Keze Zylo – Page 18 – Dielli

Filmi i parë shqiptaro-amerikan MikeyBoy në teatrin e famshëm të Manhattanit

November 2, 2013 by dgreca

Nga Keze Kozeta Zylo/

Në teatrin e famshëm të Manhattanit AMC u shfaq premiera e filmit të parë komik shqiptaro amerikan MIKEYBOY. Rolin kryesor në këtë film e ka aktori shqiptaro amerikan i Hollivudit Mike Dusi. Në hyrje të teatrit shpërndanin biletat dhe flyer për Majkun Marko Kepi, president i organizatës “Rrënjët” të cilët vazhdimisht mbështesin aktivitete të ndryshme. Ajo që do më bënte përshtypje në hyrje ishte dhe takimi me gazetaren Enid Alvarez e gazetës së mirënjohur amerikane “Daily News” e cila kishte ardhur enkas për të parë premierën dhe për ta publikuar në gazetë. Para se të shfaqej premiera e filmit Mike Dusi dhe familja e tij iu uronte mirëseardhjen të gjithë pjesëmarrësve dhe i ftonte për të bërë një foto së bashku në karpetin e kuq që ishte shtruar enkas për aktorin e Hollivudit Mike Dusi. Për të parë shfaqjen e premierës kishin ardhur artistë, aktorë amerikanë dhe shqiptarë, regjsorë filmash, producentë amerikane dhe shqiptarë, aktivistë të Diasporës dhe njerëz të thjeshtë. Producenti i filmit MikeyBoy amerikani z.Ron Singer tha se ndihej krenar per bashkëpunimin me Majkun dhe është kënaqësi e veçantë të punosh me këtë aktor i cili premton dhe më shumë në të ardhmen. Dallonte në këtë pjesëmarrje të shumtë aktorja e Hollivudit Liza Dushku, e cila gjatë intervistave të shumta që dha si dhe për TV Alba Life u shpreh se jam krenare me Mikun për çfarë ka arritur dhe është bukur kur dy shqiptarë janë së bashku në Hollivud. Ajo tha se ndihem shkëlqyeshëm që kam pashaportë shqiptare ku gjaku im është në deje shqiptar. Artistja plot sharm dhe elegancë pozoi së bashku me Makkun me shqiptarë të shumtë, të cilët ishin vënë në radhë për të pasur një kujtim të bukur me dy aktorët e Hollivudit.

Shumë emocionante ishte kur në tapetin e kuq u shfaq babai i Majkut së bashku me një shqiptar tjetër të veshur me kostumin kombëtar dhe me çiftelinë në dorë. Babai i Majkut këndoi nga zemra vargje nën tingujt e çiftelisë që i thureshin Shqipërisë dhe Gjergj Kastriotit, ishin momente e gëzueshme të një prindi dhe krenaria e ligjshme e tij për arritjen e të birit në Hollivud.

Mbështetja për Majkun ishte nga e gjithë Diaspora shqiptare në Amerikë ku kishte njerëz të shumte që kishin udhëtuar nga larg. Regjisori dhe aktori i mirënjohur Xhevat Limani tha se ndihej krenar që ndodhej në këtë aktivitet të rëndësishëm. Ndërsa sopranoja e shquar Lindita Mezini Lole e cila ishte takuar një javë më parë me Majkun nga vizita e tij në shkollën shqipe “Alba Life” ne Staten Island tha se nuk ka më kënaqësi kur shikon artistë shqiptarë që të të prezantojnë plot kulturë në skenat botërore. Drejtori i festivalit të filmit shqiptar që do të organizohet javën tjetër z.Ariot Myrtaj shprehu kënaqësinë e tij dhe i uroi Majkut suksese të mëtejshme në botën e artit. Profesori i pianos Petrika Melo e vlerësoi punën e Majkut dhe tha se arritja e tij në Hollivud është nder për ne si shqiptarë. Ish kongresisti Joe Dio Guardi i intervistuar nga zonjusha Arlinda Balidemaj tha se Majku është një djalë energjik, plot talent dhe shpresoj shumë për të ardhmen e tij të shkëlqyer. Qysh në bisedën e parë që pata me të u ndjeva i ngazëllyer nga energjia pozitive që ai çlironte dhe thashë se ky djalë do të eci shumë. Më vonë aktori Dusi i ka ftuar të gjithë pjesëmarrësit të shkojnë në sallën e kinemasë për të parë filmin Mikeyboy”. Salla ishte e mbushur plot e përplot, kishte dy ditë që ishin shitur biletat para se të shfaqej premiera e filmit. Subjekti i filmit ndonëse ka pjesë të shumta nga jeta e tij ka arritur mjeshtërisht ta ngrejë në art punën që ka bërë qysh fëmijë në Piceri, ku pronarë janë prindërit e tij Maira dhe Zef Dusi në Ozone Park në Quins, Nju Jork. Ajo që të bënte përshtypje ishte se në film luanin dhe njerëz realë si prindërit, vëllai apo dhe shokë fëmijërie, ku prindërit e tij donin që djali i tyre Majku të gjente një nuse shqiptare me mblesëri. Në fakt në film Majku nuk pranoi rrugën e mblesërisë, por me ndihmën e mikut të tij Robin rigjeti të dashurën e tij amerikane dhe zgjodhi rrugën e vështirë por të mahnitshme të artit. Ndërsa vëllai i tij Tomi një jetë të thjeshtë, normale dhe një nuse me mblesëri shqiptare. Humori dhe pjesët komike të realizuara plot art dhe profesionalizëm në film nga Majku bënë që herë pas here filmi të duartrokitej nga salla. Në film me krenari babai i tij i tregoi dhe artikullin që ishte shkruar për Majkun në gazeten e mirënjohur “Illyria”, si dhe pati dialogje në gjuhën shqipe që përktheheshin në anglisht. Pas shfaqjes shikuesit shqiptarë dhe amerikanë u larguan me përshtypje nga më të mirat dhe mjaft mbresëlënëse. Mjaft shqiptarë dhe amerikanë thanë se ne do t’ju themi të gjithë miqve tanë për të ardhur dhe parë filmin “Mikeyboy” një film që do të na ngelet gjatë në kujtesën tonë. Filmi MikeBoy së shpejti do të shfaqet në Kosove, Maqedoni, Shqipëri dhe ne i urojmë shumë suksese aktorit të Hollivudit Mike Dusi.

1 Nëntor, 2013

Manhattan, New York

Poezi të qëndisura nën dritë Hëne dhe pena i bëhet bajrak

September 1, 2013 by dgreca

Nga Keze Kozeta Zylo/

Është ngazëllyese të lexosh librat e një poeti, kur më parë ke dëgjuar tingullin e zërit të tij aq melodioz që kanë hovur si dallgë anembanë Atdheut, por veçanërisht në Jug nga dhe e ka origjinën poeti. Muzikaliteti dhe poezia e tij janë dy sinonime që s’mund të kuptohen pa njera tjetrën kur bëhesh lexuesja e rregullt e tij. Kam kohë që i kam lexuar dhe dëgjuar zërin e tij, këngëtarit poet dhe kuptoj se ato jane një muzë që kanë folezën në shpirtin e butë të tij. Është fjala për autorin e disa librave me poezi dhe njëkohësisht këngëtarin që ka krijuar grupin muzikor “Zëri i Trebeshinës” z.Pëllumb Aliaj nga Bubësi i Tepelenës. Poezitë e tij janë një lirikë e ngrohtë dhe qiellit duket sikur i marrin trillet imagjinare, dhe çmendin Hënën në netët e gjata të verës. Janë vargje që të japin fllad agimesh me vesë mëngjesi: Po le ta lexojmë më mirë në këto vargje të poezisë titulluar “Erdha prapë” nga dhe ka marrë titullin libri më i ri i poetit.

O miqtë e mi/ unë erdha prapë. E di që “bujrum” do më thoni/ Ç’kam mbledhur udhës do t’i hap/ Si pajë nusesh t’i shikoni/ Kam mbledhur agimeve vesën/ Dhe erën e luleve të prillit/ Me to kam ngjyer penën/ Të shkruaj këngët e bilbilit/… Me këngët e bilbilit ka një lidhje gati hyjnore midis kryembretit të zogjve Bilbilit dhe poetit që vesh poezinë me pendë mëndafshi për ta mbrojtur nga pluhurat e kohës. Poeti me një marramendje fluturuese ka takuar dhe Hënën dhe në feta të holla ja ka hapur zemrën, por nga kjo poezi dhe më pastaj miqve do t’ju tregojë sekretet e moshës së artë. Detajet e holla poetike si filigrane shpirti krijojnë një lidhje midis poezisë dhe lexuesit të vëmendshëm, ngase ai po darovit me petalet e fjalës miqtë e tij. Në rastin në fjalë ai shkon i përunjur para vendlindjes së tij që s’e harron kurrë dhe njëkohësisht ai ndjehet më i sigurtë se asnjëherë: Tek ju kam ardhur qullur dhe lodhur/ U kam sjellë herë lule/ herë këngë/ Në vatrën tuaj s’kam ndier të ndrojtur/ Në oda ma keni shtruar vend/ Tek ju fjalën s’ma merr era/ Pena në dorë më bëhet bajrak/ Aty ku këngës i dihet vlera/ Tek ju kam ardhur/ do vij dhe prapë/.

Poeti është njëkohësisht dhe këngëtar që edhe pse udhëton duke kënduar në skenat më të njohura të qyteteve të Jugut, ai përsëri shpirtin e ka lënë në gjinjtë e Hënës së vendlindjes, në agsholet luleverdha të prillit. Pena i bëhet bajrak pikërisht aty në Buzin e bekuar.

Një gjetje e bukur poetike është dhe poezia: “Dhe në qiell bëhesh zonjë”, ku autori e shenjtëron fjalën nënë dhe thotë se ajo është ndoshta dhe më shumë se bota. Fantazia e tij krijuese nuk njeh kufi ndaj dhe i thur hymn gruas dhe nënës zonjë dhe ja se si: Kush është nënë në këtë botë/ Është sa bota dhe më shumë/ Barabar me fjalën Zot/- Bir pa nënë, s’gjen gjëkund/ S’ua them dot ç’ndien shpirti brenda/ Thirrja “”Nënë” bëhet jehonë/ Pa kur “Nënë” flet dhe Hëna/ Lart në qiell bëhesh zonjë/. Poezia është adhurim për nënën, është mrekullia hyjnore për fëmijët, dashuria e saj bën që dhe burbuqet në pemën e lofatës të ndizen dhe qumështi i gjirit të saj të mëkojë buzën e birit poet dhe këngëtar dhe ta pagëzojë nënën mbretëreshë të rruzullimit. Autorin Alia natyra magjepsëse e krahinës nga vjen, pemët e ngarkuara me frute të pjekura vjeshte, romantizmi i nxjerrjes së rakisë nëpër kopshte ku dëgjohej zhaurima e bletëve medoemos të lë përshtypjen që kanë ndikuar fuqishëm në muzën e tij poetike.

Ai si një skulptor gdhend me daltë dhe gurin, ate gurë të rëndë shqipërie që s’luajnë kurrë prej vendit. Ndaj ikjes së shumë njerëzve nga fshatrat, braktisja e tyre si në ikjet biblike e kanë bërë autorin që t’u jap shpirt dhe atyre dhe kërkon që mos t’i zërë mallkimi. Metaforat e përdorura e bëjnë dhe më të ndjerë poezinë : “Nëma juaj mos na zëntë” Lum si ju, more gurë/ Emrin s’e kini ndërruar/ Dhe nga vendi s’luajtët kurrë/ Në dy faqet gjuhën shkruar/. Kur ne ikëm pa u thënë/ Ju na e quajtët mëkat/ Ahet tuaja po na zënë/ Ditë për ditë e natë për natë.

Është një dialog i heshtur, është dhimbja e ikjes së poetit, është plaga e hapur nga braktisja. Ndaj autori i mëshon fuqishëm poetikisht se Guri i rëndë në vend të vet! Megjithatë largësia është vetëm fizikisht se zemra dhe shpirti i tij janë atje në tokën e ngrohtë me damarë gjaku, janë në bustin e Tafil Buzit qe i mbrojti me gjak vatanet nga osmanët turq. Është tejet e ndjeshme dashuria e brendshme dhe biseda me gurin sidomos në këto vargje: Ku ju lëmë, ju gjejmë prapë/ Ballin strëng dhe myshk të veshur/ Ikur djalë e kthyer plak/ Si kokrra e fikut rreshkur. Vargjet jane ballë kënge, janë kurorë peme stolisur me figura të argjendta dhe skulptori poet i vendos emblemë në portën mijëravjecare me gurët që s’lëvizën kurrë. Duke lexuar këto vargje më kujton Mikelangelo i cili thotë se: “Çdo bllok me gurë ka një statujë brenda, por është detyra e skulptorit ta zbulojë atë”.

Autori digjet nga malli, përulet në gjunjë dhe betohet se atje do të shkojë gjithmonë ndaj lutet për një besim që duhet të kenë gurët e rëndë: “Për ju, o gurët e rëndë/ Burri vjen i bërë zhur/ Nëma juaj mos na zëntë/ Se s’u kemi nëmur kurrë.

Poeti Aliaj është lindur dhe rritur brenda kohës së diktaturës, ndjen gjer në pejëza dhimbshëm kohën ku varfëria endej si shtrigë nate dhe ndërkohe bën figurativisht paralelizmin figurativ ndërmjet epokave dhe ja se si: Një diell ishte për të tërë/ Por matej me hije të rënda/ Jetova në epokë varfanjake/ Ku rrënja e shpirtit mori strëng/ E djeshmja gjallë më mbante/ E sotmja më sheh si njerkë/.

Koloriti lokal i fjalëve dhe semantika e tyre të sjellin pranë gjuhën plot art që ka përdorur mjeshtëria popullore, por mjerisht shumë autorë i largohen asaj. Vetë fjala “strëng” merr një ngyrë tjetër emocionale pranë shpirtit dhe dallimet esenciale që egzitonin pamëshirshëm midis fshatit dhe qytetit me siguri e kanë tronditur skajshmërisht muzën e këngëtarit poet. Lirikat e dashurisë janë ndër poezitë më të ndjera dhe më të ngrohta për lexuesin. Ai kujton me nostalgji rininë e tij dhe me epitetet mjaltë ngjyen penën në hojet e saj duke na dhuruar ëmbëlsisht botën e artë në poezinë me titull “Të kthehen vitet”:

Të kthehen vitet që kanë ikur/ Ku u ndamë, të jemi prapë/ Zjarrin tënd të pafikur/ Me këto duar tani ta kap/.

Flakën e pashuar të dashurisë vetëm duartë e një poeti mund ta kapin dhe cuditerisht ai nuk ndjen dhimbjet nga djegjet e saj të shkallës së fundit, por shërohet në hapësirën e magjishme të frymes së saj. Lirikat për dashurinë më kujtojnë thënien e poetit, novelistit dhe kritikut të famshëm irlandez Oscar Wilde i cili thotë se: “Mbani dashuri në zemrën tuaj. Një jetë pa atë është si një diell i vakët në kopesht kur lulet kanëvdekur”.

Një vend të veçantë zënë dhe poezitë patriotike, ku po shkëpus njërën prej tyre kushtuar 100 Vjetorit të Pavarësisë. Në çdo cep të rruzullimit/ Ku ka gjak Shqipërie/ Bëhet shtizë qerpiku i syrit/ Mbi një shekull Pavarësie. Poeti Alia me sytë e Lirisë prek tokën, puth Flamurin dhe ngjyen qiell e tokë me ngjyrën e saj të ndezur si e kuqja e Flamurit tonë.

Vokacioni poetik është joshës dhe herë herë shpërthyes duke proceduar estetikisht me përthyerje dhe një arsenal të gjerë të mjeteve shprehëse. Me botën e këngës dhe ndërkalljen poetike poezitë e tij medoemos janë një vlerë dhe një tingjëllimë e bukur që ja vlen t’i dëgjosh me ëndje. Poeti Alia brenda zërit të Trebeshinës nga ka marrë dhe emrin Ansambli krijuar po nga ai, lidh me fjongo dashurie botën labe me sofrën e bukur të festivaleve dhe aq miqësore gramshjote si në poezinë me titull: ” Gramsh o sofër lezeti” me vargjet si më poshtë: Dallandyshja shtron folenë/ se vijnë bilbilat për këngë/ edhe isua labe vjen/ stolisur si zonjë e rendë. Me zemrën plot dhe këngën në buzë i këndon Devollit, kesaj treve të pasur në kulturë, folklor dhe natyrë të bukur si në këto rreshta: Devolli ka shtruar qilim/ fustanellë kanë veshur malet/ miqtë vargje vargje vijnë/ ku kanë vendin festivalet. Interesante jane poezitë me toponimet e ndryshme që flasin qartë për autoktoninë e lashtë të vendit tonë si psh poezia “Ne Qafën e Murrizit”. Natyra e bukur dhe e virgjër e frymëzon në çdo moment poetin, sa pa të duket sikur nuk merr frymë lirisht. Me penelata piktori, poeti i jep jetë dhe dritë verbuese vargut nën simfoninë e zogjve që shpesh poetin e lenë të mbaj frymën për t’i dëgjuar dhe të hedh çapat nën ritmin e tyre. Kjo është një copë nga vendi im, Këtu ku u ndodha unë sot, Edhe në stinën pa gjelbërim, Është më i bukuri vend në botë. Vendi i tij është bukuria dhe dhimbja, dhe herë herë dhe si nje pikë e ngrirë loti në një gravurë kishe. Këngëzimi i vargjeve medoemos shfaqet dukshëm si një ujëvarë Tepelene dhe sjellë folklorin e pasur të trevës së Buzit dhe shpirtin artistik të familjes ku është rritur. Çdo stinë për poetin ka bukurinë e saj, pemët e ndryshme që rriten atje, deri dhe dëllënjën e cila dallohet për frutin e saj si bimë medicinale dhe qëndron përgjithmonë si pishat e gjelbër. Natyra në çdo stinë të saj e përshkruar aq hollë i jep mrekullisht frymëzimin duke kujtuar Albert Kamus i cili thotë se: “Vjeshta është një pranverë e dytë ku çdo gjethe duket si lule”. Poezitë e tij janë të shkruara nën dritë Hëne, dhe yjet e qiellit i ka bërë metafora rreth trupit të saj me aq elegancë sa të duken si një vashë e bukur, belkëputur veshur me mëndafsh të artë dielli, ndërkohë pena i bëhet bajrak.

Ps: Të interesuarit mund ta dëgjojnë zërin e magjishëm të poetit në këtë lidhje:http://www.youtube.com/watch?v=PFprtj9UCdg

STANARI DHE ZOGU I DJALLIT

August 25, 2013 by dgreca

In memoriam për shkrimtarin e mirënjohur Jorgo Telon i cili u nda nga jeta këto ditë/

Nga Keze Kozeta Zylo/

Marrë nga parathënia e librit më të ri “Stanari dhe Zogu i djallit” të autorit Jorgo Telo /

Në çdo kreshtë Zagorite,/

Në çdo pllajë edhe shpat mali

Histori përcollën vitet…/

Jeta ecjen nuk e ndali./

Nga libri: “Stanari dhe Zogu i djallit”/

Jo gjithmonë mund të kesh muzë për të shkruar një poezi apo për të bërë kritikë rreth një libri. Kjo ka shumë arsye, por ajo që më shtyn vazhdimisht drejt kësaj bote pafund është arti që ndodhet brenda librit, ose historia e shkruar me art.
Këtë lloj ndjesie pata me librin “Satanari dhe zogu i djallit” me autor shkrimtarin zagorit Jorgo Telon. Titulli i librit është një titull intrigues, që duket sikur më shtyn të marr një bedenë nga kalaja e Ali Pashë Tepelelenës dhe ta sjell në muzeun e famshëm botëror, Metropolitan në New York, aty ku ndodhet portret i fildishtë i Ali Pashës pikturuar nga Jacob Ritter von Hartman, (1795–1873), piktori gjerman me origjinë hebre.
Kjo lloj ndjesie më krijohet ngase bedenat e kalasë dhe historia e Ali Pashe Tepelenës, ngjizen aq fort sa krijojnë binjakëzimim e një epopeje sa historike aq dhe legjendare. Koka e tij e prerë që çohet para Sulltanit, tiranit që shtypi për 500 vjet barbarisht Shqipërinë, përbën një fakt të pamohueshëm të luftës së Pashait me Sulltanin duke më rrëmbyer të tërën dhe më duket sikur më ndodh si me poezinë e Jean Cocteau që shkruan se: “Tek Bodler, “mjaftonte një varg-shkreptimë që ta merrte tërë poezinë për ta ngritur në qiell”.

Poeti Telo edhe pse invalid në karrige, mua më përshfaqet befasues si kalorsiak me trimat e Ali Pashë Tepelenës, por Telo është ndryshe nga Pashai ngase ai lufton vetëm me shpatën poetike…

Vargu i tij poetik ka gazavajin në një vibrim poetik, me një ëndërrim të zgjuar zagorit, prej ku autori ka dhe origjinën.

Vargjet në këtë poemë janë një dëshmi e plotë e qëndresës heroike dhe tragjizmit që ka brenda pikturimi artistik. Edhe pse Heroi i tij Ali Pashë Tepelena i përket dy shekujve të mëparshëm në ndjejmë pranë praninë e të padukshmes, dhe kridhemi brenda një ekspresioni estetik midis figurës historike kombëtare të Ali Pashë Tepelenës dhe poetit botëror anglez Bajronit i cili e përshkruan udhëtimin e tij në sarajet e Tepelenës gati-gati si një ringjallje të përfshirë nga pasioni dehës i poetit.

Kjo poemë është një shërbim i qartë që i bëhet historisë dhe zërave ulëritëse të saj që duan ta varrosin me çdo kusht historinë.

Në çdo strofë në kuptojmë gjendjen shpirtërore të poetit, përsiatjet reflektive dhe filozofike. Ai sjell artistikisht kujtesën historike popullore dhe bujarinë zagorite për Ali Pashë Tepelenën. Populli i kulturuar zagorit dhe po aq mikpritës vazhdojnë ta kenë në gojëdhënat e tyre lidhjen që kishin me Ali Pashain dhe mbështetjen e fuqishme që i dhanë për t’u shkëputur njëherë e përgjithmonë nga Turqia.

Stanari fisnik Ded’Gjoni dhe Hil Dede i hapën dyertë e zemrës dhe e pritën ashtu siç di të presë me gjithë madhështinë e saj krahina e Zagorisë.

Ja si i këndon autori:

Tek Hil Dede* gjeti derën e mikpritjes/ te stanar Ded’ Gjoni**, një zemër fisnike. Rioshit trimosh, Ali Tepelena/ Gjithë majëmalet i ngjanin bedena.

Gjithë poema është nje kumt, ku me dendësi mjetesh artistike si metafora, simbolet, animizimi, aliteracioni thurin aq bukur trupin e poezisë.

Autori bëhet kalërues ëndrrash me imazhe poetike të fuqishme që herë zbuten brenda dhimbjesh dhe herë bëhen barrikada për ata që infektojnë historinë.

Vargu i tij binjakëzohet me historinë, për rrjedhojë ka ditur të bëjë radiografinë brenda sallës antiplumb që ka ndërtuar. Dihet që Ali Pashë Tepelena iu ka shprehur mirënjohjen shumë mbështetësve të kauzës së tij, e cila ishte vetëm shkëputja e Shqipërisë prej thonjëve të perandorisë anadollake turke, ndaj të gjithë çlirimtarëve dhe mbështetësve të tij iu ka ndërtuar shtëpi të gurta, ujësjellës, ura për gjithë krahinën dhe qytetin etj,…

Për bamirësinë e Pashait poeti shkruan: Edhe sot e kësaj dite/ kur kan’ rrjedhur ujrat lumë/ Çdo kujtesë zagorite/ mban të freskët atë burrë…

Metafora në këtë libër ka ndërtuar folenë me fijet e zemrës së poetit që kanë brenda dhe gjëmime ujërash lumë…

Ato janë një vullkan në shpirtin e tij që s’fle kurrë, ndaj dhe epitetet për popullin zagorit si trimat vetëtitës, kapedanë Lirie janë medoemos dhe pjesë e shpirtit të poetit zagorit, jane pjesë e atij populli që na dhuroi Çajupin e pavdekshëm, gjuhëtarin e shquar Ilia Dilo Sheperin, etj…Ja si shprehet poeti Telo rreth mirënjohjes zagorite:

Mirënjohja për zagoritët sikur fliste vetë me gojë/ Me gojë urash dhe shtëpish edhe nga mullinj për blojë/ Si luani i vërtetë/ i vu shpatën osmanllisë…/ Veten lart e ngriti vetë/ i dha frymë Shqipërisë.

Libri Stanari dhe Zogui i djallit është një poemë liriko-epike me një pafundësi interpretimesh dhe dendësi shprehjesh kuptimore që sjell të gjallë figurën e Ali Pashë Tepelenës dhe lidhjet e tij me popullin gjeneroz të Zagorisë, që nxori burra dhe pena të shquara.

Si lexuese përjetoj harmonizimin e ligjërimit liriko-epik tepër befasues me ndërtimin e vargjeve sentenciale për Pashain që tronditi Perandorinë dhe Europën.

Një merak e kish Pashai/ të shkëputej krejt nga Porta/ Popujve u dha kurajë…/ U habit prej tij Evropa/ Shekuj rrodhën s’u harruan/ U shndërrua në legjenda/ E shohim të skulpturuar/ Me të merren, kënga, pena…

Kjo poemë iu kujton historianëve dhe zërave ulëritës të rivlerësojnë historinë, ndërsa miopëve të heqin syzet e errëta, ngase dielli po çanë retë e çmendura që grinden pamëshirshëm me njera-tjetren, sepse: Besëlidhja që krijoi/ tok me miq e sundimtarë/ Portës s’Lart’ i dha ngjyrë ftoi/ ndërsa vetes mjaft rivalë…

Trimëria dhe guximi i tij do të tregohen brez pas brezi, kurthet që iu ngriten i bëri shkrumb, ndaj dhe pena e poetit rrjedh si ujëvarë bjeshkësh:

Si pronar i madh Veziri/ u vetëshpall autonom/ Duhm’ e vrull punëve u hyri/

Si të qe Sulltan në fron/ Edhe sot e kësaj dite/ mirënjohës na “flet” Aliu/

Mjekëroshi na avitet/ Veç… me dy varre fatziu…

Këto vargje më sjellin ndërmend poezinë e poetit të madh grek Janis Ricos i cili midis te tjerash shkruan: Me një zambak të egër
ndriçova netët tona më të egra. … duke adhuruar edhe Atë që i ngjitet kodrës mes perëndimit të praruar. Shikoni: Në mëngën e majtë ka një arnë të purpurt katrore. Ajo
këndej nuk shquhet qartë. Por unë sidomos atë desha t’ju tregoja. Dhe ndoshta sidomos për atë do ta meritoja të më kujtonit.

Si përfundim kjo poemë epiko lirike me tharmin e artit na con në burimin e kujtesës dhe ngre në zenit nderimin për figurat e mëdha kombëtare.

*Hilë Dede – ish banor i fshatit Doshnicë (Zagori e Shqipërisë)

**Dede Gjoni – ish banor i fshatit Nderan (Zagori e Shqipërisë)

Staten Island, New York

Aristidh Rruci dhe Koha e Burrave

August 8, 2013 by dgreca

Shpesh nuk e kuptoja nga më vinte drita mbi portretin e Aristidh Rrucit. Andej nga ai kërcuri që digjej e bubullonte në vatër, Ismail Qemali, apo nga të gjithë ata që i bënin dritë njëri-tjetrit, që punuan e u dogjën për të ndriçuar fatet e Kombit.(Pirro Loli)/

Nga Keze Kozeta Zylo/

Duke lexuar librin “Aristidh Rruci dhe Koha e Burrave” me autor shkrimtarin plot sqimë dhe studjuesin serioz z.Pirro Loli ndjen se ndër duar ke një peshë të rëndë që nuk gjen pajisje për ta matur. Pesha e librit në fjalë është e rëndë si vetë malet kryelartë të Kombit, ështe e rëndë si vetë vepra e Etërve të tij. Ndonëse si autori i librit dhe unë si lexuese i gëzohemi si fëmijë të brishtë kur shikojmë dhe ndalojmë pranë portretit të Aristidh Rrucit për vetë faktin se siç e shpjegon autori që midis të tjerash se: Babai im kishte punuar pranë tij, e kishte kaluar rininë në shtëpinë e tij dhe beu e kish trajtuar si djalin e vet, ndërsa personalisht si tepelenase i gëzohem dhe më shumë faktit se ishte i zgjedhuri i Tepelenës si delegat dhe firmëtar i Pavarësisë së Vlorës në 28 Nëntor të vitit 1912. Ai ishte së bashku me avokatin Fehmi Bej Mezhgoranin etj, të mohuar padrejtësisht nga historianët.

Duke u zhytur e tëra brenda librit dhe pasurisë historikë që na lanë Burrat e Kombit, pakuptuar kishja kaluar e tëra në një gjendje ekstaze, ku me të drejtë Franc Kafka thotë se kur shkruaja libra ishja në një gjendje ekstaze me orë e orë të tëra. Këto lloj ndjesi provova në lexim dhe në opinionin që krijoja rreth këtij libri derisa ta përfundoja atë. Portreti i një prej Burrave të Kombit të magjeps dhe të fut në mendime të thella, sepse kulturimi i tyre në majat më të larta të shkollave në Perëndim dhe shkrirja e pasurisë për Kombin janë dy medalje që duhet të vihen në gjoks të Kombit. Me një lirizëm të hollë, fin dhe plot dhimbje është përshkruar motra e bukur e urtë e Zagories, një nga trevat plot kulturë dhe patriotizëm, Sava. Ajo ishte martuar me burrin tjetër të ditur dhe patriot të Kombit, shkencëtarin dhe gjuhetarin e shquar Ilia Dilo Sheperin. Dy burra të Kombit dhe të Zagorise që i dhanë dritë, jetë dhe pasuri Kombit, por që fatkeqësisht historianët dhe diktatura i dhunoi dhe i mohoi. Autori Loli metaforikisht ka shkruajtur se dhjetëra patriote të shquar anekënd vendit ashtu të mbledhur rreth Ismail Qemalit dukeshin sikur ishin të mbledhur rreth Lules së Diellit që rrotullohet rreth dritës. Burrat e shquar u mblodhen si fëmijëkokëunjur pranë Babait të Kombit Ismail Qemal Vlorës. Ai u shkëput si Prometeu nga Perandoria Turke, nga postet, paratë dhe erdhi për Flamur e Atdhe. Për jetën e Aristidh Rrucit shkrimtari Loli ka sjellë me fakte kokëfortë jetën, veprën e tij brilante si dhe humanizmin e tij si Njeri. Le të ndalemi një çast në historitë që rrëfente në netët e gjata të dimrit pranë oxhakut me kërcunj i ndjeri babai i shkrimtarit, ku së bashku me flakën dhe shkëndijat e zjarrit merrte jetë historia e pashkruar, historia e mohuar e Burrave të Kombit. Ai kishte punuar qysh i vogël pranë Beut dhe ai rrëfente me pastërtinë e shpirtit se Ai Burrë i burgosur nga diktatura mizorisht e kishte trajtuar si djalin e vet. Me dashurinë e birit për të atin, ai i kërkon ndjesë që dikur e kundërshtonte kur fliste për Beun ndaj dhe e quan ndërmjet të tjerash dhe si një libër pendese karshi të atit. Babai i Lolit vazhdimisht i këndonte elegjinë për djalin e vetëm të Aristidh Rrucit i cili ishte edukuar në Perëndim, por vdiq në moshë të re dhe ja si e vajtonte: Jeta jone flakë e erë/ ndezi shoi papushim/ Dhe s’të fali, o i gjorë/ asnjë ditë me gëzim… (f.22)

Këto vargje ishin të një shoku të Aristidhit në ditët e zisë i cili i botoi në gazetën “Përpjekja Shqiptare”. Ndërsa vargjet mbi gurin e varrit, thonë se i shkroi vetë i ati zemërplasur. Autori shkruan me të drejtë se ato vargje mund t’i kish zili dhe një poet. Rruci me origjinë nga Zagoria dhe delegat i Tepelenës, (më duhet të sqaroj këtu se në atë kohë Zagoria ishte brenda rrethit të Tepelenës, por në kohën e diktaturës u vendos brenda rrethit të Gjirokastrës), jetoi dhe vuajti në Vlorën heroike, në Vlorën e Flamurit. Thonë se kur i vdiq djali gjithë Vlora ishte në zi dhe dhomën e pritjes e veshi me pëlhurë të zezë. Të shkruash për jetën e Burrave të Kombit është një punë e gjatë, sistematike dhe me disiplinë të një studjuesi serioz, të cilin e shohim qartë në faqet e librit. Komunikimi që ka pasur me disa njerëz, dëshmitarë për veprimtarinë e tyre e bëjnë dhe më të ndjeshëm dhe më të vëmendshëm lexuesin. Njeri prej tyre është z.Eduard Dilo njeri prej pinjollëve të familjes së shquar të Kombit Dilejve të Sheperit i cili dëshmon dhe për Aristidh Rrucin vëllain e gjyshes së tij. Ai pohon se është e tmerrshme kur dëgjon dhe mendon që ai varr i bardhë me bust të bardhë u shkatërrua, u hap varri dhe nga skeleti i Nikollës u vodh ora, unaza dhe stilografi i florinjtë, që babai ia kish vënë në varr me vete! Me siguri kushdo që i ka marrë, ndoshta do të vijë një ditë, që ato relike të vyera të një ëngjëlli që mbylli jetën në atë moshë, do t’i flasin e t’i thone: “s’jemi të tuat, na çoni atje ku ishim”… Këtë e pohon edhe prof.Bardhyl Gaçe i cili shton se grabitjen e atyre relikteve e ka pohuar një varrmihës. f.23.

Të lexosh librin medoemos që prej andej del sikur të kesh qenë në një muzeum botëror të vleresuar (jo të shkatërruar dhe të mohuar siç ka ndodhur rëndom pranë vendit tonë), pranë faqeve të tëra lexova historinë e Kombit dhe të treves së famshme Zagories. Nuk është e lehtë shpirtërisht kur je brenda tij ngase ke parë si në një film horror masakrat që janë bërë karshi tyre. Njeri prej tyre është dhe Lef Nosi zëri i kujtesës i cili gjithë dokumentacionin protokollar të ngjarjeve të vitit 1912 i ruajti dhe i fotokopjoi në qindra kopje, ku shumë prej të dhënave autori i ka marrë nga i nipi i tij Skënder Kosturi për këtë burr të rrallë dhe patriot zemërzjarrtë.

DILENJTË E SHEPERIT

Autori me plot kulturë sjellë pranë lexuesve dhe më gjerë familjen e madhe të Dilenjve ku në krye të oxhakut është Ilia Dilo Sheperi, gur themeli dhe perlë e gramatologjisë shqipe, i cili kur mbylli sytë vaj i grave sheperiote ishte: U shkëput mali me borë/ U nda ergjenda kurorë/ Shami loti për fakirë/ Kur flisje për Shqipërinë/ Ndrinte vendi vetëtimë/. Amaneti i tyre nuk thinjet kurrë, jeton përjetësisht në balada edhe pse mbi supet e tyre parreshtur rrahën dhe u përplasën dallgët e egra të mohuesve të historisë. Pranë kësaj familje janë fëmijet e tij të gjithë intelektualë që kishin studjuar në Perendim dhe dispononin titullin doktor duke filluar me Dr.Jani Dilon, Dr.Orest Dilon, Dr.Mihal, Dr.Qirjako dhe Koco Dilon, etj, të cilët lindën në atë treve që i jepte Kombit vetëm yje. Libri i Grmatikës së gjuhës shqipe botuar në Vlorë në vitin 1927 u ribotua në Tiranë pas botimit të dytë në Romë në vitin 1972, në vitin 2001, nën kujdesin e nipërve të tij të nderuar e patriotë si Ksenofon, Enrik, Ylli dhe Etien Dilo shkruhet në libër.

Në Sheper në atë kohë sipas autorit numëroheshin 163 penda me arsim të lartë. Eshtë e pamundur të japësh aktivitetin e kësaj familjeje të madhe brenda një eseje, por autori me të drejtë nuk befasohet kur njerin prej tyre dhe në kohën e demokracisë e vlerësuan me titullin “Mësues i merituar”, si nipin e e tij Etjen Dilon. Autori dëshmon se e kishte njohur në Athinë, si një burrë të qetë dhe të ditur, të cilët ishin aktivizuar në shoqatën e intelektualëve emigrantë pas 90-ës me emrin Arbëria, burrë paqësor si baballarët e tij. Vazhdoj leximin dhe të krijohet ndjesia sikur puthesh dhe me Hënën, puthjet gjithmonë janë paqësore dhe shprehin dashurinë e sinqertë. Hënë ja kishin vënë shkollës që hapi Ilia Dilo Sheperi nëvitin 1906 dhe u zyrtarizua në vitin 1917, Shtëpia e Hënës pagëzuar prej tyre. Një pagëzim plot kuptim që ndriçonte errësiren që kishte pllakosur nga zgjedha otomane. Ajo shtëpi u projektua nga burrat e mëdhenj të pendës dhe të mendjes si Aristidh Rruci, Jorgo Çako, Dhiogjen Harito, Çajupi etj.

Profesor Diloja fliste dhe recitonte bukur dhe ndërmjet të tjerave u mësonte vargje përmendsh si: Drin o Drin i madhi lumë/, Që sjell valëgurë shumë/, Vallë e ndjen ti robërinë/, që ka mbytur Shqipërinë/ E.Dilo, vep e cit. f.63

Në këtë braktisje të çmendurish që iu është bërë Burrave të Kombit ku hyjnë dhe Dilenjtë e Sheperit më krijohet një vakuum i akullt dhe brenda tij shetit historia e ndezur që çan ajzbergun si një titanik i pathyeshëm dhe i pakthyeshëm. Brenda tij shqiponjat e Sheperit dhe pena e autorit ngrejnë folenë me vezë të shenjta si në kohën e Pashkës. Dhe Historia e Kombit tim bëhet dëshmitare në gjyqin final të saj.

Në Paradë kombëtare parakalojnë Burrat e Kombit

Në këtë libër lexon për mjaft burra të ndritur që në krah me Aristidh Rrucin luftuan për gjuhën shqipe. Shfletoj dhe lexoj e zhytur me kokë në ngjarje dhe histori dhe Gjuha Shqipe më del fitimtare, e mbijetuar në shekuj. Lexoj dhe mendoj se sa shumë punë na duhet dhe këtu në Emigrim për të punuar dhe për t’i thënë me kulturë: “Stop asimilimit të gjuhës shqipe në Diasporë” që çuditërisht vazhdon dhe në këtë shekull që ka hyrë në dekadën e dytë të tij. Si lexuese e magjepsur pas këtij libri jam veshur me një pelerinë të blunjtë Hëne ku shkruaj me rrezet e saj Yjet e Kombit dhe nesër kur të fillojmë shkollën në shtator me fëmijët emigrantë këtu në New York krahas urimit: Mire se erdhet, do t’ju shkruaj në dërrasë emrat e tyre dhe me vullnet të mirë do t’jua stampos emrat e ndritur në zemrat e tyre aq të pastra dhe të virgjëra për Kombin nga kanë rrënjët e tyre.

Ata Burra janë drite e diturisë, janë frymëzim i brezave, janë legjenda e Kombit tim. Këta fëmijë emigrantësh një ditë me siguri duke mësuar gjuhën shqipe do t’i këndojnë të pakënduarës së trimave dhe nëpërmjet legjendave do të ndërtojnë skulpturën “Burrat e Kombit” per ta vendosur ndoshta një ditë në Muzeumin Metropolitan, nga më të famshmit në botë. Ata parakalojnë para syve tanë në radhë si shkronjat e arta të alfabetit shqip që e kanë mbrojtur me gjak si Pandeli Sotiri, Papa Kristo Negovani, Motrat Qiriazi deri tek vazhduesi i Kulluriotit Aristidh Kolja autor i librave fondamentalë në marrëdheniet greko shqiptare. Autori është takuar me të personalisht dhe pohon se Aristidhi kishte 600 vjet që kishte emigruar në Greqi (Tiver) dhe shqipen e kishte ruajtur në shekuj, duke thënë se jam 24 karat shqiptar dhe grek s’bëhem kurrë. Pjesa e dytë e librit hapet me dilemën historike ku gjithë Rilindasit donin një Shqiperi të pavarur, udhëtimet e Ismail Qemal Vlorës në Europë për Shqipëri të pavarur etj…

Më tej vazhdon me Prologun e zi ku Kongresi famëkeq i Berlinit 1878 i vodhi 25 mijë kilometra katrore Shqipërisë. Eshtë një histori e tërë luftrash, gjak, plagë, që populli luftoi deri në Pavarësinë e Shqipërisë ku medoemos frymëzohem për të parët e mi që dhanë kontribut të padiskutueshem në Pavarësinë e Shqipërisë. Më duhet të përmend dhe aktmandatin dhënë përfaqsueseve të Kazasë së Tepelenës nga banorët e saj për në Kuvendin e Vlorës. Ata propozojnë që të jenë efendiu Aristidh Rruci nga Sheperi i Zagorisë Sheh Maksuti nga Tepelena, Sami efendiu nga Mezhgorani, persona të zotë që gëzojnë besimin e ne të gjithëve vazhdon aktmandati që është origjinal në osmanisht. Përmes një leksiku të zgjedhur fjalësh që autori e ka pronë të tij të folurën bukur arrijmë në Kryeditën Kombëtare në aktin e Pavarësisë. Kësaj kryedite i paraprin Flamuri Kombëtar që është urdhër lufte dhe nderi, alarmi më i shenjtë, betimi dhe Liria. Fill pas shpalljes së Pavarësisë Aristidh Rruci do ju dërgonte telegram Sheperit të cilët brohorisnin nga gëzimi.

Megjithatë autori flet me fjalën e historisë se luftrat vazhduan gjatë ato nuk mbarojnë kurrë. Kështu flet për masakrën e Hormovës ku egërsia greke therri 217 burra në Hormovë. Selam Musai së bashku me popullin tepelenas u ngriten në këmbë për të luftuar urrejtjen e pashoqe të pushtuesve italianë. Heroizmi i tij mbeti si legjendë në këngë. Me katërqind e ca komita/ bëre poshtë nga Babica, e zure topin nga grika/ italianët nga frika/ u trembnë sa u ra pika/ Tepelenë pse vajtoni/ Selam Musanë kërkoni/ trim’n e mirë mos e harroni/.

Po me kaq forcë jep dhe masakrat e bishës serbe që u bënë mbi popullin e pafajshëm të Kosovës.

Me shumë dhimbje lexon dhe shkrimin Vdekja e Ismail Qemalit, Ati i Pavarësisë ku të gjitha gazetat shqiptare dhe mediat e huaja dhanë për jetën dhe veprimtarinë e tij në Shqipëri. Gjithë Kombi ishte në zi, Vlora e vajtonte me ligjet labe: Si na ike Smail be/ o zhgabonjë përmbi re/ zumë e të qajmë me ligje/ nëpër kodra e nëpër brigje/ dhe flamuri po vajton/ Vlorë e bekuar rënkon…”

Shkrimtari Loli demaskon absurditetin historik duke e vulosur si trashanik, cinik, armiqësor për mohimin që i është bërë delegatit Aristidh Rrucit e shumë personaliteteve të shquara historike që s’përmenden asgjëkundi. Autori këtë radhë më duket sikur qëllon me beben e syrit si shigjetë të gjithë mashtruesit e historisë sic shkruan në një poezi dhe merr në mbrojtje burrat e Zagorisë, lidhjet me Kombin dhe Vlorën e Flamurit. Në këto hulumtime serioze autorit Kombi i është dukur më i madh dhe ka shkundur borën e zezë përmbi emrat si Aristidh Rruci dhe Burra e Kombit. Si lexuese përjetova Kohën e burrave, ndërkohë së shpejti m’u zgjua shpresa se nga ky autor do të lexojë librin që të perjetojë dhe Kohën e grave të Kombit. Ato janë shumë duke filluar me mbretëreshën Teute, nënën Terezë etj të cilat jetuan krah burrave të mëdhenj dhe luftuan jo më pak se ata për Kombin. Pasi e mbaron gjithë librin, faktet, historitë e Kombit, ndjesitë që përshkruan autori të duket sikur ke lexuar një enciklopedi të tërë për Zagorien dhe dielli paprimtas lëshon dritë dhe verbohet nga harresa dhe gojët e legjendave që lëshojne zjarr dhe djegin shkretëtiriën e kujtesës për të filluar jo një Sahara, por një botë e re, nje botë e paqtë dhe e vërtetë. Tek kjo Botë e Paqtë kam portën mijëravjecare me çelësin e artë Shqipëri, që s’ndryshket kurrë. Mbi portë është emblema: Burrat e Kombit që na ringjallin së vdekurish.

Gusht, 2013

Staten Island, New York

Historitë amerikane në skulpturë

August 2, 2013 by dgreca

Nga Keze Kozeta Zylo/

Gjithmonë më ka pëlqyer udhëtimi me anije drejt Manhatanit. Eshtë një lidhje gati romantike midis dy ishujve brenda Nju Jorkut: qytetit ku unë jetoj Staten Island dhe Manhattanit. Është vetëm 25 minuta larg. Është e çuditshme që edhe pse kam vite të tëra që e bëj këtë rrugë, përsëri ndjej të njejtat emocione, ndoshta, ndoshta dhe më të fuqishme. qe udhetoj me kete anije, perseri perjetoj te njejtat emocione ndoshta dhe me shume… Udhetimet me shtojne nje faqe leximi me shume ne memorjen time. Perpara se te ndalosh ne Manhattan do te pershendetesh me Statujen e Ilirise (Lirine qe e enderron gjithe bota)… Ne Manhattan kishja lene takim me dy miq z.Eduard Dilo dhe znj.Maria Prapesku, te cilet e adhurojne pamase letersine, historine, artin, gazetarine… Se bashku vizituam Battery Park, qe me skulpturat, monumentet dhe mesazhet qe percjellin jane histori dhe magji me vehte. Ecem pergjate rruges Broadway, ndalonim dhe lexonim se cfare ishte shkruar ne trotuar, emra presidentesh, princash, gjeneralesh, aviator te famshem, gazetare europiane…, se bashku me Marien u munduam te gjenim dicka nga shtetet tona te ndryshme te origjines, por e kote… Befasohesh se sa me fanatizem dhe kulture e ruan Amerika historine. Ishe nje udhetim I bukur, frymezues per te shkruajtur dicka me shume…Duke marrë anijen ose “Ferry” sic i thonë këtu dhe duke ecur në një ditë plot diell jo vetëm që ndjen flladin dhe jodin e Oqeanit Atllantik, stërkalat e ujit që përzihen lehtas me ajrin e ngrohtë, por dhe merr një përqafim të lehtë dhe përshëndetesh nga mbretëresha me kurorë e pagëzuar “Statuja e Lirisë”, Lirinë që e ëndërron gjithë bota. Ajo qëndron kryelartë dhe duket sikur ju thotë të gjithë udhëtarëve veçanërisht turistëve që janë me aparatë në dorë për ta fotografuar ose filmuar: Mirë se erdhët në Amerikë, në vendin më demokratik në botë. Është një udhëtim që të fut në magjinë e arkitekturës së larmishme, urave të shumta që nëpërmjet anijes “Ferry” e cila transporton 75 mijë veta në ditë dhe 19 milion në vit ke shansin të shikosh urën e Verazanos, e cila është e vetmja në botë që mbahet në bazë të forcës së tërheqjes, urën e Brooklinit si një nga mrekullitë moderne të botës.

Në Manhattan kishja lënë takim me dy miq shkrimtaren dhe gazetaren e mirënjohur rumune znj. Maria Petresku dhe z.Eduard Dilo, pinjolli i familjes së persekutuar dhe të shquar Dilejve të Sheperit, të cilët e adhurojnë pamasë letërsinë, historinë, artin, gazetarinë… Së bashku vizituam Battery Park, që me skulpturat, monumentet dhe mesazhet që përcjellin janë histori dhe kuriozitet më vehte.

Batery Park ndodhet në Jug të Manhattanit dhe emri i tij të vë në mendime. Emrin e ka marrë në nderim të Artilerisë Ushtarake të Baterisë në vitet e hershme që protektonte qytetarët e tij. Qindra turistë, vendas, Njujorkez ishin brenda parkut dhe nën muziken e bandave me artistë të ndryshëm që pothuajse janë të pranishëm në çdo ditë e bënin dhe më tërheqëse atë. Skulpturat dhe monumentet e shumta janë një magjepsje për mua dhe bukuri për t’i parë. Bluja e qiellit që refelktonte si mëndafsh nuseje mbi oqeain Atllantik e bënte Parkun të dukej si një pikturë gjigande Rembrandti.

Në bri të oqeanit ndodhet një skulpturë mjaft impresionuese, që siç tha dhe shkrimtarja rumune se: “kjo skulpturë të bën të rrish gjatë dhe të meditosh”. Është fjala për skulpturën në bronz që ka një imazh tepër tronditës, e cila është në nderim të gjithë atyre që drejtuan anijet, mijëra marinsa tregëtarë të cilët janë mbytur në det gjatë mbrojtjes së Kombit amerikan që nga lufta civile dhe deri tek lufta e dytë botërore ku në këtë të fundit thuhet se kanë qenë humbur 700 anije së bashku me 6600 marinsa. Skulptori Marisol Escobar e realizoi veprën e tij në bazë të një ngjarje reale bazuar te disa fotografi të marra nga një fotograf nazist, i cili goditi anijen dhe ndërkohë që ata po mbyteshin po fotografonte viktimat e tij. Skulptura është realizuar në vitin 1991.

Skulptura është në det të hapur pranë Pier A, është një skulpture që me krenari flet se u bën ballë rrebesheve, dallgëve të çmendura oqeqanike, vampirëve nazistë dhe nderon viktimat që dhanë jetën e tyre në lule të rinisë.

Përballë saj është skulptura me emigrantë të ndryshëm që kanë zbritur në tokën amerikane dhe po presin në radhë ndoshta për inspektim dhe gjithçka, ndërkohë më kujtohet gjyshi i cili kishte ardhur në Amerikë në fillimin e shekullit të kaluar dhe kishte treguar se na kontrollonin për gjithçka, për sëmundje dhe deri dhe për parazitë. është një skulpturë që flet shumë, më shumë se faqe të tëra libri, janë emigrantë nga vende të ndryshme dhe me dhimbje e dashuri i venë njeri-tjetrit dorën në sup dhe shpresojnë në tokën e premtuar. Skulptura është pranë kështjelles Clinton ku nga porta e asaj shtëpie kaluan rreth 7 milion emigrantë dhe u pritën me dashamirësi nga Amerika. Emrin e mori Clinton nga ish kryetari i Bashkise së Nju Jorkut 1803-1807 dhe që kreu dhe detyrën si guvernator 1825-1828, Dewitt Clinton.

Në një vend të dukshëm, ishte edhe statuja “Sfera”, afër saj dukeshin flakët si të qiririt, por edhe pse ishte një kohe me diell e ngrohtë, vapën nuk e ndjeje shume ngaqë përqindja e lagështirës ishte shumë e ulët. Flaka e përjetshme ishte në përkujtim të viktimave të tragjedisë botërore më 11 shtator, 2001 nga sulmet terroriste. Sfera dikur qëndronte në shesh të Qendres botërore të tregëtisë në kullat binjake, por çuditërisht u dëmtua pak, për fat nuk u shkatërrua, më vonë u vendos në park për shkak të punimeve që po bëhen atje.

Në çdo hap që të hidhje dukej sikur lexoje historinë amerikane në format dhe idetë më të përsosura nga artistë të mëdhenj. Edhe një zog që mund të qëndronte mbi një gjethe peme në park, më dukej sikur në damarët e gjethes kishte histori. Mikelangelo thotë se “Unë pashë engjellin në mermer dhe e gdhenda atë për ta lenë të lire”. Mjeshterisht artistët dinë ta shkruajnë dhe ta ruajnë me aq fanatizëm historinë. Obelisku i ngritur për veteranët e luftës koreanë 1950-1953 është nderim për të gjithe të rënët e saj. Çelësi ka formën e një ushtari universal dhe qëndron mbi platformë me flamujt e ndryshëm të shteteve që morën pjesë nga Kombet e Bashkuara. Nga silueta e ushtarit duket qartë Statuja e Lirise në Ellis Island. Çdo 27 korrik në orën 10 paradite përkujtohet përvjetori i marrëveshjes së pushimit të luftës, dielli, drita shkëlqen përmes kokës së ushtarit dhe ndriçon pllakën përkujtimore që është instaluar në tokë në këmbët e statujës.

Përreth statujës në tokë ishin pllakat me shënimet përkatëse duke vendosur shtetet që morën pjesë dhe numrin përkatës të të vdekurve, zhdukurve dhe të plagosurve. Nga amerika janë 54.246 te vdekur, 103 mijë e 248 te plagosur, 8177 të zhdukur, kurse nga Koreja janë: 58 mijë e 127 të vdekur, 175 mijë e 743 të plagosur dhe 174 mijë e 244 të plagosur.

Edhe Memoriali i bregut të Lindjes është ngritur në nderim të të gjithë marinsave që dhanë jetën për të mbrojtur Atdheun e tyre gjatë luftës së dytë botërore dhe administrohet nga komisioni i monumenteve të luftës amerikane, ku deri tani janë tre, një në Nju Jork, një në San Francisko dhe në Honolulu.

Memoriali është në nderim të të gjithë atyre që shërbyen në bregun oqeanor gjatë luftës së dytë botërore ku numri i dëshmorëve ishte 4609 të cilët janë shkruar në muret përkatëse. Në muret ku janë shkruar emrat është dhe shqiponja e cila është përballë me Statujën e Lirisë e cila është realizuar nga italiani Albino Manca. Ndërsa memoriali nga kompania Gehron dhe Seltzer. Memoriali u është dedikuar nga Presideneti John F.Kennedy në Maj, 1963.

Është e pamundur të përshkruash gjithçka në Batery Park, do të duheshin faqe e faqe të tëra për historinë dhe përmbajtjen që ka brenda, por skulpturat, obelisket shprehen me gjuhën e poezisë koncentrat, gjatë leximit dhe qëndrimit pranë tyre të duket sikur shkronjat e arta flasin me zë duke intepretuar aq mjeshtërisht madhështinë dhe historinë e lavdishme Amerikane.

Përgjatë rrugës së famshme Broadway

Pasi u ndamë nga Parku ecëm përgjatë rrugës së famshme Broadway e cila mbart brenda saj ndërtesa, muzeume, kisha, art, piktura, varre, mauzoleume, mrekulli botërore, skulpturën e demit të Wall Stritit etj… Broadwaw është zemra e industrisë botërore të teatrit. Broadwaw vjen nga emri holandez Breede weg. Duke ecur në çdo hap lexonim emra presidentësh, artistësh të famshëm, gjeneralësh, aviatorësh, kryeministra që kanë vizituar vendin. Si pakuptuar po kërkonim të njejtën gjë për momentin me Marien, gazetaren rumune të gjenim të dyja emra secila nga vendet tona, por ishte nje mundim i kotë, sepse nuk kishte asgjë nga Rumania dhe Shqipëria. Ushtarët, kapitenët e anijeve, mbretërit kanë parakaluar në paradë, e cila për herë të parë u mbajt në vitin 1886. Janë bërë gjithsej 204 marshime deri në City Hall. Aleanca e pjesës Jugore të Manhattanit përkujton me shirit graniti të gjithë ata që kanë udhëhequr paradat me numrin simbol 204 nënshkrime përgjatë rrugës Broadway. E para fillonte me inagurimin e Statujës së Lirisë që daton me 28 tetor, 1886 dhe pasonte me inagurimin e ceremonisë së Presidentit të parë George Washington, më 29 prill 1889. Ajo që do të na bënte përshtypje më shumë të dyjave ishte një frazë e shkruar në rrugë në përkujtim të 48 gazetarëve europianë që në 16 shtator 1949, kishin festuar Lirinë e ditës së shtypit gjatë udhëtimit të tyre për në USA, ndoshta pse vinim nga vende komuniste ku më shumë se cdo gjë ishte dhunuar Liria e fjalës.

Ndalojmë një moment pranë Demit që ndodhet në Bowling Green, afër me Wall Stritin. Skulptori Arturo Di Modica e krijoi skulpturën për të frymëzuar Wall Stritin kur stoku market u kolaps në 1987. Ai e vendosi atë përballë Wall Stritit pa autorizim në vitin 1989 si simbol të optimizmit dhe forcës. Policia e hoqi, por falë publikut të shumtë u detyruan ta instalojnë dhe ta vendosin atje ku ndodhet dhe sot në Bowling Green.

Perballë demit ose tek bishti i tij hedhur lart në mënyrë spektakolare nuk rreshtin njerëzit për fotografi veçanërisht turistët, duhet të rish në radhë dhe për më tepër të kesh kohë për ta bërë një foto me “Demin”. Është një nga skulpturat më tërheqëse të Broadwait.

Duke vazhduar ecjen është e pamundur të mos shikosh ndërmjet gradacielave kishën anglikane Trinity me një arkitekturë të përsosur ku sapo hyn tek dera lexon në prag të saj këtë mbishkrim: “Në këtë vend shkeli shkëlqesia e saj mbretëresha Elizabetë e dytë gjatë vizitës ë saj në vitin 1976, ndërsa në krah të saj ndodhej princi Filip”. Kisha “Trinity” është themeluar para kombit amerikan qysh në vitin 1697, e cila që nga ajo ditë ka luajtur një rol të rëndësishëm në jetën fetare dhe në sherbim veçanërisht të të varfërve dhe emigrantët e ardhur nga shtete të ndryshme të gjithë botës. Presidenti i parë i shteteve të Bashkuara të Amerikës pas betimit të tij shkoi dhe u fal në kishën “Trinity”. Në oborr të kishës janë varre dhe mauzoleume ku prehen të qetë personalitete, priftërinj, deri dhe Aleksander Hamilton, ish Sekretari i thesarit në shtëpinë e bardhë gjatë kohës që vendin e udhëhiqte George Washingtoni. Në 11 shtator kur u rënuan dy kullat binjake nga terroristët kisha shërbeu si vend strehimi për punëtorët e shërbimit, 14 mijë vullnetarë afruan ndihma për dëmtimet që pati, për shkak të afërsisë me terrenin zero. Në hyrje të kishës çdo vizitor është e pamundur mos të shtanget përballë skulpturës “Rrënjët” ndërtuar nga Steve Tobin. Çdo njeri nga çfarëdo tradite fetare që vjen përballë saj, duket sikur tërhiqet nga një fushë magnetike dhe futesh brenda saj. Ai u frymëzua nga një trung i mbetur gjatë tragjedisë në 11 shtator dhe me rrënjët solli dritën e padukshme, por që njerëzit duhet të shohin dhe nën tokë, duke dhënë shpresën, paqen dhe jetën e përjetshme për të gjithë. Me të drejtë artisti thotë se njerëzit shikojnë vetëm pemën, por nuk mendojnë se çfarë ka brenda saj, damarëve që rrjedh drita. Bëjmë foto duke u futur midis rrënjëve dhe ndërmend më vjen Mikelangelo i cili thotë se: “Çdo blok me gurë ka një statujë brenda, por është detyra e skulptorit ta zbulojë atë”.

Sa histori të tilla ka vendi im për t’i përjetësuar në skulpturë dhe art!

Megjithatë, ne kaluam një ditë të bukur nën shoqërimin e skulpturave që tregonin historinë amerikane pa ciceron, ato flisnin me artin e inteligjencës siç shprehet piktori botëror Picasso. Duke udhëtuar dhe prekur skulpturat na u shtuan faqe leximi dhe historie më shumë në memorjen tonë, sepse ato mbartnin mbi “supe” histori të ndryshme amerikane.

2 Gusht, 2013

Manhattan, New York