Kumtese – Dielli

FORCA E KELMENDIT, historia e heshtur e jetës së viktimave të komunizmit

August 20, 2018 by dgreca

Dy fjalë për librin “ Forca e Kelmendit” e Autorit Ing. Zef Naçaj/

Libri “Forca e Kelmendit” dhe historia e përvuajtur e vetë Nikollë Mërnaçajt, të cilit autori i jep zë, është një akuzë e hapur ndaj atij regjimi antinjerëzor gati gjysmë-shekullor që mbizotëroi në Shqipëri dhe krejt Evropën Lindore. Kjo është shumë e rëndësishme sepse në Shqipëri si në asnjë vend tjetër Komunist të bllokut lindor, nuk është bërë ende një kërkesë e hapur llogarie nga viktimat ndaj abuzuezve të tyre apo një pendesë e kërkesë falje publike nga xhelatët komunistë që çuan në vdekje qindra viktima të pafajshme, siç ishte Nikollë Mërnaçaj. Asnjë prej tyre nuk është dënuar publikisht ashtu siç janë dënuar e vazhdojnë të dënohen edhe sot ushtarakë e oficerë naziste të Gestapos Gjermane për masakrat e tyre gjatë Luftës së Dytë Botërore./

Nga Dr. Azeta KOLA*/

Historia e Shqipërise i ka rrënjët e thella në lashtësi, dhe mbijetesa e kombit tonë është arritur nëpërmjet luftrash të vazhdueshme kundër pushtimeve të huaja, te cilat me dhunë janë munduar të na zhdukin kombësinë, gjuhën e flamurin. Por populli ynë u bëri ballë të gjithë armiqve me stoicizëm dhe arriti ta siguronte lirinë e tij, duke e paguar këtë liri me gjakun e bijve më të mirë të tij. Por askujt nuk mund t’i shkonte ndërmend se atë që s’mundën ta bëjnë hordhitë e huaja me ushtri e me luftra, do ta bënte pushteti kriminel i Enver Hoxhës dhe pasuesve të tij. Një ndër krahinat më të “pabindura” për regjimin komunist ishte Kelmendi me krahinat e tij Selca,Vukli, Nikci dhe Boga.

Figura e malësorit Katolik verior ka befasuar dhe frymëzuar historiane e shkrimtarë të huaj, më i fundit, Robert Elsie, që nuk përmendet në libër, ka shkruar Fiset Shqiptare përkthyer në Tribes of Albania, i cili duhet lexuar nga të gjithë. Shkrimtarët tanë, në veçanti, Ismail Kadare, në të gjithë krijimtarinë e tij, argumenton që kombi ynë i përket Europës dhe jo Azisë, dhe malësori shqiptar është një përfaqësues i denjë i kombit, besës, fesë, heroizmit, burrërisë e trimërisë, të gjitha këto bazuar në ligjet e maleve-Kanunin. Kur atdheu ka qenë në rrezik, malesori shqiptar ka lënë familjen dhe çdo problem që ka pasë e ka marrë pushkën dhe ka luftuar me vetmohim deri në vdekje për mbrojtjen e vendlindjes. Disa prej emrave të njohur të Kelmendasve heronj që përmenden në liber janë ato të Ujk Giles, Nik Lek Pepës e Prek Calit, ky i fundit, antisllav e antikomunist i shquar- është shpallur edhe Martir i Demokracisë dhe Nder i Kombit.

Në librin “Forca e Kelmendit” të autorit nga Vermoshi, ing. Zef Nacaj, kushtuar Nikollë Mërnaçit dhe heronjve të tjerë të Kelmendit, hapet para nesh një histori e pashembullt krimesh, vuajtjesh, terrori e torturash të kryera gjatë viteve të pushtetit Komunist, që janë të ngjajshme, siç thotë autori, me krimet e nazizmit në kampet e përqëndrimit gjatë luftës së dytë botërore. Lexuesit të sotëm mund t’i duket i çuditshëm krahasimi, por atyre që e kanë jetuar këtë kohë, jo aspak. Jo vetëm ata me “biografi të keqe,” por edhe pjesa tjetër e popullsisë kanë kaluar rreth 45 vite në vuajtje, mjerim, frikë, pa të drejtë për të folur e per t’u ankuar, pa të drejtë besimi fetar apo mendimi të lirë që ishte në kundërshtim me politikën vëllavrasëse të Enver Hoxhës. Me fjalë të tjera, Shqipëria ishte një burg i madh kolektiv ku shqiptarët që jetonin nën Komunizëm ishin të gjithë bashkëvuajtës në një mënyrë apo në një tjetër.

Ing. Zef Nacaj ka mbledhur me durim e këmbëngulje, cilësi që janë per t’u admiruar, historinë e heshtur të jetës së viktimave të komunizmit, duke u përqëndruar tek Nikollë Mernaçaj, djali i Ndue Ujk Mernaçajt e Mrikës dhe vëllai i Marashit, Pjetrit, Kolës, e Rrokut, si dhe Pashkes, Ages, e Prendës nga Pshtani i Kelmendit, fshat blegtoral mes bjeshkëve të larta në të cilin gjendet një nga Kishat më të vjetra Katolike në Ballkan. Jeta dhe vuajtjet e Nikollës përbëjnë linjën kryesore të librit, e cila ndërthuret natyrshëm me linja dytësore, ku protagonistë jane bashkëkohës e bashkëvuajtes me Nikollën, si psh. Gjok Marku, Pjetër Delia, Simon Mirakaj (nga Iballa e Pukës qe u bë edhe kryetar i Shoqates Anti-Komuniste të të Përndjekurve Politike), Lek Pervisi, e At Zef Pellumbi. “Forca e Kelmendit” është shkruar në një stil të rrjedhshëm tregimtar dhe është një histori gojore (oral history) për nga zhanri letrar e mbledhur prej dëshmitarëve të shumtë okularë të cilët i kanë parë dhe jetuar historitë që tregojnë. Historia është shkruar në dialektin Geg të veriut dhe është e mbushur me detaje plotësuese, të cilat autori i zgjedh dhe i vendos me kujdes për të krijuar efektin e duhur tek lexuesi, si dhe me shprehje popullore të Shqipërisë së Veriut të cilat janë perla gjuhësore e letrare. Libri ka 331 faqe te mbledhura me kopertinë të fortë, dhe është i ilustruar me piktura në vaj të vetë autorit, në mes të të cilave spikat portreti i Nikollë Mërnaçajt në hapjen e librit, si dhe vizatime e skica me dorë po të vetë autorit, dhe shumë fotografi të kontributoreve të historise në fjalë, si dhe pjesëtarëve të familjes Mërnaçaj, te cilët u arratisën në Mal të Zi në 1959, e prej andej emigruan në USA, ku edhe jetojnë sot si qytetarë Amerikanë dhe anëtarë të nderuar të Komunitet Shqiptar të New York-ut për te cilin kontribuojnë vazhdimisht. Ky zhanër dhe stil i të shkruarit e lejojnë autorin Zef Nacaj të tregojë një histori njerëzore prekëse, të një familje qe vuajti për shkak të absurditetit, marrëzisë, dhe dhunës së Komunizmit si ideologji në përgjithësi, veçanërisht Komunizmit shqiptar, në veçanti, me diktator Enver Hoxhën, arkitektin e luftës së klasave, që nuk ishte gjë tjetër veçse nxitje e ndarjes rajonale midis Veriut dhe Jugut te Shqipërisë, politikë e cila çoi në vëllavrasje, dmth. shqiptari u ngrit kundër shqiptarit e vëllai vrau e torturoi vëllanë me një urrejtje të ndezur verbërisht nga injoranca dhe indoktrinimi ideologjik i kohës. Kjo ilustrohet në libër me emrat e drejtorëve, kryetarëve, shefave, avokatëve apo torturuesve, ata që firmosën, vendosën për fatet e njeriut dhe ekzekutuan viktimat, të cilat janë, fatkeqësisht, në shumicën e rasteve, nga jugu i Shqipërisë.

Libri bën të qartë edhe faktin se politika e viteve komuniste në Shqipëri nisi me vëllazërinë me komunistat Jugosllavë, të cilët ushtronin autoritet absolut në vendimet e Partisë Komuniste Shqiptare. Ky lloj “vëllazërimi” ishte kontroll dhe imponim e zbatim i vijës pro-serbe e anti-shqiptare nga udhëheqja shqiptare Komuniste e Enver Hoxhës menjëhere pas ardhjes së tij në pushtet, e cila pasqyrohet qartë në libër me luftën e Tamarës, gjatë së cilës, malësorët e Kelmendit u sulmuan pabesisht nga forcat partizane. Malësoret kishin strehuar miq të tyre Kelmendas e Shaljanë shqiptarë nga territoret e Malit të Zi që ndiqeshin nga partizanët Jugosllavë. Ne këtë shembull del qartë politika e kordinuar dypalëshe komuniste e eliminimit të malësorëve Katolikë të Kelmendit në të dy anët e kufirit. Ne libër, Kol Gjon Bajraktari i Vuklit pohon në kuvendin e mbledhun tek manat e Urës së Tamarës në 1945 se “Partizanët [shqiptarë] janë ba aleat me armikun tonë shekullor – shkjaun” (72-73). Në këtë kuvend morën pjesë baba Ndue dhe Nikollë Mërnaçaj.Historikisht,sllavët, sidomos serbët kanë qenë armiq të betuar të shqiptarëve dhe sidomos Katoliçizmit shqiptar të cilin e kanë luftuar me të gjitha mënyrat e mundshme – ju mund të keni dëgjuar për veprën e historianit Croat Milan von Sufflai, i cili u vra në mënyre barbare nga shërbimi sekret serb në fillim të shekullit 20-të, sepse nxori në dritë dhe shkroi historinë e vjetër të shqiptarëve gjatë mesjetës në të cilën dalloheshin qartë lidhjet e vjetra të shqiptarëve me Katoliçizmin dhe kulturën perëndimore. Dy nga librat e tij të përkthyera në shqip janë, “Qytetet dhe Kështjellat e Shqipërisë Kryesisht në Mesjetë” dhe “Serbët dhe Shqiptarët.” Si rrjedhojë e adoptimit nga qeveria Komuniste e Enver Hoxhës të kësaj mendësie e politike pro-sllave, antishqiptare e antikatolike, lufta kundër katoliçizmit dhe nxitja e vëllavrasjes që synonte eliminimin e popullsisë katolike të veriut së bashku me të gjithë kundërshtarët politikë të regjimit ishte në plan të parë menjëherë pas mbarimit të luftës së dytë botërore. Aq i fortë ishte imponimi sllav në qeverinë e re shqiptare të pasluftës saqë edhe 29 Nëntori 1944, dita e çlirimit të Shqipërisë nga nazizmi u vendos e njëjtë me atë të çlirimit të ish-Jugosllavisë.

Po përse vuajti Nikollë Mërnaçaj — cili ishte “faji” i tij? Ai nuk pati faj tjetër përveç të qenit Kelmendas, malësor i besës e Kanunit të Maleve, si dhe Katolik i devotshëm. Ngase ishte Kelmendas, malësor e Katolik, ai vuajti dy arrestime. I pari në 1952 ku u akuzua se ndihmonte banda diversante, dhe në 1980 ku u akuzua për agjitacion e propagandë. Gjate arrestimit të dytë, atij ju shtua si akuzë fakti se kishte kryer shërbimin ushtarak në gardën Mbretërore Italiane në kohën kur Shqipëria ishte protektorat i Italisë dhe shkëmbente mesazhe me agjentë të huaj me anë të një radioje imagjinare të cilën e mbante në kokoren e bletëve pas rritjes së të cilave ishte i pasionuar. Kjo ishte një akuzë e krijuar nga një imagjinatë e sëmurë, absurde e driteshkurtër Komuniste e cila si një makinë e çmendur, trilluese dhe hakmarrëse synonte të mposhtte, të përulte, e të përçudnonte çdo gjë të mirë e të pastër në viktimat e saj. Për këto dy akuza të trilluara nga regjimi Komunist dhe të cilat Nikolla nuk i pranoi dhe për të cilat nuk firmosi, ai u dënua me nga 10 vjet burg për secilën. Pas arratisjes së familjes së tij në Mal të Zi në 1959, e më pas emigrimit të tyre në Shtetet e Bashkuara te Amerikës, gjatë së cilës nëna e tij Mrikë mori shtetësinë Amerikane në moshën 110 vjeçare si një rast i veçantë, Nikolla bashkë me gruan e tij, Dranden, dhe Djellën, vajzën e madhe, u internuan në kampin e përqëndrimit në Savër të Lushnjës, ku edhe linden femijet e tjere, Maria dhe Marku. Aty ai vuajti edhe internim brenda internimit në Gradishtë, po në Lushnjë. Vuajtjet, persekutimi dhe padrejtësitë që ju bënë Nikollës nuk e mposhtën karakterin e tij burrëror e ai nuk pranoi të bëhej vegël e spiun i shërbimit sekret shqiptar. Gjok Mark Bujaj, bashkëvuajtës me Nikollën pranon se, “Nëse nji njeri i zakonshëm do të shpallej shenjtor, ky do të ishte pa dyshim Nikollë Mërnaçi” (14). Shenjtorët janë njerëz të zakonshëm që mirësia e shpirtit, dhe virtytet e tyre njerëzore, siç janë përultësia, heshtja, fisnikëria, durimi me dinjitet i vuajtjeve fizike e shpirtërore i bëjnë shenjtorë, dmth i ngrejnë mbi të tjerët sepse ata kanë arritur përsosmërinë në sytë e Zotit.

Një nga aspektet më të rëndësishme që sjell libri i autorit Zef Nacaj është edhe krahasimi i fuqishëm midis Kelmendit si territor malor me një bukuri mahnitëse natyrore dhe karakterit të pastër e të pathyeshëm të njerëzve të këtij vendi, shumë prej tyre të njohur historikisht, si p.sh., Papa Klementi XI apo Nora e Kelmendit. Duke përshkruar Fortesën, te cilën edhe e ilustron me nje skicë te qartë, atë kështjellë natyrore të ngritur mes maleve që gjendet në Vukël dhe e cila përmendet në dokumenta historike për herë të parë nga historiani zyrtar i Perandorisë Bizantine të shekullit të 6-shtë të erës sonë, Prokopi i Cesareas (500-554 AD) që ishte provincë Romake e Israelit gjatë kohës së Perandorit Justinian, autori Zef Naçaj shkruan:

“Ajo është nji fortesë natyrore e gdhendun në shkamb. Duket si nji Olimp shqiptar në mes të bjeshkëve të Kelmendit, që perënditë e kishin përgatitë për veten e tyne. Nga të gjitha anët shkambi thikë 50-100 m. Vetëm nji shteg i ngushtë për me arritë brenda kështjellës. Asnji mundësi tjetër. Veç shqipet e kreshtave mund të hynin lirshëm. E kanë thirrë “Forca e Kelmendit.” Jo vetëm për faktin se ajo mbeti nji kështjellë e pathyeshme në shekuj, por edhe pse ishte symbol i forcës, i karakterit dhe i qendresës së malësorëve Kelmendas përmes stuhive te historisë së vjetër e të re (7)

Njerzit si Nikollë Mërnaçaj e shumë burra të tjerë Kelmendas që dhanë jetën për liri përgjatë historisë sonë shekullore, apo që u dergjën e vdiqën burgjeve Komuniste të pafajshëm e të papërkulur në humanizmin, heroizmin e ndershmërinë e tyre janë forca e Kelmendit, janë karakteri, krenaria dhe bukuria mahnitëse e pamohueshme e asaj krahine të Shqipërisë së Veriut e cila vazhdon të qëndrojë sot e patundur në sajë të punës e veprës së bijve të saj, të cilët ne sot i kujtojmë me krenari.

Urime Zotit Zef Nacaj për këtë libër me vlerë.

Respekt e nderim Nikollë Mërnaçajt e pjestarëve të familjes së tij.

Ju faleminderit,

*Kumtesë e mbajtur nga Dr. Azeta Kola në promovimin e librit te Zef Nacaj” Forca e Kelmendit” organizuar ne Qendren”Nene Tereza” pranë Kishës Katolike Shqiptare”Nënë Tereza” në New York, 18 Gusht, 2018

Bija shqiptare – Nëna e botës – tani shenjtëresha e dashurisë, Nëna Tereze

August 28, 2017 by dgreca

Nga Don Lush GJERGJI/*

Shekujt e pritën dhe përgatiten, ne e përjetuam/

Për ta kuptuar njeriun si qenie personale, familjare, shoqërore, kombëtare, fetare, kulturore, lypset njohur rrethin, ambientin, kontekstin jetësor, sepse pa këto tipare dalluese njeriu humb disi tërësinë, rrënjët, mbetet në “ajër”, pa identitet dhe personalitet bazor.

Kush ishte Gonxhe Bojaxhiu?

Bija e Kolë Bojaxhiut, me prejardhje nga Prizreni, dhe Drane lindur Bernaj – Bojaxhiu, nga Novosella e Gjakovës, por edhe më tepër bija e krishterimit tonë dymijëvjeçar, e traditës, kulturës dhe martirizimit të popullit shqiptar.

Përse ajo lindi në Shkup?

Familja e Gonxhe Bojaxhiut u shpërngul nga Prizreni në Shkup për shkaqe të përndjekjeve dhe masakrimeve turke kundër shqiptarëve, veçmas shqiptarëve katolikë; për shkaqe të epidemisë, sidomos të kolerës, që e përgjysmojë popullatën e Prizrenit gjatë viteve 1850 – 1855, si dhe për shkaqe të kërkimit të tregjeve më të mëdha.

Sipas një dokumenti të gjetur gjatë vitit 2010 në arkivin e famullisë së Prizrenit “Zoja ndihmëtare” të datës 23 janar 1880 Lazër Mark Bojaxhiu, babai i Kolë Bojaxhiut, pra, gjyshi i Nënës Tereze, i kishte dhuruar “të gjitha shtëpitë, tokat dhe pasuritë që gjenden në qytetin e Prizrenit dhe jashtë tij, si të mirat e palëvizshme, ashtu edhe ato të lëvizshme, të cilat janë ne emër tim, që i kam blerë apo trashëguar… nuk janë më pronë e imja, por i përkasin Argjipeshkvisë katolike dhe Kishës Katolike në Prizren, të cilët janë pronarët e vërtetë e të gjitha këtyre të mirave… tash e përgjithmonë, për mua dhe për pasardhësit e mi…”.

Kush ishin prindërit e saj?

Kolë Bojaxhiu (1872-1919) ishte tregtar i njohur, ndërtimtar, muzikant, poliglot, patriot i shquar, por mbi të gjitha bamirës dhe babë i shumë të varfërve të Shkupit dhe të rrethinës. Angazhimin e tij për drejtësi dhe barazi e pagoi edhe me jetë, si duket qe helmuar në Beograd, sepse i mbronte të drejtat themelore të njerëzve të pambrojtur, sidomos të shqiptarëve.

Drane Bojaxhiu (1889-1972) ishte grua e mirë, shtëpiake e kujdesshme, nënë e zellshme dhe shumë e përshpirtshme, shpirt dhe zemër për çdo nevojtar, edukatorja e parë e Gonxhe Bojaxhiut.

Familja Bojaxhiu pati edhe dy fëmijë të tjerë: Lazër Bojaxhiu (1905-1981) dhe Age Bojaxhiu (1908-1973).

Në çfarë rrethana lindi, qe edukuar Gonxhe Bojaxhiu?

Ajo lindi më 26 gusht 1910, gjatë sundimit turko-otoman, në një ambient të përzier etnikisht dhe fetarisht. Shkupi atëherë ishte kryeqendra e Vilajetit të Kosovës dhe Selia e Ipeshkvisë sonë. Atë e pagëzoi Don Zef Ramaj, e krezmoi argjipeshkvi Imzot Lazër Mjeda. Shkollën fillore e kreu pranë shkollës shqiptare katolike të “Zemrës së Krishtit” në Shkup, ndërsa gjimnazin në shkollë publike, shtetërore po ashtu në Shkup. Së pari familja, pastaj famullia, atë e edukuan për dashuri flijuese dhe dhuruese, për vëllazëri të gjithëmbarshme, për shërbim ndaj Zotit dhe të afërmit, sidomos ndaj atyre që vuanin në trup apo në shpirt

Si erdhi te thirrja rregulltare?

Gjashtë vite “luftoi me Zotin”, prej moshës 12 deri në atë 18 vjeçare, dhe pas shumë këshillimeve, lutjeve, shtegtimeve të rregullta në Letnicë, së fundi vendosi: “DUA TË BËHEM MOTËR MISIONARE PËR T’I SHËERBYER TË VARFËRIT E BOTËS”. (Letnicë, 14 gusht 1928)

Pse shkoi në Kalkutë, në Indi?

Sepse si e re kishte lexuar dhe dëgjuar në Shkup prej etërve jezuitë, që kishin misionarë në Kalkutë dhe më gjerë në Bengali (Indi), mbi mjerimin, varfërinë, gërbulën si dhe mbi ndasitë fetare, kastore, gjinore, racore, dhe më s’ mund të ishte e qetë, por dëshironte të jetonte me ta dhe të vepronte në mesin e tyre.

Si udhëtoi në Kalkutë dhe kur mbërriti atje?

Udhëtimi për Kalkutë u zhvillua në tri faza: me tren Shkup – Zagreb (26 shtator 1928), prapë me tren Zagreb –Dublin (13 tetor 1928) dhe së fundi me anije Dublin – Kalkutë

(prej 1 dhjetorit deri më 6 janar 1929). Në një mënyrë ky udhëtim simbolizon dhe paralajmëron tri fazat e saja jetësore, si Gonxhe Bojaxhiu (1910-1928), Motra Tereze e Loretos (1929-1950) dhe Nëna Tereze – Misionare e Dashurisë (1950-1997).

Këto tri periudha jetësore përputhën me tri virtyte hyjnore: FEJA, SHPRESA dhe DASHURIA.

Pse quhej Motra Tereze e Loretos?

Sepse atëherë ishte tradita dhe ligji kishtar i ndërrimit të emrit të pagëzimit me ndonjë emër të ri në rregulltari. Gonxhe Bojaxhiu e ndërroi emrin e pagëzimit në atë të Motra Tereze e Loretos, sepse ishte anëtare e bashkësisë rregulltare të motrave që quheshin “Motrat e Loretos”. E ndërroi emrin për ta ndërruar së pari vetveten, jetën dhe veprimtarinë e saj, pastaj Kalkutën, Indinë, botën mbarë.

Kërkim (feja), angazhimi apo veprimi (shpresa) dhe dhurimi apo flijimi (dashuria), ishin dhe mbesin shtyllat në të cilat ajo mbështeti mbarë jetën dhe tërë veprimin – flijimin për ta mahnitur njerëzimin si Nëna e Dashurisë.

Sa kohë jetoi dhe veproi si motër e Loretos në Kalkutë?

Prej vitit 1929 deri në vitin 1950, kur përfundimisht mori lejen e themelimit të bashkësisë së re rregulltare “MISIONARET E DASHURISË”. Këto tri faza jetësore janë konteksti jetësor i saj, dhe pa këtë ajo s’ mund të kuptohet, edhe më pak të imitohet.

Çka bëri Nëna Tereze për Kalkutën, Indinë, Botën?

Asgjë dhe gjithçka. Me fuqinë e fesë dhe me frymëzimin e dashurisë, vërtetoi dhe dëshmoi se i vetmi mjekim për trup dhe shpirt, për varfëri, sëmundje, gërbulë, vetmi, për pleq, fëmijë dhe rini, për të këqijat e botës së pasur dhe të varfër, për të gjithë është DASHURIA VEPRUESE ose NË VEPRIM.

Ajo së pari i përballoi të ligat e Kalkutës, më vonë edhe të Indisë, së fundi edhe të mbarë botës, dhe ia doli, i tejkaloi të gjitha ndasitë, dallimet, përkufizimet kombëtare, fetare, gjinore, racore, kastore… duke e pasur si pikënisje dhe si përfundim të çdo veprimtarie binomin ZOTI dhe NJERIU.

Për të Zoti dhe njeriu ishin të pandarë, sepse ajo ishte mbi të gjithë që të jetë dhe të mbesë NËNA E TË GJITHËVE.

Për të bërë të gjitha këto vepra bamirësie Nëna Tereze ka themeluar: MISIONARET E DASHURISË (1950), VËLLEZËRIT MISIONSRËT E DASHURISË (1963), BASHKËPUNËTORËT E NËNËS TEREZE (1969), MISIONARET E DASHURISË –DEGA KONTEMPLATIVE (1976) dhe VËLLEZËRIT E FJALËS – REGULL MESHTARAK (1984).

Çka kemi ne prej saj?

Me Nënën Tereze edhe një herë ndriçoi dhe lulëzoi krishterimi ynë 2000 vjeçar martir, dialogu ndërfetar shqiptar krishtero-mysliman, dialogu ndërkishtar katoliko-ortodoks, tradita bujare e mikpritjes dhe e bamirësisë, ndihmës ndaj të varfërve, strategjia paqësore jodhunore, me pak fjalë vlerat tona shekullore të fisnikëruara dhe të begatuara me përvojën madhore të Nënës Tereze.

Me rastin e Shpërblimit Nobel për paqe, së pari gojarisht, pastaj edhe më shkrim para mijëra gazetarëve ma dha këtë porosi në gjuhën tonë shqipe:

Oslo, 10/ 12/ 79

“Une gjithmon e kam në zemër popullin tem Shqiptar. Shum luti Zotin qi Pagja e Tij të vijn në zemrat tona, në gjitha familjet tona, në gjith botën. Lutnu shum për fukarat e mij – dhe për mua dhe motrat e mija.

Une lutem për juve”.

Teresa Bojaxhiu

Çka kemi ne me beatifikimin dhe shenjtërimin e Nënës Tereze?

Shumë, sepse do të jetë Shenjtëresha e parë Shqiptare edhe zyrtarisht e pranuar dhe e shpallur nga ana e Selisë Shenjte, ajo që bota e shpalli NËNË UNIVERSALE dhe SHENJTËRESHË e mbarë njerëzimit, Nëna e Jetës dhe Dashurisë.

BIJA SHQIPTARE, NËNA E BOTËS, TANI EDHE SHENJTËRESHA E DASHURISË, ja, NËNA JONË TEREZE. Ajo do të lutet dhe do të ndërmjetësojë për ne para Zotit, ndërsa ne do të mundohemi të jemi bijtë dhe bijat e saja në jetë dhe në veprim.

Porosia apo testamenti shpirtëror i Nënës Tereze për ne?

“Pa dashuri dhe flijim jeta s’ ka kuptim”; “Vetëm dashuria do ta shpëtojë botën”; “Veprat e dashurisë janë vepra të paqes”.

Nga goja dhe zemra e plotë lind urata spontane: Shën NËNA TEREZE LUTU PËR POPULLIN SHQIPTAR, PËR KISHËN TONË, PËR BOTËN MBARË! Amen.

*(Kumtesa në hapjen “Ditët e Nënë Terezës”, Katedralja Nënë Tereze në Prishtinë, 26 gusht 2017)

Kumtesë e Komisionit të ekspertëve për matjen e territorit të Republikës së Kosovës

February 10, 2017 by dgreca

Prishtinë, 10 shkurt 2017

Pas kompletimit të dokumentacionit, analizës dhe studimit të tij nga ekspertët brenda organizatave dhe agjencioneve profesionale, shkencore dhe menaxheriale, Komisionit të ekspertëve për matjen e territorit të Republikës së Kosovës iu dorëzuan të gjitha materialet, bashkë me gjetjet relevante për procesin. Komisioni sot, më 10 shkurt 2017, organizoi takimin e radhës ku specialistët e këtyre organizatave dhe agjencioneve prezantuan të dhënat gjeoinformative, hartat e kadastrit të tokave dhe të komunave administrative, planet zhvillimore e mjedisore, hartat topografike, skicat, të dhënat statistikore, baza ligjore, faktet shkencore, etj. Secila organizatë dhe agjencion i prezantoi rezultatet e punës së vet.Nuk është vonë që të gjithë specialistët e gjeoshkencave, ekspertët e shkencave të afërme dhe qytetarët, me njohuritë e tyre, të kontribuojnë në ndriçimin e së vërtetës për madhësinë territoriale të Kosovës dhe problemet dhe dilemat eventuale.Komisioni do të bëjë sistemimin e të gjitha rezultateve për të hartuar raportin final të problemit dhe pastaj të gjitha materialet dhe gjetjet do t’i ofrohen opinionit për diskutim publik. Do të caktohen ditët kur opinioni profesional dhe opinioni i gjerë mund të kenë qasje në materialet dhe gjetjet përkatëse. Komisioni mirëpret çdo dëshmi, vërejtje dhe sugjerim të argumentuar.Gjatë ditëve në vijim, sipas nevojës, Komisioni do të organizoj edhe vizita në terren për verifikimin e pikave me të cilat vërtetohet mbulueshmëria me dokumentacion administrativ e hartografik.

Zëdhënësi i Komisionit për matjen e territorit të Republikës së Kosovës

MENDIMET EKUMENIKE TE IMZOT NOLIT JANË AKTUALE DHE ORIENTUESE EDHE SOT

November 30, 2015 by dgreca

Prof. Dr. Thanas L. GJIKA/*

Populli shqiptar në kohën kur po fillonte lëvizjen kombëtare të Rilindjes, pra në prag të Lidhjes së Prizrenit, nga ana fetare ishte i ndarë në katër besime të ndryshme: 30 % ishin të krishterë (orthodoksë ose katolikë) dhe 70 % muhamedanë (sunitë ose bektashinj). Edhe pse midis shqiptarëve të këtyre besimeve nuk ishte shkaktuar ndonjë luftë fetare, për shkak të tolerancës fetare që e karakterizonte si popull, përsëri ndarja në katër besime fetare ishte nje pengesë për procesin e bashkimit kombëtar dhe për pjesëmarrjen në lëvizjen çlirimtare antiosmane. Tek shqiptarët ekzistonte dhe një e keqe tjetër, që e kishte burimin tek klerikët e lartë të huaj. Dhespotlerët, peshkopët dhe myftinjtë krahas punës fetare kryenin dhe propaganda politike në favor të qarqeve që i kishin dërguar. Kjo përzjerje e fesë me politikën e thellonte ndarjen e përçarjen e popullit shqiptar.

Myftinjtë përpiqeshin t’ua mbushnin mendjen shqiptarëve muhamedanë se ata ishin një popull me gjak osman i krijuar nga përzjerja e shqiptarëve me turqit e ardhur nga Anadolli dhe Stambolli. Sipas tyre shqiptarët muhamedanë për nga besimi dhe gjaku ishin vëllezër me turqit osmanllinj, kurse shqiptarët orthodoksë nuk kishin lidhje me ta sepse ishin grekë. Nga ana tjetër, dhespotlerët, misionarë të propagandës grekomadhe, përpiqeshin t’ua mbushnin mendjen shqiptarëve të krishterë orthodoksë se ata ishin grekë që kishin humbur gjuhën greke dhe kishin mësuar gjuhën shqipe nën presionin e shqiptarëve muhamedanë, të cilët këta dhespotlerë i quanin turq.

Për të mënjanuar përçarjen që sillnin ndarja fetare dhe propagandat e huaja, rilindësit tanë filluan nga puna sqaruese për të bindur shqiptarët e të katër besimeve se ata duhej ta donin njëri tjetrin si vëllezër pavarësisht nga ndryshimet fetare dhe të mos dëgjonin propagandat e huaja. Ata duhej të ishin krenarë që ishin pasardhës së Gjergj Kastiotit Skënderbeut dhe të kryengritësve të mëvonshëm. Të ishin krenarë për faktin se e kishin ruajtur identitetin e tyre kombëtar përmes ruajtjes së gjuhës së tyre të veçantë, ruajtjes së karakterit trimëror, të zakoneve të mira, të këngëve e valleve të bukura, të folklorit të pasur, etj. Rilindësit u përpoqën t’i ndërgjegjësonin shqiptarët, se po të bashkoheshin, do ta fitonin përsëri lirinë e humbur dhe do të shkonin drejt zhvillimit si kombet e tjerë të lirë të Europës.

* * *

Në vitin 1880 u formulua për të parën herë mendimi për krijimin e unitetit fetar e kombëtar të shqiptarëve. Politikani dhe poeti shkodran Pashko Vasa, në poemthin SHQIPNI MOJ E MJERA SHQIPNI, lëshoi thirrjen:

Mos shikoni kisha e xhamia,

Feja e shqiptarit asht shqiptaria!

Mirëpo, pavarësisht nga synimi shumë i mirë që kishte kjo thirrje, ajo nuk dha rezultatin që shpresohej. Fjala shqiptaria duke qenë një fjalë e re intelektualiste, u kuptua vetëm prej njerëzve të shkolluar, të cilët përbënin një pakicë.

Atdhetari Gjerasim Qiriazi, pasi ishte pagëzuar si i krishter protestant evangjelist në Manastir, qyteti ku ishte lindur e rritur, shkoi në vitin 1892 në qytetin e Korçës ku hapi në ambjentet e Shkollës Shqipe të Vajzave të parën kishë protestante ungjillore (evangjeliste)¹. Ai mendonte se bashkimi kombëtar i popullit shqiptar mund të realizohej duke u pagëzuar të gjithë në fenë e re protestante evangjeliste.

Një rrugë tjetër sugjeroi djaloshi 21-vjeçar Faik bej Konica më 1895 duke upagëzuar si i krishter katolik me emrin Faik Domenik Konica. Këtë veprim ai e bëri mbasi kishte kryer disa shkolla katolike si Seminarin Saverian të Jezuitëve në Shkodër, Seminarin Gallata Saraj në Stamboll dhe gjimnazin e kollegjin e lartë në Dijon (Dizhon) të Francës. Gjatë jetës së tij në të tilla ambjente katolike ai kishte vënë re se mendësia e besimtarëve katolikë shquhej në krahasim me mendësinë e besimtarëve muhamedanë, për më tepër respekt ndaj njerëzve, për tolerancë, pastërti morale dhe trupore, për më shumë dashuri ndaj punës, etj. Për këto arsye ai mendoi se populli shqiptar për të fituar pavarësinë dhe për të krijuar një shtet të lirë sa më të ngjashëm me shtetet europiane, duhej të kthehej në fenë e të parëve, pra në krishtërim. Emri i tij Faik Domenik Konica është i dëshmuar në disa letra dërguar Nikolla Naços në Bukuresht në vitet 1895-1897, të cilat ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit të Republikës së Shqipërisë². Po ashtu dhe në dokumentet e regjistrimit në Univeritetin Harvard, ai eshte regjistruar si shqiptar katolik.

Për të marrë vendimin e pagëzimit të tij si i krishter katolik, mendojmë se Konica ishte ndikuar edhe nga leximi i veprës Historia e jetes dhe e veprave te Gjergj Kastiotit Skënderbeut princit të Epirotëve shkruar prej Marin Barletit në latinisht, ku tregohej pagëzimi i Skënderbeut dhe i shumë trimave të tij si katolik. Gjatë viteve të pushtimit osmanët kishin arritur të kthenin në fenë muhamedane mjat arbërorë. Edhe Gjergj Kastriotin sulltani e detyroi të kthehej në muhamedan dhe i dha emrin Iskander-beg (Skënderbej). Ndërsa në fund të vitit 1444, mbasi mori Krujën, Skënderbeu u pagëzua me vullnetin e tij si katolik, duke rimarrë emrin e fëmijërisë Gjergj. Ky pagëzim i tij ishte një veprim më tepër diplomatik për të treguar se shteti i tij do të orientohej drejt Europës katolike dhe jo drejt Ballkanit orthodoks, për të lidhur aleancat e nevojshme për luftën e tij kundër Perandorisë Osmane.

Mirëpo shqiptarët e besimit muhamedan të fundit të shekullit XIX-të, kur u kërkoi Faik Konica që ta ndërronin besimin fetar, nuk mundën ta banin këtë pap, sepse nuk e kishin formimin e tij kulturor dhe sepse ishin familjarizuar me fenë e pushtuesit duke jetuar si muhamedanë për disa ose për shumë breza. Muhamedanizmi i tyre ishte i ndryshëm nga ai i Gjergj Kastiotit Skënderbeu, i cili kishte jetuar në këtë fe vetëm disa vjet. Muhamedanët shqiptarë në fund të shekullit XIX-të ishin të familjarizuar me fenë e pushtuesit dhe zakonet e saj të jetesës. Të parët e tyre në saje të përqafimit të kësaj feje ishin privilegjuar prej pushtuesve, ishin bërë pronarë tokash, kishin marrë nëpunësira dhe tituj, ishin përjashtuar prej disa taksave që paguanin shqiptarët e krishterë, nuk i shpinin djemtë ushtarë si të krishterët, por i shpinin nëpër shkolla për të marrë grada e pozita ushtarake, etj. Me një politikë të tillë pushtuesit osmanë kishin arritur që t’i ndanin këta shqiptarë prej shqiptarëve të krishterë. Për më keq akoma, shqiptarët muahamedanë, që përbënin shumicën e popullit, ndjeheshin krenarë e kapadainj ndaj bashkëkombasve të tyre të krishterë. Shumë prej tyre i përçmonin shqiptarët e krishterë, sikur ishin inferiorë ndaj tyre. Shqiptarët muhamedanë, ashtu si vetë pushtuesit, i quanin shqiptarët e krishterë me fjalë përbuzëse pis arnaut, raja e kaur i derrit, në vend që t’i vlerësonin si bashkatdhetarë të përvuajtur që e kishin ruajtur më të pastër se ata origjinalitetin kombëtar. Me pak fjalë, thirrja e Konicës për t’u kthyer në fenë e krishterë, shqiptarëve muhamedanë u tingëlloi si fyerje, si ulje në rang shoqëror.

Në vitin 1909 u krjijua në qytetin e Korçës Shoqëria Lidhja Orthodokse e cila i dërgoi një thirrje Patrikanës së Stambollit, të formuluar prej atdhetarit Mihal Grameno, për të lejuar përdorimin e gjuhës shqipe në kishat orthodokse të popullit shqiptar³. Duke qenë se Partikana e hodhi poshtë këtë kërkesë, disa anëtarë të kësaj shoqërie u përpoqën të gjenin një rrugë të re për të shpëtuar besimtarët orthodoksë shqiptarë nga presionet përçarëse antishqiptare të dhespotlerëve gekë. Ata kërkuan që të krishterët orthodoksë të ktheheshin në unitë, një sekt fetar orthodoks që nuk njihte vartësinë prej Patrikut të Stambollit por prej Papës së Romës. Kjo rrugë sipas tyre do t’i afronte shqiptarët e krishterë orthodoksë me vëllezërit e tyre katolikë dhe do t’i mbronte nga propaganda antishqiptare e Patrikanës së Stambollit. Një rrugë të tillë kishin ndjekur më parë arbëreshët e Italisë dhe e kishin fituar mbrojtjen e Papës nga presionet greqizuese të Patrikanës së Stambollit.

Për qëndrimin ndaj besimeve fetare gjatë Rilindjes nuk qëndroi pa u shprehur dhe poeti i shquar Naim Frashëri. Me poemën e tij Qerbelaja botuar më 1898, ai la të kuptohej se bashkimi kombëtar i popullit shqiptar mund të arrihej duke u kthyer të gjithë shqiptarët muhamedanë në bektashinj. Ky sekt i muhamedanizmit ishte tolerant ndaj të krishterëve dhe shihej si një sekt fetar shqiptar, sepse ishte përqafuar kryesisht prej reparteve të jeniçerëve, ku kishte shumë shqiptarë.

Të gjitha mendimet e shprehura prej rilindësve tanë për të realizuar bashkimin kombëtar të popullit shqiptar me anë të ndërrimit të besimit fetar, nuk u pranuan prej masave popullor, pra nuk patën sukses.

Për nderin e shqiptarëve të Amerikës, personi që i dha zgjidhjen më të mirë këtij problemi, ishte emigranti i ardhur në SHBA prej diasporës shqiptare të Thrakës Lindore, Theofan Stilian Noli.

Gjatë bisedave që ai kishte bërë me shqiptarë muhamedanë kishte vënë re se shumica e tyre, ndonëse ishin të cekët në njohuritë fetare, e mbronin me fanatizëm besimin e tyre fetar. Pra ai kuptoi se për këta shqiptarë ishte e papranueshme idea e pagëzimit në fenë e krishtere të stërgjyshërve. Për këtë arsye, në mars të vitit 1908, sapo u shugurua prift orthodoks, ky djalosh i pjekur parakohe, hartoi një thirrje drejtuar gjithë shqiptarëve të cilën e botoi në gazetën Kombi me titullin Kombit Shqiptar!⁴.

Ky shkrim i Nolit kishte dhe ka karakter programatik lidhur me problemin e qendrimit ndaj besimeve fetare dhe ndaj bashkimit kombëtar të popullit tonë. Si njohës i mendësisë fetare të shqiptarëve, Noli jep konkluzionin e vet lidhur me qëndrimin e bashkatdhetarëve të tij ndaj propozimeve për ndryshimin e besimeve fetare:

U muar vesh më së fundi, që është më lehtë të bësh pesë mbrekullira me njërën dorë dhe gjashtë mbrekullira me tjatrën, sesa t’u ndryshosh fenë pesë shqiptarëve në këtë kohë.⁵

Pasi shpreh mendimin e tij se besimet fetare në vetvete nuk janë të këqia, por të këqia i kanë bërë klerikët e huaj dhe disa klerikë shqiptarë që u shkojnë pas si vegla qorre, duke helmuar fenë me propaganda shoviniste, Noli kalon te thelbi i problemit dhe formulon mendimin e tij të guximshëm:

Na duheshin dhe na duhen priftërinj e peshkopë si dhe hoxhallarë e myftinj shqiptarë të vërtetë. Jo vegla politike të huaja, po meshëtarë prej çdo feje që t’i kenë me të vërtetë frikë Perëndisë dhe të përhapin me drejtësi e me zell urdhërimet e Tij dhe vetëm urdhërimet e Tij, që t’i japin popullit të kuptojë që njeriu munt të ketë cilëndo fe që e ka gjetur prej stërgjyshërve dhe i pëlqen, po s’mund të zgjedhë një tjatër kombësi dhe ta luftojë të tinë, pa vënë në ballë një vulë të madhe prej “tradhëtori”.⁶

Pastaj jep këshillën e tij në formë urdhëruese:

Të mos ndryshojmë gjë prej gjëje; vetëm të krejmë [krijojmë] krerë fetarë me ndërgjegje [atdhetare]. Kjo është më e mira udhë për të prurë bashkimin, se programi i ndryshimeve të rea në fetë do të jetë prishja jonë e përgjithshme.⁷

Në mbyllje të shkrimit Noli sqaron se ai kishte filluar nga puna për të përkthyer veprat e liturgjisë së shenjtë në gjuhën shqipe, sepse vetëm duke dëgjuar mësimet fetare në gjuhën amëtare do të forcohej ndërgjegja fetare e popullit. Ky sqarim vlente edhe për klerikët e besimeve të tjera fetare për të përkthyer edhe ata veprat e shenjta në gjuhën shqipe, në mënyrë që edhe besimtarët e tyre të formonin bindje fetare më solide, larg propagandave të huaja antishqiptare.

Pikërisht këto mendime të Fan Nolit e mbyllën diskutimin e këtij problemi. Faik Konica e pranoi këtë thirrje si udhërrëfyese. Disa muaj më vonë, ai hartoi artikullin Rreziku i afërm i shqiptarëve muhamedanë, ku mbasi solli mendime nga opinionistë europianë për shkatërrimin e shpejtë të Perandorisë Osmane, u kërkoi shqiptarëve muhamedanë që të bashkoheshin me shqiptarët e krishterë dhe të mos e quanin kurrë më veten turq, por vetëm shqiptarë muhamedanë:

Të kthyerit tuaj në fée të vjetër do të sillte me një herë bashkimin e kombit. Po këtë e thom [vetëm] se bie fjala, se e di që s’bëhet dhe s’duhet bërë. Mbetet islamismi. Mbajeni këtë besë, po duke larguar të ligën politikë që sjell, e cila është që i huaji nuk e ndan Turkun nga Shqipëtari muhamedan.

Një shkronjëtor politik i njohur më thosh një ditë: “Evropa nuk do ta kish dhënë Vranjën te Sërbia dhe Ulqinin te Mali i Zi, sikur të kish kuptuar që ka një komb shqipëtar të ndryshmë nga kombi i Turkut”.⁸

Konica e përkrahu edhe mendimin tjetër të Nolit, mendimin për përkthimin e veprave liturgjike në gjuhën shqipe si rruga më e mirë për forcimin e besimit fetar dhe për krijimin e Kishës Shqiptare Orthodokse Autoqefale. Për këtë arsye Konica theksoi nevojën e madhe që kishin edhe institucionet e fesë myslimane të popullit shqiptar për të predikuar në gjuhën amëtare dhe për t’u shkëputur nga vartësia e Sheh-ul-Islamit dhe të krijonin një synod muhamedan me disa kanune fetare sipas zakoneve të kombit tonë. Kurse bektashinjtë nga ana e tyre duhej të reformoheshin, të organizoheshin më mirë, të hiqnin dorë nga alkolizmi dhe të krijonin një seminar për të përgatitur kuadrin e vet, dervishët.

Si përfundim themi se mendimet ekumenike të At Fan Nolit për të mos kërkuar ndryshimin e besimeve fetare të popullit, por për të përgatitur klerikët e të gjitha besimeve me ide të njëjta atdhetare dhe për të përkthyer literaturën fetare në gjuhën shqipe, ishin dhe janë udhërrëfyese për shqiptarët kudo ku jetojnë. Karakteri i tyre udhërrëfyes u duk në faktin se ato u përqafuan nga gjithë shqiptarët e asaj kohe, madje dhe nga Faik Konica, i cili më parë ishte shprehur ndryshe, por duke qenë i kulturuar, u tërhoq me mençuri dhe propagandoi mendimet e priftit të ri orthodoks, At Fan Nolit.

Themi se këto mendime ekumenike të Nolit janë aktuale dhe orientuese edhe sot për shqiptarët, mbasi po të ishin zbatuar pas vitit 1991, kur filloi rimëkëmbja e institucioneve fetare dhe ushtrimi i besimit fetar në Shqipëri, do të kishim një gjendje të shëndoshë në të katër besimet fetare. Do të kishim një gjendje të shëndoshë fetare dhe nuk do të kishim klerikë të huaj, të cilët nuk predikojnë në shqip dhe më keq akoma u kanë hapur rrugën disa sekteve fetare fondamentalistë, aq të rrezikshëm për të ardhmen e popullit tonë. Nuk do të ishim ndërtuarndërtesa kultesh me projekte të sjella nga vendet e huaja, por do të kishim ndërtuar xhami dhe kisha të reja të ngjashme me ndërtesat tona të kultit të cilat ishin krijuar gjatë traditës qindra vjeçare. Nuk do të buçisnin disa herë në ditë altoparlantët në xhamitë shqiptare të Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë me fraza në arabisht, por në gjuhën shqipe, në gjuhën që e kupton populli. Po ashtu nuk do të kishte ndodhur as ai vërshim i mjaft shqiptarëve të Shqipërisë për të këmbyer kombësinë shqiptare me kombësinë greke pa e pasur gjuhën greke gjuhë nëne dhe pa pasur asnjë lidhje gjaku me popullin grek.

Pra mëkëmbja dhe rimëkëmbja e institucioneve dhe e besimeve fetare midis shqiptarëve, si në Shqipëri ashtu dhe në Kosovë e Maqedoni, ka nevojë të mbështetet edhe sot në mësimet noliane për t’i shpëtuar besimet fetare nga shtrembërimet që po ndodhin nën presionet e emisarëve të huaj.

1Dr. Femi Cakolli. Biografia e Gjerasim Qiriazit (1858-1894), Botim i Shoqërisë Biblike, 2008.

2. Arkivi Qndror i Shtetit, Tiranë. Fondi Faik Konica. Dosja Korrespondenca.

3Shoqëria Lidhja Orthodokse. Të naltit Shenjtërisë së Tij Patrikut Ekumenik Joakimit III-të, Gazeta Lidhja Orthodokse, Korçë, 1909, 2/15 tetor, f.1.

4Meshëtar i përunjët për ndriçim Fan S. Noli. Kombit Shqiptar, Kombi, Boston, 27 mars, 1908, nr. 80, f. 1. Citimet prej këtij artikulli i kemi marrë nga botimi: Fan S. Noli VEPRA 2 Publicistika (1905-1925). Botim i ASH të RPSSH, Tiranë 1987, f.146-149.

5Po aty, f. 147-148.

6Po aty, f. 148.

7Po aty.

8Faik Konitza. Rreziku i afërm i shqptarëve muhamedanë. Shkruar në vapor Princesse Clementine nga Doveri në Ostende, 1908, Albania, London 1909 vol. 12.(*Kumtese e mbajtur ne Simpoziumin e organizuar nga Biblioteka Noliane prane Kishes se Shen Gjergjit me 22 Nentor 2015)

NE FILLIM ISHTE FJALA- VETEM E VERTETA NA BEN TE LIRE

November 22, 2012 by dgreca

MBI LIRINË E SHKRIMIT, TË BOTIMIT DHE KUFIJTË RESPEKTIVË*)/

Nga ALBERT HABAZAJ/ studiues/

Biblioteka Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”-Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë/

Përmbledhja/ Abstract: Përzgjedhja jonë për këtë punim nuk është e rastit, sepse respektimi i shenjtërisë së Fjalës është edukatë dhe kulturë për çdo qytetar; sepse ekonomia e nderit ndaj madhërisë së parë, që njeriu krijoi në botë- Fjalës, është detyrim dhe mision gati hyjnor për çdo punëtor të mirë ndaj fjalës në letër.

Kumtesa fokusohet në rëndësinë që ka liria e shkrimit dhe e botimit, si dhe kufizimet përkatëse, nga që vërehen jo pak anomali e paradokse. “Të jesh i lirë do të thotë para së gjithash të thuash të vërtetën. Vetëm e vërteta na bën të lirë”, thotë Umberto Eko.¹) Liria sjell mundësinë për të ndryshuar pozitivisht mendimin e konkretizuar në fjalë, që të përmirësohemi duke përparuar. Baticën e lirisë për të shkruar e botuar lirë, deri përtej kufijve të imagjinatës (në konteksin negativ) nuk mund ta gjykojmë si vlerë, por si antivlerë. Krijuesit duhet ta strukturojnë shkrimin e botuar drejt një letërsie të integruar në tre plane: në rrafshin ballkanik, mesdhetar dhe europian, me identitetin e saj origjinal, mbushur me vlerat e virtytet më të mira, më të bukura e më të dobishme të traditës, e shkarkuar nga veset që i gërryejnë palcën e cilësisë artistike; për të qenë në rezonancë me ritmet bashkëkohore të letërsisë që jeton e lë gjurmë.

Fjalët çelës: Liri e shprehjes, e drejta e botimit, kufiri shkrimor, kritikë letrare

Gjykojmë se ia vlen të kujtojmë se “të qenët i lirë në jetë e në punë; mungesa e shtypjes, e varësisë dhe e kufizimeve që pengojnë, vështirësojnë e ndrydhin veprimtarinë”²) krijuese të letrarëve; liria demokratike për të drejtën e fjalës, shkrimit, shtypshkrimit dhe botimit; liria e mendimeve, e ndërgjegjes apo liria poetike etj., sidomos në hapësirat e mbushura me provincialitete romantike, në një kohë që sfidohet shpejtësia e dritës, po shpërdorohet në trajta të pakonceptueshme. Vërtet liria e shprehjes (ose e fjalës) është e drejtë e çdo individi për të shprehur lirisht mendimet e tij, përfshirë të drejtën për të marrë ose për të dhënë informacion nëpërmjet mjeteve të komunikimit masiv.Vërtet është një nga të drejtat e njeriut themelore, e përfshirë në Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut, dhe e shprehur në Amendamentin e Parë të Kushtetutës së SHBA. Vërtet liria e shprehjes shihet si pjesë themelore e procesit demokratik, që ndihmon për shfaqjen e së vërtetës, si dhe që siguron mënyrat për vetëpërmbushjen e individit. Veçse liria e shprehjes nuk mund të cenojë moralin e tjetrit dhe as nuk mund ta kalojë cakun e prekjes së reputacionit të të tjerëve, me gjithë sjelljen e interpretimeve të reja “për parimin e proporcionalitetit”³), për të mos u shpuar nga asnjë gjemb i hidhur konfliktual e për të mos u hidhëruar nga asnjë thumbim i dëmshëm. Liria e shprehjes nënkupton lirinë e ndërgjegjes e të besimit, lirinë e shtypit dhe pjesëmarrjen e lirë në mozaikun ylberor natyral veprimtar, ndërkohë që në shoqëritë totalitare asnjëra prej tyre nuk lejohet. “Megjithatë, edhe në shoqëritë demokratike, liria e shprehjes nuk është e drejtë absolute. Ajo mund të kufizohet për arsye të sigurisë kombëtare, ose mund t’u nënshtrohet ligjeve që kanë të bëjnë me fshehtësinë e jetës ngushtësisht vetjake, shpifjen, pornografinë, nxitjen e urrejtjes raciale,… ruajtjen e sekretit dhe të drejtën e autorit”4).

Ndërkohë liria e shtypit, si liri për të shtypur e botuar infomacion dhe mendime pa marrë leje më parë dhe pa kufizime paraprake, duke iu nënshtruar ligjeve për çështje të tilla si shpifja apo pornografia, na kujton që të mos harrojmë urtësinë popullore: “Ndalu bek se ka hendek”. Në vende demokratike, liria e shtypit mund të bjerë ndesh me të drejta të tjera, si e drejta e individit për fshehtësi të jetës ngushtësisht vetjake, ose e drejta për t’u përgjigjur ndaj komenteve armiqësore të bëra nga shtypi

Telegrafisht, do të kumtojmë për tri piketa që kemi dalluar nga leximet e deritanishme: 1- mirësitë letrare, 2- prapësitë apo ligësitë jo vetëm artistike të letërharxhuesve, si dhe 3- disa teza, që gjykojmë t’ i shtrojmë si të vërteta, duke i mbrojtur me argumentat që na duken mbushmendëse:

1) Të merr malli e mbushesh me lëng poetik, sa ngopesh artistikisht dhe estetikisht me krijimet e Fatos Arapit, i cili vlerësohet edhe si “ më i mirënjohuri ndër poetët e sotëm shqiptarë 5), det i thellë i letërsisë shqiptare. Humanizmi universal, dashuria njerëzore dhe kodi moral “Liria ime mbaron po preka lirinë tënde” mishërohet në vargjet jo vetëm tejdukshmërisht të sinqerta: “Nuk i lyej kurrë këpucët/ te llustraxhinjtë!/ s’i dua njerëzit te këmbët e mia” 6), të cilat mjaftojnë t’i japin Visar Zhitit “liçencën” e lirisë së shkrimit dhe të botimit. Nuk e di se si fluturon koha dhe të duket vetja se je mençuruar, fisnikëruar artistikisht dhe zbukuruar shpirtërisht, kur lexon, fjala vjen romanin “Premtimi” me vetëm 160 faqe të shkrimtarit Fridrih Dyrrenmat; “I huaji” i Alber Kamysë me 137 faqe; “Të vdekurit” nga Xhejms Xhojs e vepra të tjera (s’ mund të bëjmë dot invetarin e vlerave artistike të librave, me të cilat tempulli i lirisë së shkrimit dhe të botimit global ndihet mirë në këmbë dhe me dinjitet. Iu riktheva një buzëmbremje novelëzës me 96 faqe “Lulet e mollës” të Xhon Gollsuorthit, të cilën e pata lexuar 10 vjet më parë kur isha në Itali. Në fund të libërthit kisha shkruar: “Coppito, L’Aquila, domenica, 8.06. 2003, ora 23:25’. Pa dashur më shkasin lotët, pasi mbarova së lexuari këtë prozë poetike brilante, të rrallë, të veçantë, esencë. Musht letërsie! Të lumtë Gollsuorth! “Mos nxitoni të bëheni shkrimtarë, djema”- na tërheq vëmendjen një nobelist ballkanas.

Në këtë krizë kulure, nën hijen e një fjale të madhe, edhe në Shqipërinë tonë të vockël shihet fytyra e epokës moderne tek emra të përveçëm si Petraq Risto e Mimoza Ahmeti, apo Linditë Arapi, Agron Tufa, Ervin Hatibi, Andi Bejtja, Virion Graçi, Alisa Velaj etj., por më falni, jo të shumtë janë shkrimartët e kësaj pjace krenarisht dhe lartësisht letrare, e aftë për ballafaqime rajonale, kontinentale dhe globale. Përveç funksionalitetit të harmonishëm të trinomit: ndjenjë, mendim, figuracion, këta krijues kanë favorin se jo vetëm e kanë shkelmuar kulturën e frikës, por e kanë shqyer atë, si nevojë identiteti krijues dhe ballafaqimi kulturor me të tjerët. Gjuha e shkrimtarit është e dashur si fjala e nënës, e ëmbël si mjali i bletëve që e mbledhin nektarin luleve të malit, e dallgëzuar si deti i thellë në fortunal. Gjuha e shkrimtarit ëshët gati hyjnore, sepse shkrimtari është mjeshtër i fjalës që shkruan vepra artistike. Bijtë e Homerit e të Dantes, të Shekspirit e të Gëtes, të Naimit e të Kadaresë e pasqyrojnë jetën përmes figurave artistike që ngrihen mbi faktet, njerëzit, ngjarjet dhe dukuritë e ndryshme. Gjuha e shkrimtarit ka për objekt pasqyrimi tipiken shoqërore, dhënien në mënyra të përgjithësuara të karaktereve tipike në rrethana tipike. Mjeshtri i fjalës së bukur është inxhinier i qetësimit të shpirtrave njerëzorë. Ndryshe janë shkrimtarucët. Ata janë të paaftë e të pavlerë, që shkruajnë për të holla a për t’i bërë qejfin dikujt. Ata janë demkëra, duke mos kuptuar se shoqëria e konsumit të librit po i thotë shoqërisë së prodhimit libror: “ Të lutem, hapëm pakëz krahun, se dua të ecë!”

2) Tek shumë të tjerë, që përbëjnë taborrin e letraharxhuesve të padobishmëm, të cilët dashur padashur shndërrohen në dëmtues të pyjeve, si duket akoma s’paska ardhur koha e kapërcimit të lodhjes historike. Për një arësye a një tjetër, pensionistëve, ish ushtarakëve, mësuesve, veteranëve, të persekutuarve, sidomos ata atyre të moshës së tretë u vijnë në dorë para, se dikush ka djalin apo vajzat në mërgim, dikush merr dëmshpërblim burgu, apo larg qoftë lekët e fëmijës së vdekur furtunave të kurbetit etj. Duke menduar ç’të bëjnë me ato lekë gjaku të pjellës së tyre, disa pleq, të cilët gjatë gjithë jetës nuk i ka lidhur asgjë me librin, mendojnë si të veprojnë me paret dhe rrufeshëm vendosin të bëhen shkrimtarër. Kemi shkrimrues fisi, mëhalle, fshati, krahine,që bëjnë monografira për hallën, tezen, gjyshin, babën etj., të cilët mund të jetë shumë të mirë në familje, si njerëz të zakonshëm me vlera familjare, por që nuk emetojnë cilësi artistike. Harrojnë fjalën e të parëve: “Nuk mëson kali revan në pleqëri”. Në vend të bëjnë një urë, një çezmë, një dhurim simbolik bamirësie, të hapin një kurs zdruktharie, hidraulikësh, elektricistësh, muratorësh, një rrobaqepësi, furrë buke apo një gjë tjetër të mirë, të bukur e të dobishme, na morën frymën me botime të pafundme, por magazinat e thasëve me krunde nuk i hyjnë kujt në punë, aq më tepër sot. Më e keqja është se këtë ves kopeja e shkrimtarllëkut ua mëkon brezave që ngrihen. Dhe prandaj Shqipëria jonë hallemadhe ngjitet majave të larta të kulturës nga moli në mol. Dhe prandaj Presidentin e letrave shqipe dhe Ambasadorin e kulturës tonë në globin njerëzor jo pak herë e shpërfillin, s’e nderojnë, s’e vlerësojnë, edhe pse emri Kadare ka kohë që ka dalë mbi re. Është kambanë kushtrimi për letrarët e vërtetë thirrja e të paharruarit Ali Podrimja : “ Të kanë rrejtur/ se je më i bukuri/ ndër trimat më trimi/ më i vjetri ndër të moçmit/ Tjetër kush do të ishe…/ Dhe unë do të kisha Atdhe” 7)

A nuk po vjen momenti, që nga gufosja e mbytjes së karbonit antiartistik, të lëshojmë thirrjen SOS-, se po na gërryen krimbi antiletrar, po na përdhunojnë të parën, të shenjtën, të shtrentjën, Fjalën. Sinqerisht, nuk më del koha të lexoj të gjitha fletët e grumbullura në tekste. Edhe sikur gjithë vitin të merrem vetëm me lexime, me këto lexime ”veprash madhështore” e asgjë tjetrër, s’më del koha, s’më mjafton. Si mund të zgjidhet ky ngërç? Vërtet flet për kullotën e imagjinatës Urata e Letrave Shqipe, Dritëroi, i cili dritëron me atë fjalë që gdhend dhe gurin, se poetin a shkrimtarin e quan kal hergjele, por kur është nevoja (kur s’ plotëson kushtet e letërsisë cilësore) kalit i vihet fre, se terreni letrar ka kullota të pafundme imagjinativë, por ka edhe hone, humnera e thepa nga ku gremisesh e s’të ngelet as nam e as nishan letrar. Si duket, prandaj porosit Plaku i Bardhë i Letrave: “Prit dhe pak” 8) sepse proza e kursyer, e ngjeshur apo vargu lakonik, ku të gurgullojnë metaforat, me strukturë, me stil, me ide duhet të zërë tharmin e brumit për të bërë një bukë të mirë letrare, që lexuesi ta shijojë e të ngopet me art.

Ustallarët e botimeve me babaxhanllëkun e tyre po e vrasin artin e vërtetë, po e shtrembërojnë lastarin e njomë të talenteve të reja, po e thyejnë pa çelur në gonxhe. Por kështu, veç i mëndjemadhësojmë fëmijët, djemtë, vajzat apo dhe të tjerë të papërgatitur për të realizuar atë që thotë Kanti: “Arti i poezisë zë radhën e parë midis të gjitha arteve”. Pse e them këtë? Vetëm pak kohë më parë (tetor 2012) na ranë në dorë 56 fletë me vjershurina, të lidhura në një libër, po i themi. Citojmë vetëm një strofë nga ky botim i autores N.H: “Një lexim jetës i bëra,/ që kur linda, deri më sot/ jam njeri nga gjithçka isha,/ kam jetuar me mund e djersë ” (f.7). M’u kujtua tallja galopante e Kadaresë në “Koha e shkrimeve” me “kryeveprën”, e cila qenkërkej “vjersha më e bukur e gjithë poezisë shqipe”: vetëm me dy strofa: “Kush punon/ Rahat shkon/ Detin e kalon. / Njeri s’e ndalon”. Dhe tjetra, “madhështore” fare: “Kush nuk punon/ Rahat nuk shkon Detin s’e kalon/ Njeri e ndalon”. Me entuziazëm e krenari pritej botimi në shtypin letrar, emri i madh që do të bënte jehonë. Dhe, vërtet doli, por diku në një cep, që mezi dallohej:”Ju shkruani një gjuhë që as në prozë nuk përdoret…Po të ishte kështu, do të bëheshin të gjithë shkrimtarë dhe poetë …Vetëm kini parasysh një këshillë: lexoni përpara se të vendosni të shkruani.” 9), por mos kopjoni e t’i botoni ato që kanë shkruar të tjerët se është turp e faqe e zezë e mandej më mirë është dalja finale nga qarkullimi më fillestar qytetar e jo më të ruash kontakte kulturore- letrare me tët tjerët. Qysh më shumë se një çerek shekulli, e ka parandjerë Kadareja këtë qorrollisje të jo pak asgjëbërsave përpara botës letrare, që i kalon gjithsesi indiferentshëm, në inekzistencën e tyre artistike, jo vetëm vigani i letrave, por mbarë komuniteti i kulturuar shqiptar. U lodh dita me ne. Koha s’ka kohën tonë!…Se, ja, të tilla janë lëndimet artistike që na shkaktohen nga “plagë librash”10). Një mik i mirë, sot shkrimtar i kujdesshëm dhe i respektuar më rrëfen se në Vlorë ka një fjalë të urtë: “Mos dil si kërriçi para gomarit”, kurse shkodrani e shpreh neverinë ndaj mëndjemadhit karabush e pa këmbë në tokë me thënien: “ Atij që s’e do, i thuaj: “Të hyftë vetja në qejf!” dhe më dha një revistë të vjetër “Nëntori”, ku, redaksia i kishte kthyer nëpërmjet revistës këtë përgjigje për mosbotimin e prozës që ai kishte çuar për botim: “ P.SH.- Vlorë. Tregimi juaj “Me trenin për në Vlorë” ka ide të mirë, por që nuk keni arritur ta materializoni artistikisht. Subjekti është i lehtë dhe mënyra e shtjellimit të tij tepër e konsumuar: bisedë në udhëtim, e cila i vjen lexuesit nëpërmjet një narrative të dyfishtë: tregimin e plakut Malo e ritregon një i tretë që identifikohet me autorin. Përveç kësaj, tregimi ka një mungesë të theksuar realizmi… Fabula është e stisur, ashtu si dhe plaku Malo, që është një tip arkaik…Arkaizmi i tij shihet si në botën shpirtërore, ashtu dhe në shprehjet që përdor. Ja, mendojeni edhe një herë: të vjen një i moshuar dhe të ulet përballë në tren dhe, pa e njohur e pa e pyetur, fillon të të hapë zemrën për njerëzit e ti të afërt. Dhe kush është ky? Një plak lab, sedërli. Përveç kësaj, në shtatë faqe që ka tregimi, tri të parat janë jashtë tij dhe fare mirë mund të reduktohen. Kuptohet që me këto të meta, nuk ka si bëhet fjalë për botim”11). Në shumë raste, sot mungon sinqeriteti artistik nga ata që shkruajnë e pretendojnë që bëjnë art; mungon po ashtu edhe sinqeriteti i kritikës letrare, profesionalisht skandaloze, në atë farë feje, sa që kur sheh emra të dëgjuar të kritikës letrare, nuk i beson se konkludon në përshirosje ndaj atyre që kanë në dorë fjalën dhe abuzojnë me të. Ky realitet i parë me sy, na detyron të shtrojmë pyetjen: “A do ta kapim trenin letrar për në Europë e për në Botën e Artit? ” Veç të tjerash, një grishje dinjitoze na vjen nga një poet dhe estet i njohur, se poezia ia detyron burimin e vet pothuajse krejtësisht gjenialitetit (talentit), dhe po aq ajo “nuk ia lë veten drejtimit të rregullave ose modelit”, pra gjësë së sjellë si shembull” 12), se poezia duhet ta pastrojë veten nga tepricat.

Për arsye etike bashkëkohore, realiste e tokësore, dhe në kontekst të gjendjes së sotme në bumbotimet shqiptare, nuk mund të jap më tepër informacion (për rastin e N.H, që përmenda në këtë vrojtim letrar), sepse deri këtu më lejon kufiri i lirisë. Një harmonizim midis vertikalitetit dhe horizontalitetit të shkrimit dhe botimit sjell dobi jo vetëm për letërsinë tonë, por për kulturën e vendit në tërësi, që të kemi mundësi të krahasohemi denjësisht me të tjerët. Ne kemi male letrare në relievin kulturor, kemi dhe kodra letrare, por jo shumë, kemi shumë fusha letrare, por, pak janë ato, të cilat prodhojnë e na falin cilësi, sepse, ndoshta, nuk e peshojnë dot Vlerën e Fjalës. Funksionaliteti serioz dhe me përgjegjësi i mbi 100 shtëpive botuesve ( pa harruar që nuk dihet statistika e kasolleve botuese e shtypshkronjave, që janë si ato banesat pa leje) është i domosdoshëm. Nuk merret vesh kush është libër me vlera e kush jo, nëpër promovimet që bëjnë botuesit apo nëpër panairet vjetore, sepse secili botues thotë se libri i radhës që prezanton është më i miri, i paparë më përpara e s’ka si ai!… Para nja dy vjetësh, kam qenë dëshmitar në dy promovime të një botuesi të njohur. Prezantohej libri i një autori me emër mesatar dhe botuesi tha: “Ky është libri më i mirë jo vetëm i këtyre 20 vjetëve të fundit, por më i miri që kur njihen botimet shqipe”. Edhe në rastin tjetër, (u ndodha për dreq), botuesi tha: “ Ky është libri më i miri…”. Tani, cili mund të ishte më i miri? Kërkohet seriozitet nga botuesi, se bëhet fjalë për libra, për dritë kulture e jo për domate e kastarvecë. Mendoj se botuesi duhet të jetë vërtet një furrëtar nikoqir, që të nxjerrë nga furra e botimit bukë të pjekura letrare, jo qullufice të shpifura. Paraja po rrënon artin. Redaktori, korrektori apo të ashtuquajturit e të vetëshpallurit redaktorë, recensentë e korrektorë për 5 lekë të qelbura shesin emrin, ulin dinjitetin e kritikut letrar apo kërkojnë të bëjnë emër, por në vend të vënë vetullat, siç thotë populli, nxjerrin sytë e tyre e kërkojnë të qorrojnë lexuesin. Harrojnë që lexuesi është me nivel arsimor e kulturor më të lartë se më parë; ka shumë burime informacioni edhe falë të dhënave digjitale që merr nga interneti; është shumë më i kualifikuar shpesh herë edhe nga stafi realizues i librit apo lumedetit libër. Ka më shumë çmime se shkrimtarë; ka më shumë shkrimtarë se lexues; ka më shumë dembelë që duan dekorata (si duket ndaj qenkërka krijuar edhe industria e dekoratave). Nuk më vjen mirë ta pohoj, por ka vërtet më shumë dembelë të lodhur e dallkaukë, që kënaqen me asgjë, se sa punëtorë të vyer të fjalës së artë, me shkëlqim diellor për ndërtimin dhe ngrohjen e shpirtrave njerëzorë. Nëpërmjet hyjnisë së Fjalës, vlen të klasifikohen si duhet ata që guxojnë e marrin penën të shkruajë, ata që turren të botojnë, librapjekësit dhe nestorët që kanë detyrë të orientojnë lexuesin e uritur për letërsi të vërtetë.

Se pastaj, edhe bufi e kupton që kreshnikërimi i tyre zbehet, venitet, fiket natyrshëm, si Riadi i zemëruar shumë që s’pati vijues që ta kreshnikëronin të famshmin çmim “Shpata e ndryshkur”. Përndryshe, mund t’ju vijë në ndihmë grotesku i V. Graçit: “Tha zoti Riat Matini: (sipas “CNN”)- Nuk kam çfarë të them!” 13)

__________

¹) Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë: Konferenca shkencore “Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot”; Tiranë, 20- 21 nëntor 1992: Tiranë: Shkenca, 2002; shih: Agim Vinca: “Gjuha e sotme letrare shqipe dhe konteksti socio-kulturor shqiptar”, f. 93

² ) Fjalor i gjuhës së sotme shqipe; Tiranë: Akademia e Shkencave, 1980, f. 1005

³) Macovei, Monica: Manualet e të drejtave të njeriut, Nr. 2: Liria e Shprehjes; Një udhëzues për implementimin e Nenit 10 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, [Tiranë, 2003], f. 44

4) Enciklopedia e Përgjithshme e Oksfordit; Tiranë: Instituti i Dialogut & Komunikimit, 2006, f.735

5) Elsie, Robert: Histori e letërsisë shqiptare; Tiranë- Pejë: Dukagjini, 1997, f. 417

6) Elsie, Robert: vepër e cituar, f. 426

7) Podrimja, Ali: Buzëqeshja në kafaz, Tiranë: SHBLSH; 1993, f. 65

8) Gazeta shqiptare. E diel 17 Tetor 2010, f. 8

9) Kadare, Ismail: Koha e shkrimeve, Tiranë: Naim Frashëri, 1986, f. 22- 23

10) Të drejtat e njeriut: nr. 4 (32)- 2002, shih: Visar Zhiti “Kur persekutohen e drejta e shkrimtarëve, e veprave të tyre, por dhe e lexuesve”, f. 71

11) Nëntori: organ i LSHA të Shqipërisë; revistë e përmuajshme letraro-artistike shoqërore politike. Tiranë, 11/1986, f. 207

12) Ozel, Ismet: Udhëzues për leximin e poezisë: Shkup, Logos-A, 2006, f. 67

13) Graçi, Virion: “Shpata e ndryshkur”; Tiranë: PHOENIX, 1999, f.15

*) Kumtesë e mbajtur në Konferencën Shkencore Kombëtare “Në fillim ishte fjala”, organizuar nga Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, Fakulteti i Shkencave Humane, Departamenti i Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë- në nderim të 100 vjetorit të Pavarësisë Kombëtare

Albert HABAZAJ

Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA