Islam Spahiu – Dielli

PER ATA QE SHQETËSOHEN NGA DEKORIMI I MARTIRËVE!

November 2, 2016 by dgreca

-Në lidhje me një intervistë të dhënë nga Z. Daut Gumeni-

Nga Islam Spahiu- Ish i dënuar politik/

Mos bërtitni më,/

Mos bërtitni!/

Pushoni së mbyturi/

Të vdekurit …/

UNGARETI/

Zotëri Gumenin e kam konsideruar gjithnjë si bashkëvuajtës; e kam çmuar si të dënuar të mirëfilltë politik, me ideale të pastra patriotike, i papajtueshëm me farsën e demokratëve të rremë, i ditur, njohës i mirë i çështjeve ende të pazgjidhura të këtij tranzicioni cfilitës që po kalon vendi ynë. E kam bashkuar zërin tim me të tijin në situata të vështira për vendin, por kësaj here tek lexoja intervistën e dhënë një të përditshmeje u zhgënjeva, pra ndahem me të, për sa vijon:

Së pari, vrasja e 67 ballistëve në fshatin Matjan të Lushnjes 1943, nuk është bërë nga brigada e Mehmet Shehut; por nga vetë komandanti i saj, personalisht nga Mehmet Shehu me një “Parabel” gjerman në dorë. Masakra është kryer publikisht para popullsisë së fshatit të mbledhur posaçërisht aty, për terror. (Kështu bëheshin ekzekutimet prej të ashtuquajturës “Ushtri Nacional-Çlirimtare” por që në të vërtetë ishte vëllavrasëse). Kështu që, dëshmitarët janë të shumtë e, një nga ata që ka qenë një ish komandant batalioni i Brigadës së I-rë, i cili më ka rrëfyer teksa lavdëronte trimëritë e komandantit të tij, se si Mehmeti prapësoi skuadrën pushkatare, të bërë gati për zjarr, doli para rreshtit të ballistëve të lidhur, dhe nxori revolverin duke i qëlluar me radhë në lule të ballit; kur erdhi te gjysma e rreshtit, e zuri gjaku dhe ra përdhe. Pas pak u ngrit dhe e vazhdoi punën deri në fund. Ky ishte Mehmet Shehu; kujtimi i kësaj ngjarjeje nuk kalohet lehtë. Ata që e kanë njohur personalisht atë, e kanë përcaktuar temperamentin dhe karakterin e tij. Ai qe sadist, i etur për gjak. Dhe interesante është që, pasioni i tij ishte të vriste të lidhurit, robërit e luftës. Këtë e ka zbatuar në luftën e Selenicës (para luftës vëllavrasëse), në kombinim me forcat e Ballit. Forcat italiane u thyen e, në mes të robërve qenë ca oficerë italianë; pikërisht shokët e Akademisë ushtarake që kishte ndjekur vetë Mehmeti. Këta, ky i theri me thikë, me dorën e tij. (Ndodhí jashtë çdo norme tradicionale apo historike për robërit e luftës). Por nuk po zgjatemi më tej në këtë subjekt. Le të kthehemi edhe një herë te ngjarja “horror” e Lushnjes.

Në një të përditshme është botuar portreti i Mehmet Shehut; në kapelën ushtarake ai ka yllin e kuq me drapër e çekan në mes, ndërsa ballistët martirë duken aty, kokëlartë me qeleshet të bardha e me flamurin kuqezi në ballë. A kaq indiferent do të jetë një shqiptar, kur sheh këtë pamje kuptimplotë të fatit të Atdheut, dhe fyen përkujtimin si teneqe boshe të dekorimeve alla Sulltan Hamiti? Prandaj zoti Daut kjo është një gafë. Nuk mund të shpjegohet si ngjarje e rëndomtë “Shën-Bartolemeu” i fshatit Matjan të Lushnjes më 1943. Ju në intervistën e dhënë e quajtët këtë çështje zhurmë të madhe që po bëhet kohët e fundit nga të dyja palët (dmth qeveri e opozitë?) – Po zotëria e juaj qenki asnjanës?! Të dyja palëve nuk u paskan shpëtuar teprimet. Atëherë ju, si soditës, mbani – sipas një shprehjeje popullore, – një dorë në hallvë, tjetrën në pilaf – e kështu e paski të lehtë të jepni gjykimin, veç kot e ke kur bën sikur u qan hallin ballistëve duke thënë: kam parë dhe zanatçinj të historisë që nuk lënë kriminel ordiner të asaj kohe pa ia dhuruar Ballit Kombëtar.

E përsa i përket presidentit të Republikës, kushdo qoftë, ai ka zbatuar shkëlqyeshëm detyrën. Respektin e rastit për të! Është cinike, dhe është turp t’i quash ballistët martirë të emëruar nga demokratikasit vendimmarrës dhe se dekorimi i tyre qenka bërë në fshehtësi dhe me qëllime elektorale.

Le të shohim pak: duhet ditur mirë se ngjarjet historike mund t’i shfrytëzojë kushdo duke i përdorur si argument. Por, fitorja e nderi i mbetet atij që thotë të vërtetën. Këtë duhesh të bëje ndoshta kundrejt “ish-Kryetares së Gruas” së regjimit totalitar komunist shqiptar, Vito Kapos. Ajo shfaqi menjëherë alergjinë e xhelatit ndaj viktimës kur pa dekorimin e Martirëve të Demokracisë. Por zoti Gumeni shfaq delikatesën, në kundërshtinë e tij ndaj saj duke thënë: ajo është ngarkuar si pema e vitit të ri me dekorata dhe nuk u zemërua njeri aqsa u zemërua ajo në këtë moshë të thyer. Zoti Daut tregon më shumë mirësjellje, në vend të qortojë; ai ia ngarkon moshës “mëkatin” e jo duarve të saj të lyera me gjak martirësh nacionalistë gjatë të ashtuquajturës “Luftë Nacionale Çlirimtare” (përkthyer fjalë për fjalë nga serbishtja). Nobelisti Albert Kamy ka deklaruar : unë urrej vetëm xhelatët; e me rastin e dhënë këtu, do të thoja se ai që është i butë ndaj xhelatëve, në një mënyrë apo një tjetër, është me ta. Po, sido që të jetë, duket se ka ardhur koha, kur historia ta thotë fjalën e saj. Mallkimi do të mbetet për xhelatët, ndërsa lavdia për martirët e kombit.

GJIGANTI AT GJERGJ FISHTA DHE LILIPUTËT QE SULEN KUNDËR TIJ!

October 21, 2016 by dgreca

Nga Islam Spahiu/Ish i dënuar politik/

PREMISË – Duke shfletuar shtypin e ditës, hasa disa artikuj ku trajtohej figura e At Gjergj Fishtës. Këtë nismë e paskan marrë ca enveristë të njohur – sidomos njëri syresh – duke hapur kështu një debat, të thuash publik. Duke e ndjerë veten te pa-parapërgatitur (për arsye subjektive) nuk desha t’i hyj kësaj “valleje”. Mirëpo, tek shihja portretin e Poetit tonë kombëtar, të paraqitur në gazeta si objekt sulmi, m’u ngacmuan kujtimet e fëmijërisë për të cilat Dostojevski ka thënë që, mjafton një nga ato, kur është i shenjtë, e vlen më shumë se edukata e një jete të tërë. Kështu është vërtet, veç para se të parashtroj mendimin tim për këtë çështje, do të desha të tregoj ca prej tyre. Pata dëgjuar fjalimin që mbajti Enver Hoxha nga ballkoni i bashkisë, para sheshit “Skënderbej”; ishte viti 1946, në “kulmin” e “miqësisë” së tij me Titon. Duke dashur të shfaqë gjoja “dashurinë” e popullit tonë për Jugosllavinë e Mareshalit Tito, e deklaroi me zë shumë të lartë: “Ndjenjat e Fishtës nuk janë ato të popullit shqiptar!” Isha në moshën 16 vjeçare, e thashë me vete: Si gënjen pa skrupul ky njeri. E kujtimi më ktheu disa vite mbrapa, kur vazhdoja shkollën fillore në fshatin e lindjes, me mësues tim-atë. Qe koha e mbretit Zog. Në atë shkollë këndoheshin këngë të poezive të Fishtës, e ne të vegjlit rrëqetheshim duke kënduar:

Edhe hana do ta dije,

edhe djelli do t’ket pá

se përqark ksaj rrokullie

si Shqypnija i’ vend nuk ka!

E po në atê kohë, nëpër darsmat e malësorëve këndoheshin këngë trimërie e kreshnike. Nuk isha më shumë se 8 vjeç. Në një rast të tillë hyra te dhoma e burrave e dëgjova dy rapsodë që po këndonin këngën e Oso Kukës. Ata si analfabetë që ishin, nuk e dinin që atë këngë e kish shkruar një frat shkodran. Por ashtu siç ishin, me qeleshet e mbështjellat me shami, e musteqet “vesh e m’vesh” dukeshin vetë legjendarë tue vikatë:

Ke bje dielli e ke merr hana

Oso Kukë nuk ban ma nana

As n’beglerë e as n’kapidana!

– Kur këndohej kënga, “dhoma e miqve” ishte mbushur plot me burra malësorë, të ulur këmbëkryq, të heshtur ndërsa pinin duhan. Atmosfera e dhomës e mbushur me tym të turbullt, të reflektuar nga kandilët apo zjarri i oxhakut, krijonte një fantazmagori: të gjithë tashmë ishin në ekstazë; një solemnitet dehës. Kur e kujtoj këtë skenë shpeshherë mendoj: sa i ulët apo i cekët duhet të jetë ai njeri që edhe sot mendon si Enver Hoxha dikur. E shumë vite më vonë, pasi mbarova Liceun Artistik, (ku për pak më përjashtuan nga shkolla), sepse si adoleshent me temperament sanguin nuk pata kujdes, por, i ekzaltuar, u recitoja shokëve poezitë e Fishtës, ato që sot e kësaj dite i di përmendësh. Pasi m’u anulua bursa për studime jashtë shtetit nisi kalvari: u internova e pastaj u arrestova dhe u dënova për akuzën “agjitacion dhe propagandë” që tashmë ish bërë e zakonshme nën diktaturë (ky nen nuk ka ekzistuar në asnjë vend tjetër të botës komuniste). Një ndër çështjet që ishin radhitur në proçesin gjyqësor, ishte admirimi im për At Gjergj Fishtën. Kur prokurori më pyeti: “Ç’ne ti në këtë moshë, ku ke rënë në kontakt me veprat e atij, për të cilin shoku Enver ka thënë ‘Rroi e vdiq si akademik i fashizmit’?”. E këtu po tregoj pa u mburrur si u përgjigja: “Së pari ai ka qenë anëtar i Akademisë Mbretërore të Italisë e jo i një partie. Unë e kam çmuar si nder këtë edhe për popullin shqiptar, kur kemi parasysh që Italia është një shtet europian. Edhe pas kapitullimit të fashizmit, pra edhe pas luftës, Akademia në fjalë ekziston dhe emri i At Fishtës qëndron aty. Pastaj, përsa i përket se si “rashë në kontakt me veprën e Fishtës” u përgjigja kështu: Kur unë vazhdoja shkollën fillore, ishte koha e regjimit të mbretit Zog I-rë, dhe Fishta në atë kohë ishte shpallur Poet Kombëtar. Në librat e këndimit ishin poezitë e Fishtës të cilat ishin muzikuar dhe ne i këndonim me emocion, si psh:

“Edhe flamuri i Shqypnisë

Si flak mnije e Perëndisë

Do t’valvitet m’Kaçanik

M’Kaçanik po do t’valvitet

Kuqezi flamuri i shqyptarve

Përse toka shqyp ku flitet

Ajo vetë asht, qi prej t’parvet

Trashigim na e kemi pasë:

Mbrend i huej, jo, ma s’do t’shklasë,

Posë atëherë, kur vjen për mik.”

Këto vargje nuk i citova në gjyq se nuk të linin po i kisha ndërmend kur iu përgjigja prokurorit se ç‘ish arsyeja që isha i prirur ndaj vargjeve fishtjane. E mbaj mend mirë përgjigjen që dhashë, fare sinqerisht: Ato poezi më kanë ushqyer atdhedashurinë bashkë me qumështin e nënës. Çuditërisht trupi gjykues heshti dhe nuk bëri asnjë vërejtje për këtë. Nuk e kapa menjëherë këtë, veç më vonë e kuptova se pohimin tim e vlerësuan nga ana teknike. Ishte pranimi i akuzës dhe nuk pengonte procesin.

Besoj rrëfimi i mësipërm mjafton si premisë. Më poshtë po mundohem të ballafaqohem me enveristët e ditëve tona. Nuk besoj ta kem të vështirë sepse kam aleat figurën e një titani; kundërshtarët janë shumë të vegjël.

Në gazetën DITA të datës 14 gusht 2016, lexova me shumë interes artikullin e Hasan Ulqinit me titullin Faiku që nuk njohim. Dhe më vonë, po në këtë gazetë lexova po mbi këtë temë, artikujt që m’u dukën akoma më interesantë, të Fitim Çaushit, e që janë: 1. Faik Konica miti i një matrapazi – 2. Faik Konica, luftë Luftës se Vlorës – 3. Faiku: Zuzarët nga Frashëri! – 4. Konica me Esadin kundër qeverisë së Vlorës – 5. Faiku spektakël lajkash me Zogun. – Pasi i lexova këto analiza mbi këtë personalitet prestigjioz të letrave shqipe, mbeta sa i impresionuar aq i habitur nga këto hollësira që nuk i dija. Nga ana tjetër, më erdhi mirë që u demaskua një figurë të cilën, për arsyet që dihen, lobi grek po përpiqet ta përdorë këto kohët e fundit për të errësuar imazhin e Nolit tonë të madh.

Para ca kohësh kur më ra në dorë libri voluminoz Fan Noli i Nasho Jorgaqit, m’u dha rasti t’i shtrëngoj dorën dhe ta përgëzoj sinqerisht autorin; por pak më vonë, çuditërisht po e shihja që ky në media po e lavdëronte me superlativë Faik Konicën, më parë mik pastaj kundërshtar i Nolit, do të thosha si Niçe me Vagnerin. Prapë m’u dha rasti dhe e pyeta Jorgaqin për këtë gjë. Ai më shpjegoi me këndvështrimin e tij. E quante Faikun gjeni (!!!). –Se si mund të jetë gjeni një që nuk ka asnjë vepër, këtë vetëm ai e di. – Sigurisht këtu kisha të bëja me një zhgënjim nga ana e ime, dhe m’u kujtua epigrami i njohur i Nolit:

“Dhe Faiku faqe ndërron

Die shante sot lavdëron

Fryn bulçitë e trumbeton

Që katrani zbardhëllon”.

Epo, të tillë janë ata që ndërrojnë fytyrën. Por këtu na vjen rasti më i çuditshëm akoma: Fitim Çaushi paska nisur një fushatë tjetër fatkeqe: kësaj radhe e paska me gjigantin e letrave shqipe, Patër Gjergj Fishtën. Por edhe kjo mund të kishte një kuptim nëse nuk do të ishte absurdi që ky qenka mik i Jorgaqit me të cilin bie në kundërshtim përsa i përket Konicës. Atëherë: si është e mundur? Çdo gjë mund të jetë kjo përveç ndershmërisë. Këtu kemi të bëjmë me liliputë që i kundërvihen një gjiganti. Arsyet janë të shumta, na mjaftojnë këto që po parashtrojmë më poshtë:

Fitim Çaushi, sulmin kundër Fishtës e fillon ndaj një Gurakuqi të rremë për të cilin nuk dua të flas gjersa ky me deklaratat e tij rezulton të jetë një militant i PD, dhe çështjen në fjalë e banalizon me sloganet Edi Rama dhe Blloku i tij i aventurierëve kanabistë. U çudita kur mësova që ky zotëri na qenka profesor universiteti ndërsa jetoka me mentalitetin e një vulgari. Mjafton ky fakt, me të cilin do t’i jepja të drejtë Fitimit, por ai, duke e çuar më tej analizën, siç duket nuk bën më dallim nga Gurakuqët e rremë, me ata të vërtetët, por “rrëshqet përpjetë” duke i atribuar Luigj Gurakuqit historik, ide e veprime që nuk kanë qenë kurrë të natyrës së tij. Autori i artikullit në fjalë shkruan: “Po t’ishte gjallë Luigj Gurakuqi në vitin 1940, të parin që do të godiste, do t’ishte Gjergj Fishta, sikundër goditi Faik Konicën me shkop kokës në Vlorë, kur tentoi ta shkëpuste nga Ismail Qemali për ta lidhur me Esat Pashën”. Mirëpo, këtë lajthitje e hedh poshtë Gurakuqi i pavdekshëm me kushtimin monumental të veprës së tij «Vargënimi në gjuhë Shqype» :

Fort të ndritshmit Zot

AT GJERGJ FISHTA

Qi me vepra të larta e të shkëlqyeshme

I fitoi nderë e famë të pasosme

Zanave shqyptare

Në shej çmimit e bindjet

Ket punë të vogël

Auktori i përvûjtun

Kushton

Do të mjaftonte ky kushtim për të kuptuar se kush ishte Patër Gjergji dhe kush ishte miku i tij, “vigani liberator” siç e pat quajtur Noli, Luigj Gurakuqin. Por, jemi të shtrënguar t’i përgjigjemi fushatës propagandistike të komunistëve të sotëm që, çuditërisht, si asnjëherë tjetër kanë ndërmarrë këto kohët e fundit kundër vlerave më të mëdha të patriotizmit tonë kombëtar. Fitim Çaushi, çuditërisht e pranon që Gjergj Fishta njihej si kundërshtar i vendosur i Italisë, – por pastaj aty për aty rrëshqet: – por pas, 7 Prillit u mbulua me nder e shpërblime nga italianët, çka ndërroi qëndrimin dhe filloi bashkëpunimin me italianët. – Këtu kemi të bëjmë me një pohim të vërtetë në fillim i cili ndiqet me sajime e thashetheme nga më grotesket. Alergjia instinktive e një komunisti të indoktrinuar gjer në palcë, përpiqet me çdo kusht të eliminojë kundërshtarin në mënyrën më trashanike duke u bërë qesharak. Jo vetëm kaq, i verbuar nga urrejtja luan rolin e injorantit duke u bërë edhe cinik. I themi këto me këtë logjikë: Fishta pra, paska qenë i njohur si kundërshtar i Italisë; por këtu do të ndalemi dhe ta shqyrtojmë këtë dukuri. Kur themi për dikë apo për diçka që njihet, këtu nuk kemi të bëjmë me një thënie “kalimthi” apo me ndonjë individ të rëndomtë, por me një opinion publik, me një shoqëri të tërë. E këtu nuk ka kotësi. Ndërsa ajo që përcjell artikullshkruesi, pas 7 prillit 1939 kur qenka mbuluar me ndere e shpërblime nga italianët, e çka ndërroi qëndrimin e filloi bashkëpunimin me italianët, është pa asnjë bazë dhe vërtetohet lehtësisht e kundërta. Pas pushtimit (7 prill 1939) Fishta nuk është parë në publik. Por ka një fakt tjetër që e shemb përtokë kështjellën prej kartoni qe ngre komunisti enverist: në librin e shkrimtarit të njohur Injac Zamputi, “Fishta – koha, njeriu, vepra” lexojmë: “Akademik i Italisë (Fishta) duke qenë në konferencën që mbajti në kinemanë “Rozafa” për s’di se çfarë rasti përkujtimor – në fundin e jetës së tij, – e solli fjalën te paralelizmi i pushtimit fashist me pushtimin romak të lashtësisë. Dhe pati guximin të fliste për rezistencën që hasën romakët ndër fiset dhe mbretëritë ilire, deri tek kryengritja e kryesuar prej Batos. “Të gjitha këto – përfundoi ai – ndodhën sepse Ilirët e panë menjëherë se trupat romake po sillnin robërinë në vend të lirisë të cilën mburreshin se po ia sillnin botës bashkë me drejtësinë romake”. Aluzioni ishte i qartë. Nuk plasi skandali, por në fytyrat e të gjithëve lexohej habia e madhe për këtë guxim. Ç’rrjedhime do të kishte pasur nuk e dij, sepse në fund të atij viti Fishta vdiq.”

Atëherë, kështu e mbylli jetën ky njeri i madh dhe nuk u la kohë anatemuesve, “flirteve” ala-jorgaq, për të vazhduar lojën djallëzore. Mund të mohosh me fjalë edhe një realitet, por kur është fjala për pavdekësinë kushdo që i kundërvihet dështon. Jean Paul Sartre ka thënë “Ne jemi veprat tona”, e nëse është kështu, vepra universale e Fishtës nuk vdes për sa kohë flitet gjuha, bilbil i së cilës pat qenë ai vetë. Me atë vepër ai, si Horaci i lashtësisë, i ngriti monument vetes, një monument të atillë për të cilin poeti i madh latin pat shkruar: “Kam ngritur një përmendore më të qëndrueshme se tunxhi e më të lartë se piramidat e pamatura mbretërore; këtë përmendore, as shiu rrënues, as Akuiloni i tërbuar, as vargu i pambarim i vjetëve, as rryma e kohëve s’do të mund ta dërrmonin”. Kështu e ka dhe Fishta ynë i madh, të gjitha këto dukuri që përmend Horaci nuk kanë për ta rrëzuar monumentin e tij, e lëre më pastaj orvatjet e liliputëve, as mund t’i afrohen lartësisë së tij.

Tiranë, tetor 2016

DY ANËT E NJË MEDALJEJE

October 2, 2016 by dgreca

Nga Islam Spahiu/Nuk mund ta shfaqësh madhështinë tënde duke qenë në njërin ekstremitet, por veçse duke i prekur që të dy në të njëjtën kohë./Paskal/

Në datën 22 gusht nje e përditdshme mediatike ka botuar një polemikë mes z. Shaqir Vukaj dhe z. Hamza Kazazit me rastin e 73-vjetorit të Luftës së Reçit. Me këtë rast, i pari mbron tezën e komunistëve shqiptarë, ndërsa i dyti të kundërtën e saj. Do të ishte shumë i dobishëm për historiografinë shqiptare një debat i tillë kur kemi parasysh që rrahja e mendimeve çon në përfundime të drejta, por kur sheh që secila palë shikon vetëm njërën anë të çështjes, atëherë këtu kemi të bëjmë me atë dukuri që me shprehjen popullore quhet “njëri i bie thumbit, tjetri patkoit”. Për të shmangur këtë mosmarrëveshje, jam i mendimit që në këtë debat të marrin pjesë të gjithë ata që kanë qenë dëshmitarë okularë në ngjarjet historike, dhe që kanë argumente dhe fakte që vënë pikën mbi “i”. “Asnjë dëshmitar nuk është më i mirë se sytë e tu” thotë një fjalë e urtë e, nën këtë prizëm, do të përpiqem të jap kontributin tim modest në zbardhjen e së vërtetës. Nuk do desha të ndalem te Lufta e Reçit; atë do t’ua lija zotërinjve të lartpërmendur të polemikës së rastit, veç para se të hymë në temën që kam zgjedhur, nuk po më rrihet pa bërë një vërejtje si lexues i thjeshtë, mbi qëndrimin e ashpër, akuzues të z. Vukaj dhe në atë të z. Hamza Kazazit gati të përulur e shfajësues, si t’ ishte i pandehur para gjyqit. E them këtë sepse, ndërsa z. Vukaj e akuzon të atin e Kazazit si “kolaboracionist”, ky i fundit shkruan tekstualisht: “Jupi i ka pas thënë të shoqes dhe të afërmve se, i vetmi gabim në jetë ishte se pranoi post në periudhën e fashizmit dhe se, sa të qetësohej situata, me mbarim të luftës, do të kërkonte vetë të dilte në gjyq e pikërisht pse komunistët flisnin”. – Me këtë deklaratë, z. Vukaj del fitues i një beteje, por unë do të thosha, jo i gjithë luftës; kjo pse ne do të vazhdojmë t’i shohim dy anët e medaljes dhe duke i shkuar çështjes gjer në fund, pa u trembur nga e vërteta, pse, siç ka thënë Shekspiri “Duhet thënë shpesh e vërteta sepse shpesh përsëritet dhe gënjeshtra”. – Po marrim çështjet më kryesore:

1.LANÇ: LUFTË ÇLIRIMTARE APO CIVILE?

Para së gjithash, duhet t’i kujtojmë z. Vukaj se ai harron që në fillim se ç’bazë ka pasur e ashtuquajtura “Luftë Nacional-Çlirimtare”. Besoj se ai e di mirë që komunistët shqiptarë nuk e kanë kundërshtuar pushtimin italian të 7 prillit 1939. Në atë kohë ishte në fuqi pakti gjermano-sovjetik. Polonia e pushtuar u nda përgjysmë mes tyre; në sheshin e Varshavës u bë paradë e përbashkët e dy ushtrive. KOMINTERN-i që nga Moska lëshoi thirrjen për gjithë komunistët e botës: Mos kundërshtoni luftën e drejtë të fashizmit kundër kapitalizmit botëror. Unë në atë kohë isha 10 vjeç dhe kam lexuar me sytë e mi këngë fashiste pa ndonjë ndryshim nga këngët partizane. E kështu, në këtë kohë nuk ka pasur partizanë në Shqipëri. Vetëm nacionalistët e bënë gjestin e rezistencës (nuk kish mundësi më tepër) por duhet ditur që nga gjestet e vogla bëhen beteja të mëdha. Prandaj duhet ditur gjithashtu që Mujo Ulqinaku nuk qe komunist siç deshët ta bëni ju; ai ish-nënoficer me siglën  (Zogu i I-rë) në kapelë. E ndërsa nacionalistët internoheshin në Ventotene, komunistët shqiptarë fërkonin duart me entuziazëm për “sukseset” e “Luftës rrufe” të Hitlerit, e veç atëherë kur Gjermania hitleriane sulmoi Bashkimin Sovjetik, atdheun e tyre ideologjik, vetëm atëherë ata rrokën armët, – ofshe! Për një vend të huaj jo për të vetin! – E si është e mundur që z. Vukaj, që mbahet si njohës i historisë, e injoron këtë fakt të pamohueshëm? Zotëria e tij nuk e përmend fare PKSH dhe kush e organizoi atë. A nuk qe vallë malazezi Miladin Popoviç që e organizoi dhe e udhëhoqi PKSH deri në fund të luftës? Nga e merrte drejtimin LANÇ-i? Ky emërtim u mor nga AVNOJ, i përkthyer nga serbishtja. Atëherë lind pyetja: Kundër kujt u drejtua pushka e partizanit shqiptar, kundër të huajit apo kundër vëllait të vet? Një statistikë shkencore do të nxirrte në dritë një bilanc të tmerrshëm, “UNÇL”, nën udhëheqjen e PKSH, e cila nga ana e saj udhëhiqej nga ajo jugosllave, luftonte nën sloganin “kundër armiqve të brendshëm” apo “reaksionarëve” e pastaj lahej goja “kundër okupatorit”. Humbjet njerëzore gjatë periudhës së Luftës Dytë Botërore në Shqipëri, në përqindjen më të madhe janë shqiptarë të vëllavrarë; shembujt janë të ditura nga familje viktimash që i përkujtojnë të vetët sot e kësaj dite. Në qoftë se LANÇ do të ishte me të vërtetë çlirimtare, ç’donte Brig. I e Mehmet Shehut në një fshat të Peqinit ku u masakruan 67 fshatarë të pafajshëm? “Okupatorë” qenë ata? Për këtë krim krenoheshin komunistët: “vranë kaq ballista…”, po brigada e V “Sulmuese” ç’deshi në Lumën e largët, duke u hedhur nga Jugu në Veri?, pse i vranë dy arsimtarët 20-vjeçarë, posa kishin kryer Normalen e Elbasanit? A nuk pati të drejtë pastaj fshati i tyre, Lusna, që u ngrit në këmbë, me të madh e më të vogël dhe i ra asaj brigade gjakatare? A nuk ishin shqiptarë fshatarët e pafajshëm të Buzmadhes, ku u pushkatuan 21 vetë, në mes të cilëve një 19-vjeçar? Kjo ndodhi me 26 shtator 1944. Po në këtë vit u pushkatuan 4 burra në fshatin Novosej. A nuk mjaftojnë vallë këto kulme tmerri që të vërtetojnë se ajo luftë nuk qe aspak “çlirimtare” por mirëfilli vëllavrasëse? Të shohim më poshtë çështje tjera.

2.KOLABORACIONIZMI NË SHQIPËRI 1939-1944

Duke pasur parasysh sa thamë më lart, le ta analizojmë me kujdes këtë term që përbën akuzën e komunistëve shqiptarë ndaj nacionalistëve gjatë okupacionit, akuzë kjo që sot e kësaj dite ata e përdorin si kalë beteje. Sipas fjalorëve të gjuhëve të ndryshme evropiane, termi kolaboracion shpjegohet, pos të tjerave, edhe me fjalën kompromis. Njihen kompromiset historike. Le ta shqyrtojmë pak, pa u ngutur, për t’i shkuar çështjes gjer në fund.

Nuk ka popull në historinë e njerëzimit, as ata më të mëdhenjtë, që e kanë siguruar ekzistencën e vet, – në një mënyrë a në një tjetër – pa mbështetje a bashkëpunim me ndonjë tjetër. Nëse është kështu, pse do të bënte përjashtim një popull i vogël si ky i yni, aq më tepër kur dihet që historikisht ka qenë objekt përbuzjeje e dhunimi për Fuqitë e Mëdha? Ishte Traktati i Londrës ai që e ktheu Shqipërinë në një shesh lufte mes fuqive ndërluftuese gjatë Luftës I Botërore. Një zëdhënës i qeverisë angleze, i pyetur se cilët ishin miqtë e përhershëm të vendit të tij, u përgjigj: Britania e Madhe nuk ka miq të përhershëm por interesa të përhershme. Kurse në vigjiljen e pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, kryeministri konservator anglez, Çamberlajn, i pyetur se çfarë qëndrimi do të mbante qeveria e tij ndaj ndonjë sulmi eventual të Italisë ndaj Shqipërisë, u përgjigj me gojën plot: Britania e madhe nuk ka interesa në Shqipëri. – Nuk do të mjaftonte me kaq, po mos të dinim një fakt tjetër kuptimplotë, që vërteton edhe më tepër se ç’rëndësi kishte Shqipëria në arenën ndërkombëtare. Të gjithë e dinë se gjatë Luftës II Botërore, të gjithë mbretërit e vendeve të pushtuara emigruan e, shumica e tyre kërkoi strehë në Angli, te “nëna e mbretërive botërore”, siç mund të thuhet në këtë rast. Kështu ndodhi edhe me mbretin tonë, Zogun I, mbret i Shqiptarëve; por këtu u bë një përjashtim: mbretëria tradicionale britanike nuk denjoi ta njohë këtë mbret të “vetëshpallur”, siç e quanin armiqtë e tij. Ia refuzuan, gjithashtu, edhe kërkesën për t’u takuar me ndonjë titullar të mbretërisë dhe e lanë si emigrant të thjeshtë në një hotel privat. E, natyrisht, mbreti shqiptar, i zhgënjyer, u largua që andej e, pas peripecirash, ndërroi jetë në një klinikë private në rrethinat e Parisit. Por e kundërta ndodhi me mbretin Konstandin të Greqisë. Ai u vendos në një vilë të posaçme në mes të Londrës, i ruajtur me gardë mbretërore.

Edhe sikur të jenë pak këto që u thanë më lart, a nuk del i qartë fakti që Fuqitë e Mëdha e kanë denigruar historikisht Shqipërinë, është për t’u mbajtur mend rasti kur Konferenca e Londrës vendosi kufijtë e 1913 që linin jashtë vende e troje thjesht shqiptare. Atëherë Fishta ynë i madh shfryu:

“Uh! Evropë ti kurva e motit / Qi i rae mohit besës Zotit! / Po a ky â shêji i qytetnisë / Me da tokat e Shqypnisë / Për me mbajtë klysht e Rusisë?”.

Atëherë, ç’qëndrim do të mbanin patriotët tanë përballë një armiqësie të tillë, e cila synonte asgjësimin e kombit e të Atdheut? Le të japim përgjigjen e duhur si realistë e jo si ëndërrues. Përgjigjja më e saktë mendojmë se është sakrifica që ata bënë nën moton “Atdheu mbi të gjitha”. Jo më kot këtu do të kujtojmë shprehjen e poetit të madh hungarez, Petöf: “Për dashurinë jap jetën, por për lirinë jap dashurinë”. – E, pa dyshim, do të thoshim që patriotët tanë pranuan një sakrificë ende më të madhe; madje sublime: me gjestin e tyre ata thanë: “Për nderin japim jetën, por për Atdheun japim edhe nderin”, dhe e bënë; pranuan nofkën mallkuese “kolaboracionist” dhe nuk iu trembën as vdekjes për këtë. Duke e shqyrtuar pa paragjykim këtë dukuri, do të arrimë në përfundimin e drejtë që ky term, në këtë vend e kohë, e humbet hijen e keqe dhe merr shkëlqimin e së mirës; kthehet në të kundërtën: ata marrin hirin e heroizmit; shkrinë gjithçka për idealin më të shenjtë: Atdheun. “Qëllimi shenjtëron mjetet” është një nga parimet e urdhrit jezuit. Kështu, patjetër mallkimi kthehet në respekt. Një dukuri e tillë njihet në vende dhe epoka të ndryshme, e nga persona të veçantë. Për shembull:

KONTESHA VALEVSKA

Polonia fatkeqe kishte pësuar një ndarje të dhimbshme midis Prusisë, Rusisë dhe Austrisë në vitin 1795. Popullsia aty do ta priste si shpëtimtar Napoleon Bonapartin. Ky, gjithashtu, kishte interes të krijonte një shtet aleat në qendër të Evropës, kur perandori frëng hyri me ushtrinë e tij në Varshavë (1807), aristokracia polake i bëri një pritje madhështore; mes tyre ishte edhe kontesha Valevska. Me perandorin ajo pati një bashkëbisedim; për Napoleonin ai qe një “flirt”. Zonja e hekurt nuk deshi të dorëzohej; nuk donte të tradhtojë bashkëshortin e saj plak. Porse – duket e çuditshme – jo vetëm parësia e vendit por vetë i shoqi, bënë çmos ta bindnin zonjën e lartë polake që t’i jepej perandorit frëng; e kjo në emër të shpëtimit të atdheut, pas një hezitimi ajo, më në fund pranoi. Dha pra nderin personal për atë që ishte më e shtrenjtë për kombin: Tani një kuriozitet sipas biografëve seriozë, nga Atdheu ato pak femra që u lidhën me Bonapartin, e vetmja që i ka qëndruar besnike deri në fund, ishte kontesha Maria Valevska. Emil Ludvig, në veprën e tij madhore Napoleon, veç tjerash, ka shkruar edhe për disa anekdota nga jeta e Bonapartit. Pas abdikimit të parë, siç dihet, Fuqitë e Mëdha ia njohën këtij sovranitetin mbi ishullin Elba (1814-1815). Duke përshkruar banesën e sovranit, ai tërheq vëmendjen: “…në kopshtin e vilës së Bonapartit, shihej duke luajtur një fëmijë 10 vjeç me kostum polak”. Ky qe biri natyror i Napoleonit I dhe i konteshës Maria Valevska. Ky mori titullin “Konti Kolona” që më vonë u bë figurë politike. Nën sundimin e Napoleonit III qe ministër i Punëve të Jashtme (1855) pastaj arriti të kryesojë Kongresin e Parisit (1856).

WINSTON ÇËRÇILL

Le të vijmë këtu në kohën e Luftës Dytë Botërore (1939-1945). Evropa u trondit nga shpallja e “Luftës rrufe” të Hitlerit. Objektivi kryesor ishte Anglia. Pas një përshkallëzimi të luftës, Londra u bombardua dhe u dëmtua mjaft; tmerri tashmë e kishte pushtuar popullin. Në vitin 1942, qeveria e kryeministrit konservator, Çërçill, bëri aleancë me Bashkimin Sovjetik të Stalinit. Në qarqet politike, mbase edhe në popull, ky akt u quajt skandal. Në Parlamentin britanik, Dhoma e lordëve këta të fundit u ngritën të alarmuar dhe të indinjuar dhe protestuan. Pyetjes se si është e mundur që një vend si Anglia, një mbretëri tradicionalisht e njohur si simbol autoriteti dhe qytetërimi, të katandisej në një aleancë me vendin më barbar e obskurantist me një regjim totalitar komunist, Çërçilli, me gjakftohtësinë proverbiale angleze, u përgjigj: “Në qoftë se Hitleri do të invadojë ferrin, ne do të luftojmë krah për krah me djallin”. – Kjo shprehje, besojmë se nuk ka nevojë për koment.

MARESHALI PETAIN

– Meqenëse termi Kolaboracionizëm lindi në periudhën e Luftës së Dytë Botërore e pikërisht si përcaktim i dukurisë së bashkëpunimit me okupatorin nazist gjerman, le t’i hedhim një sy Francës së kësaj kohe e cila është tipike në këtë drejtim. Në këtë kohë e në këtë vend, kemi dy anët e një medalje: e para është rezistenca e paepur e popullit francez kundër pushtuesit nën udhëheqjen e gjeneralit De Gol, dhe tjetra është e bashkëpunëtorëve (kolaboracionistë) me okupatorin, me qëllimin për të shpëtuar atdheun; të kryesuar nga mareshali Petain. Për të parën nuk kemi asnjë koment sepse është e kuptueshme nga kushdo, kurse e dyta anë e medaljes paraqitet enigmatike dhe kërkon shumë durim e kurajë që të zbërthehet gjer në fund. Atëherë le të merremi me të dytën. Protagonisti kryesor i kësaj historie në Francë, pa dyshim qe mareshali Petain. Ky, pas një karriere të lavdishme në shërbim të atdheut, e sakrifikoi famën e nderin kur Franca qe përballë një rreziku asgjësues. E ja se si:

Ai qe ambasador në Madrid kur Gjermania sulmoi Francën (1939). U thërrit në qeveri dhe u emërua kryetar i Këshillit Ministrave. Menjëherë pas kësaj, ai kërkoi armëpushim me Gjermaninë. I veshur me të drejta fuqiplote nga Asambleja Kombëtare, më 10 korrik 1940 ai, 84-vjeçar, u njoh si kryetar shteti në Vishi. Për politikë të brendshme ai shpalli “Revolucionin Kombëtar, ndërsa për atë të jashtmen zgjodhi rrugën e “kolaboracionizmit”. I ndodhur tashmë në postin e tij në këtë zonë të lirë, në nëntor të 1942, ai qe gjithnjë e më tepër i varur nga gjermanët, të cilët e morën me vete gjatë tërheqjes në gusht të 1944. I transferuar në Singmaringen bashkë me qeverinë e tij, u kthye në Francë ku pas një viti (1945) u dënua me vdekje nga Gjykata e Lartë, porse për hir të shërbimeve të larta dhe lavdisë që i dha atdheut në të kaluarën, dënimi iu kthye në burgim të përjetshëm të cilin vuajti në ishullin Yen, në bregdetin e Oqeanit Atlantik – fortesa është dhe sot – Mos të harrojmë që, godina ku u zhvillua gjyqi i tij, qe e rrethuar nga një kompani ushtarë, në roje nga turmat e revoltuara të popullit që brohorisnin për Petainin hero dhe kërkonin lirimin e tij. Sidoqoftë, ai e arriti qëllimin: Po të ishte bërë një luftë mes Francës e Gjermanisë, përveç humbjeve njerëzore të paparashikueshme, Franca do të ishte shkatërruar. Dihet se si ushtria hitleriane i linte vendet e braktisura. Mjafton vetëm një shembull: Varshava u shndërrua në gërmadhë, kurse në Parisin kolosal, me urdhrin direkt të Hitlerit, nuk u prek asnjë tjegull.

KËSHILLI I LARTË I REGJENCËS NË SHQIPËRI (1943-1944) ishte organ i lartë i pushtetit i organizuar nga nacionalistët shqiptarë pas kapitullimit të Italisë fashiste (1943). Kuvendi Kombëtar zgjodhi Këshillin e Lartë të përbërë nga 4 veta, që duhet të kryesonin me radhë për 3 muaj secili, Këshilli i Lartë ishte kryetar i shtetit, kishte komandën e përgjithshme të forcave të armatosura, emëronte nëpunësit e lartë, nxirrte dekretet dhe rregulloret e nevojshme për zbatimin e ligjeve. Të gjitha atributet e tjera që, sipas statusit zogist të vitit 1928 i takonin mbretit, ushtroheshin nga Këshilli i Lartë përveç atyre që nuk pajtoheshin me karakterin e këtij institucioni. Ky këshill u kryesua gjatë gjithë kohës së ekzistencës së tij, nga Mehdi Frashëri. Ishte pra shtet shqiptar i pavarur. Komandanti i ushtrive gjermane, me anë të një proklamate shpalli botërisht: “Mbi ardhmërinë politike dhe shtetërore të vendit do të vendosë vetë populli shqiptar. Gjermania nuk do kurrgjë nga Shqipëria!”. E më tej: “Ne gjermanët jemi miqtë tuaj më të mirë e më të sinqertë. Mos na merrni edhe ne për italianë! Kujtoni se zmadhimin e Shqipërisë suaj me krahinat më pjellore e keni fituar në vitin 1941 me anën e armëve tona”. E si përfundim: “Na nga Atdheu juaj do largohemi kryekëput me të përfunduar lufta me triumfin tonë”. – Besojmë që nuk ka fakt më të qartë që vërteton se ushtria gjermane nuk ishte pushtuese në Shqipëri; prezenca e saj në vendin tonë ishte për qëllime taktike e strategjike që karakterizonin Luftën e Dytë Botërore: Duhej ndaluar rreziku i zbarkimit të Aleatëve në bregdetin Adriatik. Ja e gjitha…

“LIMBO” APO “SHKOLLA E ATHINËS” SHQIPTARE.

Një fotografi shumë interesante që botonte gazeta “Dita” e datës 23 gusht, na frymëzon e na jep rastin t’i nxjerrim në pah e t’i shqyrtojmë figurat kryesore të Regjencës (1943) që paraqiten aty. Duke e parë atë fotografi – madhështore do ta quaja unë – më shkoi mendja te LIMBO e “Komedisë Hyjnore”, ku Dante paraqet njerëzit më të mëdhenj të lashtësisë duke i përshkruar një nga një sipas emrave të lavdishëm të tyre. Dhe, analogjikisht me këtë sikur më doli parasysh tabloja e famshme e piktorit gjenial të Rilindjes Italiane, Rafaelos, ku gjithashtu janë paraqitur figurat më të lavdishme të lashtësisë, kuadër ky i titulluar SHKOLLA E ATHINËS. Sigurisht nuk mund të ndalemi këtu në një analizë të hollësishme, sepse është një temë më vete që kërkon vend e kohë tjetër. Por neve na shërben ky shembull për të shtjelluar shqyrtimin e figurave të veçanta të kombit tonë të cilat, për nga rëndësia historike, nuk ua lënë dalë figurave të mëdha të lashtësisë që janë paraqitur në LIMBON e Dantes apo në SHKOLLËN e ATHINËS së Rafaelos. Pra, le të jemi kurajozë e të marrim nismën për të hedhur dritën e së vërtetës mbi një realitet të anatemuar. Le t’i nxjerrim në dritë ata burra që shkëlqyen për një kohë të shkurtër, si qiriu i cili para se të shkrihet krejtësisht, për një çast lëshon një shkrepje flake më të madhe e pastaj fiket. T’ua bëjmë pra një nderim këtyre heronjve; atyre që shkrinë veten për hir të Atdheut. E, duke e mbajtur para fotografinë madhështore ku radhiten këta kreshnikë të denjë për epikën tonë, le t’i marrim me radhë, nga e majta në të djathtë:

Fuat Dibra

Veprimtar i Lëvizjes Kombëtare për pavarësi. Më 1909 F.D. ishte organizator i Kuvendit të Dibrës, më 1919 kontribuoi për shpenzimet e qëndrimit të delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes – Paris për 17 muaj. Ndërkohë, vetë ishte përfaqësues i Kolonisë Shqiptare të Stambollit në atë Konferencë. Më 5 prill 1920, së bashku me P. Evangjelin ishte anëtar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes të emëruar nga Këshilli Kombëtar. Pas pushtimit italian të Shqipërisë u emërua ministër i Ekonomisë Shqiptare, më 3 dhjetor 1941, por ai dha dorëheqjen me 12 janar 1942. Më 18 prill 1942 u emërua anëtar i Këshillit t’Epërm Fashist Korporativ, por edhe atë post F.D. nuk e pranoi dhe nuk e bëri betimin ritual, çka solli shkarkimin e tij më 9 qershor 1942. Në nëntor po të këtij viti ai ishte një nga themeluesit e Ballit Kombëtar. Më 25 tetor 1943, u mblodh Kuvendi Kombëtar ku u zgjodh anëtar i Këshillit të Lartë. Për shkak të sëmundjes, ai nuk e ushtroi thuajse fare atë detyrë. Vdiq në Tiranë në muajin shkurt 1944 dhe u varros me nderime të posaçme.

Mihal Zallari

Lindi në Frashër të Kolonjës 1894 në familjen e Zallarëve. Kreu në Stamboll liceun gjerman; më vonë kreu studimet në Grac. Ndërkohë, familja e prindërve të tij, në vitet 1920-1924 mbajti qëndrimin politik në krah të Fan Nolit. Pas kthimit nga studimet, ai ushtroi kapacitetin e tij dhe energjitë në punë të ndryshme shoqërore ose zyrtare. Veç tjerash, ai u emërua në Shkollën Mbretërore të oficerëve ku jepte lëndën e historisë së artit. Në shkollat e tjera ka dhënë lëndën e matematikës. U dha edhe pas publicistikës shkroi me nivel të lartë në gazetat “Demokracia”, “Besa” etj. Vazhdoi në vitet 1939-1944 duke shkruar në gazetat “Kombi”, “Bashkimi” etj… Pas kapitullimit të Italisë (1943) Mihali u thërrit në Komitetin Provizor që kishte atributet e qeverisë dhe, më pas, në zgjedhjen e Asamblesë që kishte funksionet e Parlamentit, ku u zgjodh kryetar i saj. Në këtë detyrë ai qëndroi deri në tetorin e 1944 dhe,ai kur forcat gjermane po largoheshin nga Shqipëria, i ofruan mundësinë për ta çuar në Gjermani, por nuk pranoi. Me ardhjen e komunistëve në fuqi, Mihali qe ndër ata personalitete të cilët u nxorën para Gjyqit Special si armik i popullit. U dënua me 30 vjet burg pas një gjyqi konfuz. U lirua me 28 prill 1962 pasi kishte kryer shumicën e dënimit në burgun e Burrelit. U vendos në Tiranë ku punoi për ca kohë në ndërmarrjen botuese të kryeqytetit. Vdiq më 17 mars 1976.

– Mehdi Frashëri (1872-1963)

Kryeministër i Shqipërisë (1935-1936), funksionar i lartë në administratën e Perandorisë Osmane, kurse në shtetin shqiptar veprimtar politik. Ministër i Brendshëm në Qeverinë e Durrësit (1918), deputet në parlamentin e parë shqiptar (1921-1923), ministër i Punëve Botore (1921), ministër i Bujqësisë (1930). Përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve (1934-1937). Kryetar i Këshillit të Shtetit (1929), kryeministër (1935-1936). Në këtë kohë qeveria e tij arriti të kapërcejë krizën në marrëdhëniet italo-shqiptare. Dënoi botërisht pushtimin italian të vendit tonë. Fashistët e internuan në Romë. Pas kapitullimit të Italisë, gjermanët u kthyen në atdhe dhe në tetor të 1943 u caktua në krye të Regjencës. Në atë post qëndroi deri në fund, megjithëse drejtimi i Regjencës parashikohej me rotacion. Në përfundim të Luftës së Dytë Botërore u largua nga Shqipëria. Ka shkruar një varg studimesh me karakter historik e politik të botuara në organe të ndryshme të shtypit. Vepra më e rëndësishme është Historia e lashtë e Shqipërisë dhe shqiptarëve. Vdiq në Romë më 1963.

Patër Anton Harapi (1888-1946)

Klerik dhe veprimtar politik. Lindi në Shirokë të Shkodrës. Studioi në Hungari për teologji dhe filozofi. Më 1910, mësues në kolegjin e fretërve (Shkodër), më pas shërbeu në Malësinë e Madhe si famullitar (1918-1919). Më 1925 botoi librin e parë nga fusha e pedagogjisë, me titull: Edukata ose mirërritja e fëmijëve, një përshtatje e parimeve të pedagogjisë botërore për fëmijët shqiptarë. Në vitet 1921-1924 mori pjesë në veprimtari politike. Ishte një nga drejtuesit e organizatës “Ora e Maleve” dhe drejtor i gazetës me të njëjtin emër. Bënte pjesë në krahun e opozitës demokratike (1923-1944); u arrestua dhe u burgos disa herë. Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, u bë anëtar i Asamblesë Kushtetuese (1939). Në vitet 1941-1943, mori drejtimin e Kuvendit Françeskan, në periudhën e sundimit gjerman (1943-1944) u zgjodh anëtar i Këshillit të Regjencës. Pas çlirimit u arrestua dhe u dënua me vdekje nga një “gjyq special” si bashkëpunëtor i fashizmit dhe u pushkatua. Varri i tij, si i të gjithë tjerëve si ai, nuk ekziston.

Rexhep Mitrovica (1888-1967)

Veprimtar i Lëvizjes Kombëtare për pavarësi, intelektual, kryeministër në periudhën e okupimit gjerman. Lindi në Mitrovicë. Kreu shkollën e mesme Idadie në Shkup (1916-1920), dhe ndoqi studimet për shkencat pedagogjike në Vjenë. Bashkëpunoi për mbajtjen e Kongresit të Manastirit dhe për jetësimin e alfabetit latin të tij. Mori pjesë si delegat i Pejës në Kuvendin e Vlorës që shpalli pavarësinë më 1912 dhe ishte njëri nga firmëtarët e deklaratës së pavarësisë. Ishte një nga themeluesit e Partisë Kombëtare (Durrës 1914); anëtar i Komitetit Mbrojtja Kombëtare e Kosovës; ministër Arsimi në Shqipëri (24.12.1921-25.02.1924). R.M. punoi për kombëtarizimin dhe demokratizimin e sistemit arsimor shqiptar për ngritjen e nivelit profesional të shkollës shqipe dhe ndihmoi arsimin shqip ilegal në Kosovë. Përkrahu Revolucionin Demokratik të Qershorit 1924; pas shtypjes së tij u largua nga vendi. Kryesonte Grupin e Parisit të mërgimtarëve shqiptarë antizogistë. Gjatë Luftës 2-të Botërore ishte anëtar i Këshillit të shtetit shqiptar (1941-1943) dhe komandant i forcave vullnetare shqiptare në Kosovë (1942-1943). U arrestua dhe u burgos nga italianët (1943). Me formimin e Lidhjes së Dytë të Prizrenit, u zgjodh kryetar i saj. Qe kryeministër i Shqipërisë në periudhën 1943-1944. Në prag të ardhjes komunistëve në fuqi u largua nga Atdheu. Vdiq në Stamboll (1960).

– Vehbi Frashëri

Me 5 nëntor 1943 u krijua qeveria me kryeministër Rexhep Mitrovicën. Posti i Ministrit të Punëve të Jashtme iu ngarkua z. Mehmet Konica ndërsa ai i nënministrit të kësaj ministrie, iu ngarkua z. Vehbi Frashëri. Z. Mehmet Konica nuk mori pjesë në betimin e kabinetit të ri qeveritar dhe nuk e ushtroi këtë detyrë deri më 1944 kur ministër i Punëve të Jashtme emërohet z. Bahri Omari. Gjatë kësaj kohe z. Rexhep Mitrovica, kryetar i kabinetit qeveritar, pat ushtruar edhe detyrën e ministrit të Punëve të Jashtme. Me 17 korrik posti i ministrit të P. Jashtme i kaloi z. Ekrem Vlora.

EPILOG

Duke besuar që me analizën e mësipërme del qartë e vërteta e madhe e historisë sonë moderne, do të nxjerrim edhe përfundimin. Si realistë, pa iluzione, ne dimë që mjerisht e vërteta është e pabesueshme; ndërsa gënjeshtra po. Arsyeja është sepse e vërteta nuk e përfill dëshirën, në një kohë që gënjeshtra ndërtohet pikërisht duke u bazuar tek ajo. Veç kjo dukuri është e përkohshme: “gënjeshtra i ka këmbët e shkurtra”. E mbi të gjitha del që, nuk kanë vlerë fjalët por veprat. “Ne jemi: veprat tona” (J.P. Sartre). E në qoftë se është kështu, personalitetet që shqyrtuam më lart, me vepra e jo me fjalë, treguan se ç’qenë, se ç’ishte sakrifica për Atdheun. Të tillë nuk qenë vetëm ata që paraqitëm në Limbo apo në “Shkollën e Athinës shqiptare”. Pati kolosë të tjerë si ata; vetëm emri është lavdia e tyre. Këtu kemi të bëjmë p.sh. me një vigan të letrave shqipe, Ernest Koliqin, pa rival në gjininë e novelës shqiptare; pra, një kulm që nuk e arritën dot ata shkrimtarë “oborri” që sot pretendojnë çmimin Nobel. E ky apogje patriotizmi dhe kulture, shfrytëzoi talentin bashkuar me fuqinë shtetërore evropiane, për të çuar, si i thonë, ujin në mullirin kombëtar; e ia arriti shkëlqyeshëm. Koliqi. Si ministër Arsimi, ai dërgoi 200 arsimtarët më të kualifikuar në trojet e Shqipërisë së liruar. Kosova e sotme i detyrohet shumë; ai e bëri atë të “flasë shqip”. “Dhe ai më i bukuri pallac i ka të fshehur në tokë gurët, mbi të cilët u mbështet e u rrit” (Konica). Mjerisht, në përgjithësi, kosovarët e sotëm ende nuk e dinë këtë; është e trishtueshme t’i shohësh të vinë e të vënë kurora lulesh në varrin e diktatorit Hoxha, pikërisht t’ atij që përjetësoi sundimin e huaj mbi ta. Por, ne gjithnjë besojmë se do të vijë dita kur ata t’i njohin shpëtimtarët e tyre të vërtetë. Ata do t’u ngrenë monumente e shtatore, do t’u vënë emrat e tyre shesheve e rrugëve më të bukura që ka. Krahas me Koliqin kemi një tjetër vigan: kryeministrin “kuisling” Mustafa Kruja. Edhe ky bashkonte në vetvete talentin e madh kulturor si gjuhëtar i pashoq me atdhedashurinë më të flaktë. Ai pati kurajën të heqë nga flamuri ynë kombëtar “fashot e liktorit” të vëna nga pushtuesit. Kjo gjë nuk ndodhi në flamurin italian; Musolini nuk reagoi fare. Një tjetër rast i përket albanologut të famshëm me origjinë hebreje, Norbert Jokl. Regjimi nazist, në një nga pikat kryesore të programit kishte shfarosjen e çifutëve. Me këtë rast Jokli ishte arrestuar dhe do të deportohej në kampet e përqendrimit. Sapo mori vesh lajmin, kryeministri Kruja i drejtohet personalisht me radiogram Adolf Hitlerit duke i kërkuar faljen e Joklit për hir të popullit shqiptar, të cilit i ka shërbyer aq shumë. Për habinë e të gjithëve, Hitleri dha urdhër të lirohet, po mjerisht ai kish ndërruar jetë (u hodh nga treni) pak minuta më parë. Ka dhe tjera figura të mëdha që nuk i kanë munguar Shqipërisë, të cilat nuk mjafton t’i përmendësh, siç po bëjmë këtu; duhen monografi nga penda dinjitoze. E kështu, për të përfunduar, Limbos dhe Shkollës Athinës shqiptare do t’u shtohen hapësira të tjera gjersa të ndërtohet e të ngrihet Panteoni Kombëtar që u ka borxh Atdheu.