Beratit etj., elementë të autonomisë qytetare si: “Organet e Vetqeverisjes Qytetare”. Organi kryesor i drejtimit në qytet ishte Senati, i cili përbëhej prej përfaqësuesve të aristokracisë ( paria) dhe të qytetarëve të pasur. Në krye qëndronin dy Arhondë. Njëri caktohej nga Perandori, kurse tjetri zgjidhej prej qytetarëve. Në raste shumë të veçanta thirrej mbledhja popullore. Në Bizant, në përgjithësi, feudalët banonin nëpër qytete. Kështu ata kishin në dorë pushtetin politik, kurse përfaqësuesit e zejtarëve dhe tregëtarëve zinin vëndin e dytë. Elementët e vetqeverisjes qytetare mbetën në embrion, ndryshe nga Evropa, ku ishte arritur vetqeverisja e plotë. Në shek.XV, Kostandinopoja ishte tkurur në një qytet me 40-50000 banorë dhe pas saj vinte Selaniku, i cili ruante pozicionin e një porti dhe tregu për Maqedoninë, Shqipërinë, Thesalinë, Serbinë e Bullgarinë. Në këtë periudhë, në Perëndim pushteti perandorak, në aleancë me qytetarët, hyri në luftë kundër feudalëve, kurse në Bizant pushteti në qytetet ndodhej në duart e aristokracisë bujqësore provinciale, që orientohej më shumë tek tregëtarët e huaj.
Anarkia feudale, luftërat shkatërrimtare të çetave turke

Anarkia feudale, luftërat shkatërrimtare të çetave turke, shkatërruan Atikën dhe Peleponezin. Në një gjëndje më të mire ishin qytetet e Thrakës, Maqedonisë, Thesalisë dhe Shqipërisë. Në vitet 1321-1327, bizanti u përfshi nga luftërat civile, midis Andronikut II Paleolog dhe Andronikut III paleolog. Udhëheqësit shqiptar, u përfshinë në krah të Andronikut të Ri. Në vitin 1340, shqiptarët nën drejtimin e Andrea II Muzaka, u thyen nga ushtria e car Dushanit, i cili në aleancë me venecianët, kishte pushtuar tërë Shqipërinë, me përjashtim të Durrësit, që ndodhej nën anzhuinët. Qeveria bizantine ishte e pafuqishme të mbronte zotërimet ballkanike. Më 1361, osmanët pushtuan Adrianopolin që u bë kryeqyteti i tyre me emërin Edrene. Bizanti nuk mori pjesë në betejën e Kosovës në vitin 1389, ku shqiptarët luftuan si një forcë e organizuar. Venediku e Gjenova në shek.XV ndoqën ndaj Bizantit një politikë koloniale. Ato e kthyen atë në një vend,ku siguroheshin prodhimet bujqësore. Në këtë kohë në Perëndim, gjatë rrugëve të mëdha tokësore e detare tregëtare, me nxjerjen në tregun e jashtëm të mallrave, lindën manifaturat, kurse në Bizant prodhimi i mallrave u shkurtua.
Në vitin 1425 pushteti i perandorit nuk i kalonte kufijtë e kryeqytetit. Në krahinat e shqiptarëve ishin krijuar principata të fuqishme. Më e dalluara ishte ajo e Kastriotëve, e cila kishte lidhur pakte mossulmimi me sulltanin turk. Vojsava shtatëzënë, e shoqja e princit Gjon Kastrioti, pa në andër që lindi një dragua. Gjoni e quajti Gjergj, ndërsa sulltani turk e quajti me emërin hyjnor Iskandër,që në turqisht do të thotë Aleksandër. Për fat, Bizantit në vitin 1446, indirekt i erdhi në ndihmë shqiptari hyjnor Skenderbe dhe hungarezi Huniad, të cilët kishin planifikuar një koalicion të përbashkët, duke pritur ushtritë osmane në Kosovë. Sundimtari serb që sundonte Kosovën, pengoi Skënderbeun të bashkohej me Huniadin dhe ky i fundit pësoi disfatë. Hyjnori Skënderbe vazhdoi t’u qëndroi për vite të tëra sulmeve osmane. Më 29 maj 1453 sulltani urdhëroi sulmin vendimtar kundër Konstandinapolit. Populli tregoi akte trimërie dhe burrërie. Kryeqyteti perandorak u pushtua duke iu nënshtruar një grabitje të madhe.Me rënien e Konstandinopolit pushoi së ekzistuari Bizanti ose perandoria Romane e Lindjes.

BERATI– KRYEQENDER E DESPOTATIT ARBËRESH NË BIZANTIN E VONË

by

Nga Harallamb Kota-Studiues/
Fitorja e Beratit mbi anzhuinët e Napolit në fundin e vitit 1280, që u arrit nën muret e kalasë, shënoi fillimin e ripushtimit bizantin të trojeve shqiptare. Qeverisja e Beratit u realizua sipas sistemit administrativ bizantin nëpërmjet personit tëqefalisë, që në dokumentat latine quhet kapiten. Qefalia ishte njëkohësisht komandant i ushtrisë dhe kryetar i pushtetit civil. Ai ushtronte pushtetet që i ishin deleguar drejtpërdrejtë nga perandori dhe qeveriste në emër të tij.Shpesh ndodhte që kapiteni(qefalia) ti nënshtrohej një autoriteti tjetër sipëror, që ishte guvernatori ose despoti i krahinës, i cili jepte urdhëra dhe i impononte vullnetin e vet të parit. Duke filluar nga viti 1280, krahina e Beratit ndryshe nga rajonet e tjera, përjetoi një gjëndje paqeje relative. Kjo ishte një premisë e mirë, që ndikoi pozitivisht në zhvillimin ekonomik të zonës dhe formimin e kushteve për një stabilitet të qëndrushëm politik. Në vitet që pasuan, Perandori i Bizantit, Mihali VIII Paleolog pushtoi kështjellat e Kaninës, Durrësit dhe të Krujës (kryeqëndra e Arbanonit), duke synuar që të shtyhej përtej Krujës në veri dhe përtej Kaninës në Jug. Përparimet e bizantit në këto dy drejtime nuk patën sukses. Ekspansioni drejt jugut i mbretërisë serbe të Nemanjidëve dhe ndërhyrja e përsëritur e anzhuinëve në zonën e Durrësit pas vitit 1304, i detyroi bizantinët t’i braktisnin pozitat e përparuara dhe të tërhiqeshin në jug të vijës Durrës-Ohër.Në fillim të shek. XIV, harta politike e Arbërisë ishte kufizuar shumë dhe përfshinte krahinat, nga lumi Mat deri në bregdetin e Himarës dhe prapatokën e tyre deri në Kostur. Pjesa veriore deri në lumin Mat ishte nën sundimin e mbretërisë Serbe, e cila synonte edhe Krujën. Qyteti i Durrësit, kryeqëndra e Arbërit të hershëm bashkë me rrethinat e tij, kishin hyrë nën vartësinë e mbretërisë Anzhuine. Trojet shqiptare në jug të maleve Akrokeraune, i sundonte “Despotati i Epirit”. Ndërsa trevat arbëreshe të quajtura “Shqipëria bizantine”, qëndruan kurdoherë bashkë, në një njësi politike-administrative.
Organizimi i “Shqipërisë Bizantine” në Guvernaturë ose Apanazh
Burimet dokumentare të vitit 1315, shënojnë rastin e një grindjeje të lindur midis qefaliut të Beratit Jan Pikerni dhe disa tregëtarëve venecianë. Për ta zgjidhur grindjen, nga Perandori Androniku II, u caktua guvernatori Kostandin Paleologu, i cili ushtronte me delegim të tij pushtetin e përgjithshëm në ato vise. Prania e këtij funksionari të lartë, që ishte një i afërt i perandorit, shënon shndërrimin e krahinës së Beratit në një apanazh të mirëfilltë. Midis guvernatorëve bizantinë që pasuan njëri tjetrin në krahinën e Beratit, dy prej tyre u dalluan për nga roli që luajtën në historinë e këtij vëndi. I pari qe Andronik Paleolog Aseni i cili qeverisi në vitet 1327—1328 dhe i dyti Jan Pikerni i njohur në dokumentat bizantine me emërin Sirjani, që qeverisi në vitet 1328-1330. Falë fuqive sovrane, të transmetuara nga perandori, “guvernatori i përgjithshëm” duhej të siguronte besnikërinë e qefalisë dhe të despotatit ndaj perandorit. Në të vërtetë guvernatorët e Beratit parapëlqenin ta vendosnin selinë e tyre jashtë vëndit, në Selanik, Ohër apo në Kostandinopojë, gjë që e bënte të pamundur marëdhënien e tyre të drejtpërdrejtë me provincën. Natyrisht e gjithë kjo ishte në favor të qefalisë, i cili mbetej i pari i krahinës.

“Krahina bizantine e Beratit” ose “Despotati i Beratit”
Në fillim të vitit 1318, krahina e Shqipërisë bizantine, e organizuar nga ana gjeopolitike me juridiksionin “guvernatura e Beratit”, u shënua në dokumentat perandorake sipas rastit me emërtimin: “krahina bizantine e Beratit” ose “despotati i Beratit”. Ky organizim i ri politik i “Shqipërisë bizantine të vonë” ishte një lloj principate e qeverisur nga një despot, por që njihte sovranitetin e perandorit të Kostandinopojës dhe gëzonte një autonomi administrative. Kryeqëndra e despotatit u caktua Berati, i cili në Iliri quhej Partha, ndërsa gjatë periudhës së pushtimit Bizantin shkruhej Belegradon. Jeta ekonomike e politike e “despotatit të Beratit”, pulsonte në një varg qëndrash të rëndësishme dhe Berati (Bellogradum) kryeqëndra e despotatit, pa dyshim që zinte vëndin e parë. I fortifikuar në majë të një shpati mali që sundon luginën e Osumit, Berati përfaqësonte terenin ideal për të krijuar një vendbanim. Largësia e mirë nga bregdeti, që shmangte çdo sulm të papritur nga deti, afërsia me prapatokën malore që siguronte krahët, si dhe kontrolli i arteries kryesore që lidhte Vlorën me portet e tjera më të vogla dhe me tokat e brëndshme të perandorisë,i dhanë Beratit rolin e Kryeqëndrës së provincës.Këtu ishte selia e qefalinjve, despotëve e governatorëve bizantinë, serbë, e më pas shqiptar, që qeverisën në faza të ndryshme të historisë së despotatit. Përkrah Beratit ishin fortesat e Këlcyrës, Skraparit dhe Tomorit, që kontrollonin vendkalimet për në bregdet e anasjelltas. Rëndësia e tyre ishte thjesht ushtarake, megjithatë Kantakuzeni pohon që Tomorri ishte një kështjellë e banuar. Në vitin 1319, “despotati i Beratit”, përfshinte krahinat e Beratit, Vlorës, Myzeqes, Këlcyrës, Tomorricës, Skraparit, rrafshnaltat e Devollit, Ohrit, Kolonjës, Himarës, temën e Vagenetisë(Çamërisë) si dhe zonën e Adrianapolit (Gjirokatrës) e të Janinës. Në këtë periudhë Perandoria Bizantine i braktisi përfundimisht këto teritore, të cilat u qeverisën nga Qefalia. Nëse qefalia i parë i despotatit të Beratit, ishte një shqiptar me emërin Stani, duhet pranuar që perandoria bizantine kishte një njohje të thellë mbi strukturat qeverisëse të familjeve fisnike shqiptare mes të cilave shquheshin Matrëngët, Muzakat e Ganxat. Pal Matrënga ishte ndër krerët më të mëdhenj dhe Vlash Matrënga ishte zot i një pjese të madhe të fushës midis Durrësit e Vlorës dhe mbante titullin sevastokratorit. Në dokumentat perandorake dhe ato perëndimore, hasen edhe përcaktime të tjera mbi emërtimin e Shqipërisë bizantine duke e quajtur: “despotati i Beratit”, “despotati i Vlorës” dhe “despotati Romani”. Koncepti gjeopolitik “Romani”, ende në shek.XIV kishte një pëmbajtje shumë të gjërë dhe përcaktonte të gjitha hapësirat perandorake bizantine në gadishullin ballkanik (bizanti romak), të rrudhura dhe të mbetura në teritorin e krahinës së Beratit. Në një dokument anzhuin të datës 30 janar 1327, bëhet fjalë për një fushatë ushtarake drejtuar nga Filipi, i cili me këtë rast quhet “despot i Romanisë”, që është e barazvlerëshme me shënimin “despot i Beratit”. Në fakt fushata anzhuine u krye në vitin 1328 dhe ishte mbyllur me një fitore të vogël. Berati dhe Vlora u ripushtuan nga anzhuinët. Konti Raymond de Termis, komandanti anzhuin u emërua qeveritar i këtyre krahinave dhe e vendosi selinë në kështjellën e Beratit.Kurorëzimi “despot i Beratit” i Andrea Muzaka në vitin 1330, është fakt që dëshmon se anzhuinët u larguan nga Berati pikërisht në atë vit. Historia e Shqipërisë bizantine e dhjetëvjeçarit 1330-1340, është histori kryengritjesh të vazhdushme nga ana e shqiptarëve e fushatash ndëshkimore të udhëhequra nga perandori Andronik III Paleologu. Sidoqoftë perandoria bizantine u tërhoq.

Pozicioni Gjeografik i “Despotatit të Beratit”
Nëse Berati ishte qëndra politike e administrative e despotatit, Vlora ishte pa dyshim poli i tij ekonomik. Këto dy qëndra formonin boshtin e Despotatit deri në vitin 1340, kur Vlora u shkëput dhe formoi një despotat të ri. Gjatë gjithë mesjetës pati një ndarje rolesh midis Vlorës dhe Kaninës. Në fakt në Kaninë, kishin selinë e tyre guvernatorët, kështjellarët, qefalitë e trevës së Vlorës nën sundimin bizantin, shtaufe, anzhuin, serb, dhe të shqiptarëve Balsha. Edhe krahina e Himarës, bënte pjesë në Despotatin e Beratit dhe përfaqësonte në kuptim të ngushtë kështjellat, lokalitetin dhe bregun e detit. Ndërsa në një kuptim më të gjërë përfshinte brendësinë e vëndit, Labërinë, vënde të banuara nga njerëz të ashpër e luftarakë. Në pjesën lindore të Despotatit të Beratit një rëndësi të madhe ekonomike e strategjike kishte krahina e Devollit. Roli i kësaj krahine u rrit shumë me kalimin e rrugës Egnatia nëpër grykën e Devollit, pasi anzhuinët dhe serbët u vendosën në vijën e Shkumbinit. Me Devollin përmëndet edhe krahina fqinje e Kolonjës, e cila deri në kohërat kur funksiononte mire sistemi i Temave, kishte luajtur një rol të rëndësishëm në mbrojtje të bizantit, në këtë anë të Ballkanit. Para se të ishte një rajon ekonomik, Despotati i Beratit ishte një krahinë ushtarake, me rëndësi themelore për Perandorinë Bizantine. Ai u krijua si një njësi administrative gjatë konfliktit me Anzhuinët e Napolit, pra ishte një produkt i rrethanave dhe kërkesave të luftës. Pasi theu këtu ofensivën anzhuine, Bizanti synonte ta bënte këtë bastion të vetin në skain perëndimor, një digë për të ndalur përparimin e serbëve drejt jugut, apo të anzhuinëve nga deti. Despotati i Beratit, ishte e vetmja provincë që lidhte Bizantin me Perëndimin.Ai përbënte dritaren e vetme që e nxirte Bizantin faqe botës perëndimore e’në mënyrë të veçantë përballë Italisë. Bregdeti shqiptar mbetej pika më e përshtatshme e komunikimit dhe më e afërta e lindjes me perëndimin. Vlora u bë porti nga i cili ambasadorët dhe anëtarët e familjeve perandorake niseshin në drejtim të Venedikut, Napolit, Romës etj. Rëndësia e “Despotatit të Beratit” u ndje kur Bizanti u detyrua t’i braktiste këto troje, përballë mësymjes së papërmbajtshme serbe, të cilët u derdhën në Thesali e në Epir. Në një dorëshkrim të gjetur në malin Athos, thuhet se viti 1343, “ishte viti i parë i hyrjes në Berat, i Sebastokratorit të Serbisë së Car Dushanit, zotit Niqifor Isak”. Sundimi serb zgjati deri në vitin 1355. Pas largimit të ushtrive serbe, filloi historia e lavdishme e Principatave Shqiptare, të organizuara fillimisht nga Balshajt, Muzakajt, Zenebishët, Shpatajt etj., dhe konfliktet e tyre me feudalët serbë, të cilët ju kundërvunë.