-(Replikë me historianin Paskal Milo)/

 NGA URAN BUTKA*/

Një nga kulmet e veprimtarisë atdhetare dhe diplomatike të Mid’hat Frasherit ishte pjesëmarrja dhe kontributi i  jashtëzakonshëm i tij në Konferencën e Paqes në Paris, Konferencën e Ambasadorëve dhe Lidhjen e kombeve si anëtar i delegacionit Shqiptar dhe më pas si kryetar i delegacionit shqiptar për njohjen e çështjes shqitare dhe  mbrojtjen e saj.  

    Mirëpo në reportazhin “Dritë-hije te Mid’hat Frashërit” të datës 20 qershor 2021, Paskal Milo, ndër të tjera tha: ”Midhat Frashëri nuk preferoi të shkojë në Paris dhe të rreshtohet bashkë me kolegët e tij për të mbrojtur interesat e Shqipërisë, por qëndroi në Lozanë, në Zvicër”. 

    Paskal Milo është i prirë shpesh të tjetërsojë apo të cënojë të vërtetën, kur është fjala për Mid’hat Frashërin dhe veprën e tij. Nuk është fare e vërtetë që Midhati nuk preferoi të shkonte në Paris. Ai ishte zgjedhur nga Kongresi si pjesë e Delegacionit Shqiptar në Konferencen e Paqes në Paris në vitin 1919,  që kryesohej nga  kryeministri Turhan Pasha  dhe kishte në përbërje atdhetarët dhe diplomatët e njohur Mehmet Konica, Imzot Bumçi, Luigj Gurakuqi, Mid’hat Frashëri, Gjergj Fishta, Dr.Turtulli, Mustafa Kruja, më vonë edhe të tjerë. Mid’hati  ishte mjaft entusiast dhe tejet i përgatitur për ta kryer më së miri këtë mision. E thonë vetë anëtarët e Delegacionit këtë gjë, e shpreh edhe vete Midhati në letrën drejtuar Kolë Tromarës më 8.3.1919. “Kam marrë shënime të Aktit Konstitues, bazuar në parimet e Wilson-it dhe vendimet e Konferencës së Londrës për pavarësinë dhe integritetin e Shqipërisë. Do të jem i lumtur të vë veprimtaritë e mia në shërbim të vendit tim”.

    Por Turhani Pasha, në bashkëveprim me qeverinë Italiane në Romë, e ndaloi Mid’hatin të shkonte me shokët në Paris, meqënë se Midhati nuk e firmosi programin  e përgatitur për Konferencën e Paqes nga kryeministri Turhan Pasha, i cili mëtonte protektoratin italian mbi Shqipërinë dhe sovranitetin italian mbi Vlorën, duke rrezikuar kështu  pavarësinë, madje dhe ekzistencën e Shqipërisë. Midhati shkruante: “Jam i bindur se Turhani dhe qeveria italiane kanë vepruar në bashkëpunim, me qëllim të më pengojnë për të vajtur në Paris, megjithëse pasaporta ime ishte me vizë nga ambasada franceze. Kjo rrethanë ka shkaktuar lindjen e ndjenjave të mosbesimit nga ana e shqiptarëve, që e interpretojnë atë si një shenjë të synimeve të Italisë kundrejt Shqipërisë. Unë mendoj se, është pikërisht kjo çështja ime që e ka detyruar edhe z. Bumçi të mos shkojë në Paris” (Letra drejtuar Kolë Tromarës).

    Mirëpo Paskal Milo shton me keqdashje perfide: “Mid’hati nuk preferoi  të rreshtohej bashkë me shokët e tij për të mbrojtur interesat e Shqiperisë. Nuk e kam shumë të qartë arsyen, por ka patur polemika, ka patur qasje të ndryshme për mënyrën se si duhej menaxhuar situata në Konferencën e Paqes të Parisit”. 

    Historiani Paskal Milo, kur nuk e kishte të qartë arsyen e mosvajtjes se Midhatit në Paris, atëherë pse paragjykon apo pse trillon qëllimisht për ta njollosur sërish M.Frashërin edhe në këtë veprimtari te jashtëzakonshme diplomatike në favor të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar?

    Sic dokumentohet nga dokumentat e Arkivit të Shtetit dhe të Ministrisë së Jashtme, qëndrimi proitalian i i Turhan pashës ndaj çështjes shqiptare dhe kundër Midhat Frasherit, nuk u pëlqye në Paris nga anëtarët e tjerë të Delegacionit si Mehmet Konica, Dr Turtulli, Mihal Grameno, Sotir Kolea, Dr Ibrahim Temo, Fuad Dibra etj të cilët i kërkuan Midatit në Lozanë të kthehej në Paris, si një personalitet i domosdoshem në mes te delegacionit, për të përballur punën  pranë Konferences së Paqes, meqenëse kishte mjaft divergjenca mes misëve të Misionit.Mjafton tëpërmendim M.Gramenon që i shkruante: “Ndalimi yt dallon nga të gjithë, se nuk duan honxho-bonxhot të jesh këtu, duke ditur simpatinë që ushqen për gjithë shqiptarët.” Pandel Cale dhe Gabriel Jatrou telegrafonin të shqetësuar: “Ndërsa Midhat Frashëri e kishte marrë vizën franceze, por nisja u bë e pamundur për shkak të kundërshtimit nga qeveria italiane”. 

    Ndërkohë, Midhati në Lozanë dhe Gjenevë, nga njera anë ndihmonte delegacionin në Paris me këshilla, redaktime, promemorie, (sic ishte edhe letra drejtuar kolegëve ne Paris nga Lozana, apo mesazi për Presidentin Wilson në emër të shqiptarëve të Lozanës etj,  nga ana tjetër, bënte një punë të palodhur e shume të çmuar, duke botuar vepra të rendësishme në frengjisht, të cilat ua dergonte personaliteteve te politikes dhe kulturës Evropiane, per ta njohur Shqipërinë dhe për të mbrojtur identitetin dhe integritetin e saj historik , moral si edhe të drejtat qytetare e kombëtare. Veprat si “Rilindja Shqiptare”, “Shqiptarë e sllavë”, “Shqiptarët në vend të tyre dhe jashtë atdheut”, “Rivendikimet Shqiptare, “Për Shqipërinë”, “Çështja e Epirit” etj i botoi përgjatë vitit 1919, kur ishte në Lozanë A nuk ishte kjo punë në interes të Shqipërisë , edhe pse nuk “preferoi” të shkonte  në Paris, Zoti Paskal?  

   Gjithashtu Midhat Frashëri  botoi edhe me qindra artikuj, letra, promemorie, polemika, studime  që u botuan dhe ngjallën shumë interes ne gazetat e revistat e rendesishme të Evropës “Le monde Noveau”, “Mercure de France”, “La paix par le droit”, “La revue de Geneve”, “Times”, “Franc-orient”, “L’europe Nouvella”, “East Europa”, “The Neë Stratesman”, “Foreign Affairs”, “The Near east”, “International revien”, “L’humanite”e tj., që e bënë Midhat Frashërin një nga figurat e shquara të politikës , diplomacise dhe publicistikës evropiane. 

    Midhati u kthye në Paris pas dorëheqjes si kryetar i delegacionit të Turhan Pashës, nën prësionin delegateve të dergatës sonë atje, në fillim të vitit 1920 si delegat i “Vatres” të SHBA dhe mandej i emëruar  kryetar i delegacionit shqiptar ne Konferencën e Paqes dhe Lidhjen e Kombeve, ku shkelqeu me ligjerimet, debatet, promemoriet,  si edhe me takimet dhe letërkëmbimin me peronalitetet më të shquara politike dhe kulturore të Evropës, që i bindi me argumente dhe fakte dhe i vuri në shërbim të çështjes shqiptare, si Presidentin Wilson,  kryeministrat  S.E. M.  Lloyd George, S.E.M. Aristide Briand, S.E.M. Conte Sforza, S.E.M. Baron Hayashi, kryetarin e  Konferences së Ambasadorëve J.Cambon, Sekretarin e Përgjithshëmshem të Ligës së Kombeve Eric Drummond, lordin Cecil, kryetarit e Komitetit Anglo-Shqiptar A.Herbert, Miss Durham, Pittard, Eden, Barnes, De Constand, C. Erikson e shumë të tjerë, miq të Shqipërisë. 

   Por le t’ia lemë fjalën vetë Midhat Frashërit, me lëtrën drejtuar Presidentit të “Vatrës” në SHBA, për të qartësuar Paskal Milon dhe të tjerët e keqinformuar prej tij:

Lausanne, Sëitzerland,                  

P.B. 17393

më  8.3.1919

Z. Kolë Tromara,

President i Vatrës, Boston, Mass. USA.  

Z. President, 

    Shpresoj të keni marrë në kohë letrën time të datës 25 janar, shkruar një ditë para nisjes sime për në Romë. Jam larguar nga Lausanne (Lozana) më datën 26 janar dhe arrita dy ditë më vonë në Romë, ku gjeta Turhanin dhe Mehmet Konicën. Pasaportat tona diplomatike u dorëzuan në ambasadën franceze ku, pasi Ministria në Paris ishte konsultuar me telegram, ato u pajisën me vizat e nevojshme për nisjen e të treve (Turhani, Mehmeti dhe unë) për në kryeqytetin francez. Ndërkohë, i kërkova Turhanit të më shoqëronte në Ministrinë e Punëve të Jashtme, ku i kërkova zyrtarëve t’i dërgonin një pasaportë italiane Dr. Turtullit në Lozanë, që ai të shkonte drejt nga atje në Paris, pa qenë i detyruar të udhëtonte për në Romë dhe anasjelltas; ata më premtuan se do të bënin gjithçka ishte e nevojshme. 

   Tri ditë para se t’i merrnim pasaportat, Turhani më tregoi një program të nënshkruar nga anëtarët e qeverisë së përkohshme në Durrës, por që ende nuk ishte firmosur nga Turhani dhe Mehmeti. Ky program përmbante disa çështje, mes tyre: Italia duhet të dërgojë trupa në kufijtë shqiptarë dhe gjithë organizuesit e degëve administrative duhet të vihen nga Italia. 

   I thashë Turhanit që nuk kisha kundërshtime ndaj këtij programi, por që nuk mund ta kuptoja nevojën për nënshkrimin e tij, në dritën e faktit që, sapo të ishim në Paris, ne duhej të silleshim në përputhje me rrethanat (me çka nënkuptoja- interesat e vërteta të vendit tonë). Gjithsesi, shmanga hyrjen në debat përsa i përket hollësive, ngaqë nuk doja që mendimet e mia të bëheshin të ditura, për sa kohë që ishim në tokën italiane, por Turhani nuk më besoi, pasi më kishte qortuar disa herë për pavarësinë time të veprimit dhe të mendimit dhe për mungesë të simpatisë për politikën italiane. Por, duke folur për këtë politikë, Turhani më kishte thënë po atë ditë që arrita në Romë, që ne duhej të mos bënim aluzion për Vlorën për të mos e bërë të pakënaqur Italinë. Një ditë tjetër ai më tha që ai do t’i kërkonte Sonnino-s, ti tregonte se si duhej të përgjigjej nëse Venizellos do të ngulte këmbë në pretendimet e tij për Epirin, duke parë që Italia ngulte këmbë në mbajtjen e Vlorës. Me një fjalë, siç u tha nga të gjithë shqiptarët në Romë, Turhani shkoi në Paris më fort në rolin e një zyrtari italian se sa të një shqiptari. Përveç kësaj, kam mësuar se ai ka kundërshtuar emërimin tim për në Konferencën e Paqes me arsyen se unë nuk e kënaqja Italinë. 

   Në fakt, një ditë para nisjes së tij për në Paris, më bëri të kuptoj se unë duhej të rrija në Romë dhe të prisja mbërritjen e Gurakuqit dhe Mustafa Krujës dhe të udhëtoja në Paris bashkë me ta, pasi të binim dakord mbi çështjen e programit. Turhani dhe Mehmeti u larguan nga Roma më 4 shkurt, Gurakuqi dhe Mustafa më 11; kështu që, atë ditë unë ndërmora hapa të merrja pasaportën me vizë me qëllim që të kthehesha në Lozanë, por m’u tha që ata nuk mund të më lejonin të largohesha, derisa të kishin marrë mendimin e Turhanit. Isha i irrituar dhe ndjeja neveri kur kuptova që Turhani po më padiste që të mbahesha si i burgosur në Romë. 

   I dorëzova Gurakuqit dhe Mustafait letrën e mëposhtme për Turhanin: 

“Shkëlqesi, për habinë time ende e kam të pamundur t’u bashkohem kolegëve të mi në Paris dhe nisja e zotërinjve Gurakuqi e Kruja nuk e ka ndihmuar nisjen time, siç më kishte dhënë Shkëlqesia Juaj arsye të besoja. Pa dyshim, Shkëlqesia Juaj, kishte arsye më të mëdha për pengimin e nisjes sime për në Francë si delegat shqiptar dhe ka harruar që unë kam mandatin nga i njëjti Kongres, të cilit ju i detyroheni për emërimin tuaj. Është e vërtetë që, para nisjes suaj, kishte disa çështje të një programi që unë kam refuzuar ta nënshkruaj, por sipas mendimit tim modest, ky pretekst mund të mos konsiderohet si një arsye serioze, në dritën e faktit që unë në disa raste kisha deklaruar që nuk kisha kundërshtime për të bërë ndaj programit në fjalë. Atëherë, a duhet që unë të detyrohem të dyshoj   dhe vullnetin e mirë të Shkëlqesisë Suaj?” 

Jam i bindur se Turhani dhe qeveria italiane kanë vepruar në bashkëpunim, me qëllim të më pengojnë për të vajtur në Paris, megjithëse pasaporta ime ishte me vizë nga Ambasada Franceze. Kjo rrethanë ka shkaktuar lindjen e ndjenjave të mosbesimit nga ana e shqiptarëve, që e interpretojnë atë si një shenjë të synimeve të Italisë kundrejt Shqipërisë. Unë mendoj se, është pikërisht kjo çështja ime, që e ka detyruar z. Bumçi të mos shkojë në Paris — delegacioni shqiptar në të vërtetë duhej të përbëhej nga shtatë anëtarë: Turhani, Mehmeti, Gurakuqi, Kruja, Turtulli, Bumçi dhe unë. Gjithashtu më duhet të shtoj se Hasan bej Prishtina, që kohët e fundit ka arritur nga Vjena në Romë, dëshironte të shkonte në Paris me shpenzimet e tij, thjeshtë si person privat me qëllim që të punonte për Kosovën, por nuk u lejua nga autoritetet italiane ta bënte këtë. 

Përfundimisht, unë munda ta marr lejen të largohem nga Italia, vetëm, duke kërcënuar të shkaktoj një skandal dhe kështu pata mundësi të largohesha nga Roma më datën 2 të këtij muaji. Ndërkohë që isha në Romë, u takova dy herë me z. Joseph Emerson Haven, Konsull Amerikan në Torino, që tani ka shkuar në një mision në Shqipëri, me qëllim që të kujdeset për gjërat nga afër dhe për t’i raportuar Ëashingtonit dhe delegacionit në Paris. Ai më siguroi që Amerika ishte përgatitur të kishte interesim të madh mbi Shqipërinë, nëse shqiptarët do t’i apelonin asaj. Gjithashtu, bisedova me Major Robert Denison, kreun e Misionit të Kryqit të Kuq Amerikan, të përbërë nga 50 vetë, që ka shkuar në Shqipëri për të çuar disa dhjetëra ton ilaçe, ushqime, këpucë, veshmbathje, etj. 

Përsa i përket sjelljes së italianëve në Shqipëri, konfirmoj atë çka Turtulli ju shkroi pas udhëtimeve të tij në Itali. Përveç kësaj, kam mësuar që Italia dëshironte formimin e një komisioni të thjeshtë në Durrës dhe që Qeveria e Përkohshme u themelua përkundër dëshirave të saj; Italia po bën ç’është e mundur të krijojë vështirësi për këtë qeveri dhe t’ia heqë gjithë autoritetin. 

Një çështje tjetër që e irritoi Italinë ishte temperamenti i keq i treguar nga delegatët shqiptarë, të mbledhur në Durrës, kur ata u ndërgjegjësuan për mungesën e delegatëve të Vlorës, të cilët autoritetet italiane i kishin penguar të merrnin pjesë në Asamble. Shqiptarët që kishin ardhur nga Korça dhe Shkodra nuk kishin fjalë për të thënë, asgjë të keqe, për autoritetet franceze që kanë pushtuar këto dy rajone. 

Bashkëngjitur do të gjeni një kopje të dy telegrameve dërguar Konferencës së Parisit dhe Turtullit. Gjithashtu, kam folur me Rasih Dinon, që më lexoi një përmbledhje të letrës që ju ka dërguar javën e kaluar. I bashkohem ideve të tij, telegramet e të cilit i kam bashkëngjitur këtu si provë e këtij bashkimi, si dhe bisedat e mia me Haven-in, ku kam theksuar se Amerikës i duhet bërë apel për ndihmë, mbështetje ushtarake në kufijtë e vendit, që të pengohet tradhtia greko-sllave; ky kontingjent i vogël Amerikan, duhet të përforcohet nga shqiptarët, që kanë marrë pjesë në luftë në Francë, në radhët e amerikanëve; riorganizuesit duhet të funksionojnë për të gjitha degët e administratës, në mënyrë që vendi ynë të hyjë në rrugën e përparimit, pa mëdyshje të mëtejshme. 

Janë marrë masa kudo për t’u mundësuar shqiptarëve të shprehin dëshirat e tyre lirisht përpara z. Haven dhe jam i sigurt që ai ka raportuar në përputhje me këtë. 

Përpara se ta mbyll, duhet të përmend edhe një hollësi; Turhani ndoshta edhe Mehmeti kanë një kauzë të mëtejme për armiqësinë e tyre kundrejt meje, d.m.th për mendimin tim – të cilin nuk kam bërë përpjekje ta fsheh: ishte absurde të formohej një Qeveri e Përkohshme që përbëhej nga 14 “ministra” dhe për më shumë, që është humbje e fondeve publike. Sepse unë e gjykoj bujari të gabuar të paguhen 1.800 dhe 3.600 franga në muaj për ministrat në Durrës dhe ata në Paris. S’ka nevojë ta them, unë nuk kam prekur asnjë kacidhe, por i kam mbuluar harxhimet e mia me paratë, që më keni dërguar ju. 

Më besoni, z. President, 

                                                                                                                 juaji,  

                                                                                                         Mit’hat Frashëri 

Shënim: – Ju lutem, punoni për të marrë për ne ndihmën dhe mbështetjen e Amerikës.

*

Telegram për Dr. Turtullin, Paris

Lozanë, 9 mars 1919.

“Ju lutemi të ndërmerrni hapa në mënyrë që vendi ynë, në këtë moment fatzi, të vendosë për qeverisje Republikane; të lejoni Dinon dhe Frashërin të shkojnë në Paris, si delegatë të Vatrës dhe të Qeverisë së Përkohshme. Frashëri e kishte marrë vizën franceze, por nisja u bë e pamundur për shkak të kundërshtimit nga qeveria italiane”. 

Pandeli Cale, Gabriel Jatrou 

*

Letër nga Mit’hat Frashëri, Geneve, më 01.01.1919, drejtuar znj. Edith Durham, 71 Belsize Park Gardens, London, N.W.3, UK 

Fragment: – “Ne (Dr.Turtulli dhe unë) nuk ia kemi dalë të marrim autorizimin për të shkuar në Paris që të jemi në gjendje ta mbrojmë kauzën tonë. Ashtu si thoni edhe ju, në letrën tuaj, gjendja është me të vërtetë kritike për sa i përket kufijve që do të fiksohen për shqiptarët në Konferencën e afërt dhe për shkak të pretendimeve italiane. Ne jemi të bindur se, edhe hija e një protektorati italian do të jetë fatale për të ardhmen e Shqipërisë dhe zotërimi i Vlorës është i barazvlefshëm me skllavërimin e vendit, sepse Italia do ta kthejë atë në pikënisje për planet e saj imperialiste në Ballkan. Mbi këtë çështje, ne nuk kemi dyshim që, opinioni i të gjithë shqiptarëve është me ne dhe tërheq vëmendjen tuaj në këtë pikë. Na duket gjithashtu e vështirë të besojmë se, Britania e Madhe dhe Aleatët e saj liberalë, të mund të lejojnë një padrejtësi të tillë në Konferencën që po afrohet.” 

*

Revista franceze “L’Europe Nouvelle” Paris, ka botuar më 24 janar 1920, letrën e Mid’hat Frashërit, delegat i Konfederatës “Vatra” në Konferencën e Paqes në Paris, me titullin L’indépendance de l’Albanie”.

“Qarkullojnë zëra se Konferenca e Paqes ka menduar t’i japeë Jugosllavisë pjesën veriore të Shqipërisë (deri në lumin Drin) në kompensim të zonës së Fiumes; thuhet se jugu i Shqipërisë (qarqet e Korçës dhe të Gjirokastrës) do t’i dhurohen si kurban Greqisë dhe se Italia – si luani në fabul, do të marrë pjesën tjetër (Vlorën dhe territore të tjera nën mandat).

Padyshim, Konferenca do të vulosë këtë vendim me fjalët: Fundi i Shqipërisë!

Në mes të shekullit XX, tri Fuqitë e Mëdha liberale të universit, Franca, Britania e Madhe dhe Italia, po shkaktojnë mbi Shqipërinë të njëjtin krim ashtu si Rusia, Prusia dhe Austria despotike kryen gjatë shekullit XVIII mbi Poloninë.

   Anglia, duke hyrë në Luftën e Madhe, deklaronte se ajo do të luftonte për mbrojtjen e kombësive të vogla. Zoti Clemenceau,  në fjalimin që mbajti në Strasburg më 4 nëntor 1919, tha: «Krerët e qeverive të kombeve të para të botës u mblodhën në Paris, për të ribërë hartën e Evropës në emër të së drejtës të popujve për vetvendosje».

Presidenti Ëilson, në marrëveshje me të gjithë aleatët, duke përfshirë Italinë, ka thënë se kjo luftë kolosale pati për qëllim çlirimin e popujve të shtypur, mbrojtjen e të dobëtve, triumfin e drejtësisë dhe ligjit mbi forcën brutale.

     Shqipëria u gjymtua për here të pare në1878; për të dytën herë, u copëtua në 1913, në Konferencën e Londrës; e megjithatë, kjo Konferencë, e cila u formua nga përfaqësuesit e kombeve të mëdha: Franca, Anglia, Italia, njohu një Shqipëri të vogël e të pavarur. Për shqiptarët është i rëndësishëm ky shirit (rrip) i vogël toke; ata dëshirojnë të jetojnë, të mos vdesin. Ata dëshirojnë pavarësinë e plotë dhe refuzojnë çdo mandat.

Pra, marrëveshja e 1913, qenka një copëz e thjeshtë letre?

   Në Evropë masakrojnë Shqipërinë, ndërsa në Azi krijohen shtete të pavarura. A është kjo ironi apo një komedi makabre? 

Morali?!”- Lumo Skëndo

• Redaksia falenderon shkrimtarin Uran Butka qe e dergoi repliken per lexuesit e Gazetes”DIELLI”