Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest/

Studimi i literaturës burimore dhe asaj arkivore dhënë rezultate të jashtëzakonshme në fushën e albanologjisë në përgjithësi, e veçanërisht në fushës e historisë. Përqëndrimi i këtyre studimeve është bërë kryesisht në shekujt XIV-të e XVI-të. Saktësimi dhe nxierrja në dritë e të dhënave burimore të reja, kanë bërë që shumë ngjarje, data dhe personalitete të zënë vendin që ju takon, qofshin ato të njohura [ditura] apo fare të reja. 

Në kuadër të botimit të letërkëmbimit të Skenderbeut, kësaj radhe botojmë një letër të Pal Ëngjëllit dërguar Skenderbut. Letra, ç’është e vërteta është botuar në vitin 1596, por ka mbetur thuajse krejt e panjohur për studiuesit e vepërës së Pal Ëngjëllit dhe Gjergj Kastritotit – Skenderbeut, në librin:

 SELECTISSIMARVM ORATIONVM ET CON/ SUSLTATIONUM/ DE BELLO TVRCICO/ VARIORVM ET DIUERSORUM/ AVCTORUM,/ Volumen Tertium;/ Pars altera,/ Ad reges et principes/Christianos,/ Recensente/ Nicolao Revsnero Leor.Iurisc. & Consiliario Saxonico. /1596/ Lipsae,/ Cum privilegio Caesareo et Saxonico/ Auctori concesso./ Impensis HENNINGI GROSII Bibliopolae./ [f. 14] + 1-200 + [4], origjnali i së cilës ruhet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit në Vatikan.

Origjinalin e kësaj letre, ne kemi pasur fatin ta gjejmë në Arkivin Sekret të Vatikanit, fondi: Miscellaniae – ARM. II. Vol. 3, f. 653^r-657^v [ose paginimi i vjetër: 648^r-652^v]. Këtë dokument e kemi transkriptuar, transliteruar dhe përkthyer në gjuhën shqipe. Këtë letër e përmend edhe Marin Barleti në veprën e tij: “Histori e Skenderbeut” por me disa ndyshime, gabime dhe lëshime të ndieshme.

Duke pasur për qëllim kryesor të theksojmë se burimet që ka shfrytëzuar M. Barleti kanë qenë të sakta dhe korrekte, që bie ndesh me pohimet e shumë “hisotrianëve” dhe “studiuesve” të veprës së Barletit, por edhe figurës së Gjergj Kastritoit – Skenderbeut, ngase, këta “historianë e studies” nuk kanë shfrytëzuar burimet origjinale, nuk kanë pasurë në dorë literaturë të  mirfilltë shkencore, nuk kanë bërë hulumtime serioze shkencore nëpër arkiva e biblioteka [në këto të fundit, sidomos në sektorin e librit të rrallë dhe të dorëshkrimeve], por pohimet e tyre i mbështesin nga ato që kanë “dëgjuar”, apo nga literatura të cilët ju kanë “servuar” të tjerët, e cila në të shumtën e rasteve vuan nga difekte serioze, qofshin ato të qëllimshme, të vetëdijshme ose të bëra nga moskujdesi i atyre që i botuan; nga shkurtimet e shumta, shtrembërimet e datave, ngjarjeve e të mos flasim për gabime të toponomastikës dhe onomastikës.

Dokumenti që kemi në dorë është lëshuar nga Durrësi, ku e kishte selinë kryeipeshkvnore, imzot Pal Engjëlli dhe është shkruar nga një scribes i sprovuar i kryeipeshkvisë, siq ishte zakon i kohës. 

Ne nuk kemi arritur të sqarojmë: pse kjo letër në origjinal ruhet në Arkivin Apostolik të Vatikanin? E vetmja arsye mund të jetë, që kryeipeshkvi, imzot Pal Engjëlli e ka dërguar në Selinë e Shejtë, si dëshmi për përpjekjet që ka bërë për të bindur Gjergj Kastriotin Skenderbeun për të prishur marrëveshjen për armëpushim që ky kishte bërë me sulltanin Mehmetin e II-të.

Studimi i kujdesshëm i këtij dokumenti nxjerr në pah aftësinë e jashtëzakonshme të të shprehurit të imzot Pal Engjëllit, njohurit e tij të thella për të kaluarën e fisit dhe sulltanëve osman si dhe rrezikun që kanoset nga mos-rrespektimi i fjalës dhe dokumenteve të shkruara që më shumë se një herë kishte ndodhur në mes të Gj. K. Skenderbeut dhe sulltanëve.

Në vijim sjellim përkthimin e këtij dokumenti në gjuhën shqipe sipas origjinalit që ruhet në Arkivin Apostolik të Vatikanit.

*************************

Përshendetje në Zotin tonë Jezus Krishtin për birin, sundimtarin, prinicin dhe fisnikun tonë të nderuar Gjergj Kastriotin të ashtuquajtur Skenderbe.

 O princ i pamposhtur, do thërriste Platoni, e lumtur dhe e begatë është republika, mbretëria dhe perandoria, kur ajo udhëhiqet nga një njerëz shumë të mirë dhe shumë të ditur. Kështu në fakt në këtë kohë ne shikojmë (admirojmë, m.a.) dritën e qartë që i ka ardhur Shqiperisë sonë, e cila udhëhiqet nga ti, nga një princ shumë i ditur, perandor i përsosur, kont i pamposhtur. Për këtë shkak, jo pa arsye, të gjithë fqinjët, princërit dhe mbretërit e afërt të drejtohen ty, si komandantit të vetem energjik, të dërgaur nga qielli, për të mbrojtur perandoritë dhe mbretëritë e tyre nga çmenduria dhe egërsia otomane e barbare, të cilët presin të udhëhiqen nga ushtria jote. Ata të cilët gjithnjë deri tani ishin të mbrotjur shkëlqyeshëm dhe për mrekulli nga armët dhe mençuria jote; nga vendosmëria dhe trimëria e komandantëve dhe ushtarëve tuaj. Sikur që deri tanii, sigurisht, këtë e ka vërejtur Mehmeti i II-të mendjepreht dhe shumë dredharak; çrrënjonësi më i rrezikshëm i besimit të krishterë, dëshiron që me egërsinë e tij, të shpreh urrejtjen e tmerrshme që ushqen ndaj emrit të krishterë.

Duke shfrytëzuar dredhitë e tija dhe dinakërinë e njohur otomane, ka arritur të bëj aleancë me ty, dhe ti me të, duke bërë paqe ke shmangur luftën; për të mos qenë i sulmuar nga forca e armëve tua, të cilave ju ka shumë frikën, kështuqë me shumë lehtësi ka pranuar të gjitha kushtet e paqes, të cilat ti i ke kërkuar. 

Por mjerë ai, princ i papmposhtur, që duke bërë të gjitha këto me ty, me premtime të një barbari dhe me mashtrime të ndryshme, ka bërë aleancë me ty, që së pari të heq qafe fqinjët tuaj, pricërit, mbretërit dhe sunduesit e krishterë; dhe pastaj të kthej armët e tij, kundër forcave tua. Nuk ka njeri, që nuk i vëren këto qëllime të tijat. Ku ndodhen tani sunduesit e Rashës? Ku janë mbretërit ilirë? Ku u zhdukën mbretërit e Trapezuntit dhe Konsatinopojës? 

Tani ka vendosur të kthehet nga ti, tani kur është prishur aleanca, kur janë shkelur premtimet, dhe pronat tuaja gjithandej janë shkretëruar. Aleatët tu, i nxit kundër teje dhe i shqetëson me sulme të pandërprera. Kush megjithatë, mundet, princ i shkëlqyer, të sqarojë urrejtjen e madhe që ushqen ky tiran i egër, ndaj teje? Mendon ti, se ai do të harrojë vdekejn e të atit, Muratit të II-të, i cili vdiq nga hidhërimi i humbjes së ushtrisë së tij, vrasjes së shumë oficierëve, prijësve dhe komandantëve, pa hakmarrje? Ti ju beson fjalëve dhe premtimeve që të bën ai; dhe i pranoni si të tilla? Beson se do të mbajë fjalën e dhënë? Do të mbaj fjalën që kurrë nuk të ka dhënë me sinqeritet; dhe të gjitha këto të deritanishmet, që asnjërën nuk e ka mbajtur. Kush ndonjëher ka mundur, i dashuri Zot, të numëroj fjalët dhe fyerjet që ka bërë ky tiran i tmerrshëm? 

Megjithatë, atë që kam bërë në heshtje, e llogaris si mëkat. Sulmet e vrullshme, kur për këtë ekziston ndonjë kënaqësi, ndaj mizorit dhe kriminelit, duhet nxierr në dritë dhe emruar kryesit e mëkateve dhe krimeve, nga të cilët, të tjerët, duke shikuar mëkatet dhe të këqijat, do të përmbahen. Pra kështu, as zgjuarsia nuk duhet lënë anash, dhe të mos vlerësohet, kështu as mëkati, të mos lihet pa u qortuar. Domethënë, nga njëra dhe tjetra, fitohet fryt i ngjajshëm – nga të mirët, të cilët duhet lavdëruar dhe të këqinjët që duhet qortuar. E drejtë është, megjithatë, që të gjithë të këqinjët dhe kriminelët të gjykohen për veprat e tyre; me të vërtet ky Mehmeti i II-të më shumë nga të tjerët, i tejkalonë ata me mizoritë e tija. Gjithsesi, jeta e tij, është me vepra të këqija, aq më parë kur ky si i njohur, ju shmanget atyre për ti parakaluar sa më lehtë. 

Mehmeti i II-të është i lindur në vendin më të poshtër dhe më fatëkeqin; dhe nga prindër shumë të pandershëm, në atë fis, i cili nga barbarët ka qenë zakon të renditet nga një pozitë e ulët, në një edhe më të ulët. Meqenëse Skitët e Meotit janë më të ulët se barbarët, ai vetë pohon se është i lindur në atë vend fatkeqë dhe të diskredituar. Krahinë e lindjes së tij është Skitija, ndërsa fshati Otoman, nga i cili e ka origjinën, ka rrënjët nga familja Otoman, njerzit e së cilës deklarojnë, se ishin skllevër. Nuk ka gjë më të ulët dhe më fyese se origjina dhe parardhësit e tij. Muratit të II-të pra, të atit, nga i tëri fisi i tij, meqenëse ishte nga familje Otomane, me origjinë skllave dhe gjithmonë e robëruar, më së paku i është lejuar të ketë pushtetin. Mbretëritë aziatike i ka pushtura me dredhi dhe krime, çdo gjë e ka zmadhuar dhe rritur, derisa mbretëria është zgjeruar mbi bazë të krimeve, në fillim është ngritur aq lartë sa kishte frikë nga vetë madhështia e tij. 

Megjithatë të kalojmë te karakteri i tij. Mehmeti ka fuqi të shumta fizike dhe shpirtërore; por vese të këqija dhe të degjeneruara; armik i gjinisë njerzore; gjakpirës, koka e krimit, kampion i të gjitha të dredhive, nxitës i vdekejs, baba i të gjitha poshtërsive, vrasës ordiner. Kishte lindur te njerëz që kishin një traditë të tillë, duke ruajtur shfrenimin dhe egërsinë barbare; gjithashtu në çdo moshë ishte i bastardhuar. Në rininë e tij, luftërat, vrasjet, rrëmbimet dhe përleshjet, i kishte shumë qef. Shpirt të paturpshëm, tinzar, mashtrues, dëshirues i të huajës, i pakontrolluar në epshe, kërkues dhe i pangopur, insistues për plotësim dëshirash, i pa besë. 

Në të, pra, kishte më shumë se sa mund të thuhet me fjalë, i ishte rritur dëshira për paranë dhe pastaj edhe për pushtet. Ky është ai Mehmeti i II-të i cili nga verbëria për pushtet ka therë të vëllanë; me dredhi vrau sunduesit e Rashës dhe mbretin e Bosnjës, ndërsa të afërmit e tyre i bëri robër dhe skllevër, duke ju nxierr sytë ose duke ju gjymtuar ndonjë pjesë tjetër të trupit. Çfarë të të them për të tjerët në të cilët ka porvuar të gjitha mënxhyrat e torturave? Kështuqë karakterin dhe vetit e tija jo njerzore, kurrë nuk mund ti ndryshojë. 

Në besim ndaj Zotit është i pamoralshëm, ndaj njerëzve armiqësor; çdoherë shkon drejtë shkatërrimit. Miqësitë dhe armiqësitë nuk i bën sipas rastit, por sipas fitimit. Për asgjë nuk ka masë, për asgjë nuk vepron me arsye, ndaj miqëve sillet me neveri dhe vrazhdësi, hapur dhe në emër të tij, plaçkit dhe dhunon vendet e shenjëta, rrëmben çdo gjë, grabitë çdo gjë, pa asnjë arsye ngatërron ndershmërinë, pastërtinë dhe shenjtërinë njerzore. Pothuajse të gjithë kundërshtarët i ka vënë nën zgjedhë, i ka vrarë dhe kthyer në skllevër, të tjerët. 

Prandaj, çfarë është e re, i shklëqyeri Zot, mos mendon se besëthyeri Mehmet të II-të do të mbaj premtimin? Kur ai është i ndotur me çdo lloj mëkati; ju përmbahet vetëm krimeve fisnore dhe trashëgimisë së çodroditur. Kështuqë mos i beso tiranit, mos ju beso fjalëve dhe premtimeve; por, përbahu nga çfardo miqësie me të. Paqen të cilën ai vetë e ka shkelur dhe prishur, llogarite si të përfunduar dhe mos lejo që për këtë shkak të mos e luftosh. 

Përkujdesu për vete dhe për mbretërinë tënde, që barbari mos të arrij të të mposht me anë të kurtheve dhe dredhive të ndryshme. Barbari nuk mendon asgjë, nuk bën veprime ngase nuk e lejon shpirti i bastardhuar, pos premtimeve se do mposhtë dhe shkatërroj çdo gjë të krishterë, për çka unë çdoherë të kam, [siq e din, m.a.], këshilluar që të jesh i kujdeshëm dhe vigjilent. Këtë e ke dëshmuar me betim dhe më kujtohet se shpesh ke folur se je i lindur për të rujatur dhe për të mbrojtur fenë. Përse atëher, do të të pyes, ule armët dhe bëre paqe? Ndoshta për shkak të jetës së ushtarëve tuaj, të cilët janë të prirur për dembeli, ti le në baltë fesë së krishterë, të cilën tirani barabrë po tenton ta shuaj? Harrove të mirat e përgjithëshme? Ke zgjedhur të jetosh vetëm për vetën tënde? Mbase llogarit që nga kjo do të kesh përfitime për shkak të pozitës tënde të ndryshuar? Komandanti veteran, komandanti, më i guximshmi në luftë, qëndron duarkryq? 

Tani dikush do të vërej për turpin e madh, se qenka shuar ai zjarr i madh në karakterin e sunduesit të fuqishëm, duke ju përkushtuar pushimit dhe mospunës; ndërsa miku yt, Memeti  II-të nuk vuan nga këto vese, por, përkundrazi përpiqet dhe shpejton që sa më parë të zhduk Ungjillin e Krishtit. E fundos lundrën e Pjetrit, gris dhe shkul rrobat [rasat, m.a.] e Krishtit, duke ndjekur gjurmët e parardhësve të tij, dhe duke lavdëruar orakulin [profetin, m.a.] e tij të rrejshëm, i cili ka kërkuar që me ashpërsinë më të madhe të ndiqet dhe të zhduket emri i Krishtit dhe gjaku i pafajshëm i krishterë i cili ka rrjedhur për të nderuar dhe respektuar gjenerat që vinë. Për këtë, ai mizor, çdo herë në mënyrë shumë më të ashpër se sa besimet [fetë, m.a.] tjera, ka sulmuar fenë e Krishtit. 

Nëse ti, sundues i pamposhtur, tani nuk ngre armët tua kundër të tijave; nëse nuk nxit forcat tua në luftë kundër tijë, të gjithë do të mendojnë se vërtet je një frikacak, dembel dhe jo punëtor. Vallë nuk e dini se si të gjithë mbretërit dhe sunduesit e krishterë, së bashku me papën tonë të shenjtë, Piun e II-të, sunduesin më të madhë të botës, janë ngritur kundër tiranit barbar? Kanë vendosur që me ndihmën e Zotit, që ta ndjekim dhe dëbojmë nga Evropa këtë barbarë. 

Papa ka nxjerrë një urdhër dhe në të tërë botën e krishterë është lajmëruar se të gjithë mbretërit dhe sunduesit e krishterë do të marrin faljen e mëkatëve të tyre dhe që sa më parë, së bashku me vetë papën të nisen në luftë për ta dëbuar sulltanin turk. Për këtë, venedikasit tu, së bashku me princin dhe gjithë senatin, këmbësorinë dhe flotën detare, të ftojnë dhe të përkulen në këtë ekspeditë kundër Mehmetit të II-të. 

Ty të kanë zgjedhur për prijës, komandant dhe gjenral të përgjittshëm të tërë ushtrisë së krishterë. Papa ka vendosru që ty, veçanërisht i nderuar, të ja besoi drejtimin e kësaj lufte. 

Me të arritur, dhe shkelur tokën e Durrësit, do të të kurorëzoj mbret të Shqiptarëve dhe Epirotëve. 

Prandaj, më fatlumi princ, Skenderbe, çfarë do të bësh? Çfarë pret? Ose ndoshta duhet që të kalosh në harresë [kujtesë, m.a.] të përgjithshme, të dorëzosh armët dhe të pranosh zgjedhën ose të pranosh këtë me urtësi dhe përkulje, për të cilën luftohet për pushtet dhe pozitë ndaj gjithë perandorisë. 

Tund forcën dhe ndjenën shpirtërore, fto të gjithë komandantët dhe ushtarakët tu, mbledh kryepleqët e fiseve dhe popullin, fto fqinjët, mbretërit dhe sunduesit që i ti ke aleatë; formo legjione dhe rendit ushtrinë, prano shoqërinë e të gjithë besnikëve të bashkësisë së krishterë, përkulju Papës, prano faljen për mëkatet tua së bashku me tërë ushtrinë tënde. Shiko, për këtë do të më mbajnë inat, venedikasit tu, që po të lajmëroj; që po nxis për të ju bashkaur forca – forcës, çeta – çetës dhe ushtira – ushtrive. 

Ashtu sikur dihet, venedikasit, në mesin e të tërë mbretërive, janë të krishterët më të devotshëm, më shpirt mëdhenjët dhe më të fortit në detë. Ata të premtojnë dhe të ofrojnë flori e argjendë në pakufi. Për këtë, Skenderbe, vërtet të them: Skenderbe, ti, po ti, nderi i të gjithë princërve, mbretërve dhe sunduesve, me çetat tua, fillo luftën me tiranin barbar, sulmo tokat e tija dhe futi frikën e tmerrin deri në kokcë. 

Ai i pari të ka provokuar duke e shkelur dhe shkëputur premtimin për paqe. Ç’është e vërteta, është e drejtë ligjore e çdonjërit që të mos mbaj premtimin ndaj atij që e shkel i pari. Nisu pra, me guxim pëprara me ushtrinë e krishterë. I pari sulmo armikun. Shpalli luftë të përgjithëshme barbarit mizor dhe përgadit rrugën për papën. Ja pra papë Piu i II-të. Ja pra venedikasit tu. Pas vetes dhe me vete ke edhe: françezët, spanjollët, belgjikasit, hungarezët, çekët, polakët, italianët dhe gjithë botën e krishterë.

Për këtë shkak, nuk mund të ndodhë, që barabri i egër, të jetë i përgatitut, për t’u përballuar: princave, mbretërve, sudnimtarëve, çetave dhe ushtrive të tyre. Jam i bindur se menjëher do të frikësohet dhe do të largohet nga Evropa. Nuk do ti shërbej Otomanit [turkut, m.a.] mburrja, nuk do ta forcojnë mashtrimet, dredhit dhe intrigat. Megjithatë duhet mbajtur sekret; me mendje e shpirt të arsyeshëm duhet kujdesur, ngase dredharaku Mehmet i II-të, mund ti prandjej të gjitha këto dhe te ti, do të drëgoj lajmëtar dhe zëdhëns, për të të përfituar për vete, për të ulur armët dhe për t’iu përmbajtur marrëveshjes, të cilën ai i pari e ka prishur. 

Megjithatë, heq dorë nga veset e tija të këqija dhe mbyll veshët nga joshjet e tija. Ti e njeh shumë miër karakterin e tij. Mjaft e ke ndjerë dhe hulumtuar si njeri dhe ti ke më shumë se asnjë tjetër, mundësi të kapësh dredhit e fisit të otomanëve.

Lëshuar në Durrës, në vitin e Krishtit, 1463, ditën e 13 të qershorit.

Megjithëse i kufizuar në një kohë relativisht të shkurtër, për një periudhë disamujore, në dimrin e viteve 1955-1956, aksioni i mbledhjes së armëve, pati pasoja për një periudhë relativisht të gjatë, disa vjeçare, dhe jo vetëm në Kosovë, por edhe në territore tjera shqiptare. Marrë në tërsi, zbatimi i këtij operacioni ndëshkimor, me përmasa të gjëra kundër shqiptarëve, krijoj një terren të favorshëm, të  cilin shovinistët serbë, kryesisht, e shfrytëzuan deri në gjysmën e viteve  ’60, për të krijuar një numër të madh, të shpërngulurish, sipas një palni të menduar mirë nga Akademia Serbe e Shkencave dhe të zbatuar  nga politka dhe policia serbo-jugosllave. Edhe përkundër kësaj, ata nuk arritën të realizonin planet e tyre djalëzore, sikur që nuk kishin mundër të bënin të njëjtën gjë edhe regjimet prararendëse serbomëdha për qindra vjet pa ndërpre.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Pushreti jugosllav, përgjatë viteve të sundimit të tij, përdori forma të ndryshme preosni, dhune, e terrori ndaj shqipatrëve, të studiuara e menduara mirë qoftë nga qarqe akademike sllave, qoftë nga institucione politike, ushtarake apo policore, Një nga mjetet kryesore të përdorura nga pushtetëmbajtësit në ish Jugosllavi për goditjen fizike të popullsisë shqiptare, për terrorizim dhe detyrimin e saj për tu shpërngulur larg viseve amtare, kryesisht në Turqi, ka qenë organizimi dhe zbatimi i të ashtuquajturave “aksione të mbledhjes së armëve“. Këto operacione ndëshkimore masive u zbatuan thuajse pa ndërprerje gjatë periudhës para vitit 1941, duke ruajtur vazhdimësinë e tyre edhe në vitet e pas Luftës së Dytë Botërore, kur politika antishqiptare gjeti shprehje në formë dhe mjete tipike fashiste.

Menjëher pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore sunduesit e rinj të Beogradit, edhe nën pretekstin e mbledhjes së armëve, terrorizuan dhe masakruan popullsinë shqiptare të Kosovës dhe të viseve të tjera duke i shtuar viktima të reja numrit të të vrarëve dhe të gjymtuarëve nga paraardhësit e Mbretërisë së Jugosllavisë. Mirpo “aksionet e mbledhjes së armëve” të viteve të para pas Luftës së Dytë Botërore dalloheshin prej atij që u zbatua në Kosovë në dimrin e viteve 1955-1956 sepse ky i fundit, i organizuar dhe i zbatuar në kohën kur kishin përfunduar traktativat shtetërore jugosllavo-turke dhe kur procesi i dëbimit të popullsisë shqiptare në Turqi kishte bërë hapa përpara, kishte si qëllim kryesor nxitjen e mëtejshme të shpërnguljes së popullsisë shqiptare larg trojeve të veta.

Për organizimin e “aksionit të mbledhjes së armëve” në dimrin e vitit 1955-1956, ishte punuar qysh më përpara nga ana e organeve të posaçme jugosllave, në federatën jugosllave, në Republikën e Serbisë dhe së fundi edhe në vetë Kosovën. Ky operacion, siç ishin të detyruar të pohonin shumë vjet më pas, krerë të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, përbënte në vetvete një “sulm të paramenduar kundër popullsisë shqiptare“. Vendimet ishin marrë në forumet më të rëndësishme të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, ndërsa zbatimi konkret i tyre iu besua organeve të sigurimit shtetëror në Kosovë, të cilat vareshin drejtëpërsëdrejti nga ato të Republikës së Serbisë. Në përbërje të organeve të sigurimit shtetëror në Kosovë, shqiptarët zinin një përqindje shumë të vogël, në krahasim me serbët e malazezët, prandaj mund të thuhet që në këtë krahinë (sic! Të asaj kohe) me një popullsi me më shumë se 90% shqipatre, organet e sigurimit shtetëror, më tepër se cilido sektor tjetër, gjendeshin në duart e serbëve e të malazezëve. Prej numrit të përgjithshëm të pjesëtarëve të këtij shërbimi, në radhët e të cilit bënin pjesë kryesisht elementë që “nuk kishin kurrfarë kualitetesh politke dhe morale“, vetëm 9% ishin shqiptarë, kurse 91% ishin serbë e malazezë. Veç kësaj shqiptarët në shërbimin e sigurimit shtetëror kanë qenë në “vendet e punës së dorës së dytë, të tretë apo punon vetëm formalisht pa apsur ndonjë fuqi vendimarrëse ose tjetër“.

Prej fillimit të aksionit të mbedhjes së armëve e deri në fund të tij, për veprimet e përditshme të kryera gjatë operacionit ndëshkimor antishqiptar, merrej miratimi jo vetëm i organeve eprore të UDB-së në Republikën e Serbisë dhe në federatë, por edhe i Komitetit Krahinor të Kosovës si edhe Komitetit Qendror të LK të Serbisë. Sipas pohimeve të sekretarit krahinor të punëve të brendëshme të Kosovës “prej fillimit të aksionit (të mbledhjes së armëve, m. a) Komiteti Krahinor jo vetëm se ka qenë i njoftuar plotësisht… por ai është informuar rregullisht edhe gjatë aksionit siç ka qenë i njoftuar edhe sekretari republikan i KQ të Serbisë…”. Me gjithë atë është fakt se gjatë aksionit të mbledhjes së armëve forumet e LK u përpoqën që të mos i implikoheshin direkt në zbatimin e tij por t’ua linin këtë organeve të UDB-së. Në këtë mënyrë ato llogarisnin që ta kishin më të lehtë që të paraqiteshin si të papërziera në gjenocidin antishqiptar në qoftëse do të krijoheshin rrethana të papëlqyera në të ardhmen. Veç të tjerash kjo gjë tregonte për pozitat e veçanta që zinte shërbimi i sigurimit shtetëror në strukturat drejtuese jugosllave të të gjitha kategorive.

Aksioni i mbledhjes së armëve në vitet ’50-të, kishte si objektiv të vetin popullsinë shqiptare në Jugosllavi, në mënyrë të veçantë Kosovën. Organizimi i këtij operacioni ndëshkimor e terrorizues me përmasa të mëdha kishte për qëllim në radhë të parë nxitjen e mëtejshme të porçesit të shpërnguljes së popullsisë shqiptare në Turqi. Sipas disa pohimeve të bëra në vitet e mëvonshme, lidhur me këtë problem, rezultonte që “çështja e shpërnguljes në Turqi ishte e lidhur me veprimtarinë e sigurimit shtetëror, veçanërisht si pasojë e aksionit për mbledhjen e armëve. Pikërisht për këë arsye ndaj asnjë kombësie tjetër në shtetin jugosllav nuk u zbatuan aksione të këtij lloji, qoftë edhe vetëm për nga emri, të njëjta. Për më tepër pas shpelljes së Kosovës “në gjendje alarmi” dhe përcaktimit të Kosovës si, rajoni më i rrezikshëm ku gjoja po përagditej kryengritja e armatosur, megjithëse u proklamua zbatimi i operacionit në të gjithë territorin e saj, e ndaj të cilit të gjitha kombësive njëlloj, në praktikë si u drejtua vetëm kundër popullsisë shqiptare. Duke u përpjekur të kamuflojnë qëllimet e mbrapështa antishqiptare gjatë aksionit të mbledhjes së armëve, kërkesat për dorëzimin e armëve organet e UDB-së, fillimisht ua bënë edhe një numri të kufizuar serbësh e malazezësh, por ndaj tyre nuk u morën masa shtërngimi dhe këto veprime u kryen “për të bërë të mundur fshehjen e gjithë çështjes“.

Në mënyrë që të realizonin plotësisht qëllimin që kishin porjektuar për aksionin e mbledhjes së armëve, organizatorët i kushtuan vëmendje të posaqme atij në çdo drejtim. Për zbatimin me përpikmëri të këtij operacioni kriminal, siç theksonte në disa të dhëna dhe për drrejtimin e ekspeditave ndëshkimore, Titoja ngarkoi vetë Rankoviçin; formoi edhe një shtab, në të cilin ishin caktuar njerzit më të sprovuar në barbarizma, shovinistë nga më të tërbuarit, kriminelë të regjur, që kanë lyer duart me gjakun e popullit shqiptar të Kosovës. Masakrat e kryera gjatë aksionit të mbedhjes së armëve mbi popullsinë shqiptare ishin të panumërta dhe jashtëzakonisht bruatle. Ato ua kalonin shumë raste edhe atyre të ndërmarra mbi shqiptarët nga pushtues të ndryshëm në periudha të caktuara, duke filluar qysh nga pushtimi shekullor otoman e deri tek ai fashist i viteve të Luftës së Dytë Botërore. Vetë pushtetëmbajtësit, duke pohuar disa aspekte të rëndomta të terrorit, ishin të detyruar të pranonin se “metodat e masat që ishin zbatuar gjatë aksionit, sharjet, shpullat, dajaku, futja në ujë në ditët e dimrit, mbajtja në lokale të ftohta, lëndimet fizike e bile edhe mbytja vetëm përafërsisht pasqyronin situatën e vërtet dhe se pjesëtarët e shërbimit shtetëror e të shërbimit të policisë i kanë pasur duart e lira përsa i përket zgjedhjes së metodës dhe të mjeteve në qërimin e hesapeve me qytetarët e pafajshëm“. Shembujt e torturave nga më të ndryshmet, vekjet e mëvonshme të të munduarve nga plagët e vuajtjet, apo vrasjet gjatë hetimeve për armë janë të panumërta në mbarë Kosovën.

Në aksionin e mbledhjes së armëve, i cili kishte pasur “për qëllim të futë frikën në popull… janë përfshirë pothuaj të gjithë vendbanimet shqiptare në Kosovë, kurse janë rrahur disa mijëra qytetarë. Me metoda të tjera janë terrorizuar dhe keqëpërdorur për disa dhjetëra mijëra qytetarë të pafajshëm“. Në vendbanime të tëra terrori përfshiu mbarë popullsinë e rritur aq sa në shumë prej tyre si: “Ponosheci, Molliqi, Brovina, Logja, Isniqi, Vrella, Rakoshi, Krusha, Kllokoti, Shala, Suhareka, Skenderaj … etj, etj. pothuajse nuk ka pasur shtëpi që të mos jetë rrahur ndonjë prej meshkujve të rritur“. Midis numrit shumë të madh të krimeve fashiste mbi popullsinë shqiptare në Kosovë, mjafton të paraqitet vetëm një pjesë shumë e vogël e tyre për të krijuar një ide të përafërt të shkallës së brutalitetit të veprimeve të agjentëve të rëndomtë të UDB-së, të cilët zbatuan me zellin më të madh orientimet dhe direktivat e Beogradit. 

Kështu në Krushën e Madhe, Radoje Millosheviqi – drejtues i UDB-së në Prizren dhe Millutin Mitroviqi, komandant i stacionit të policisë “e kanë rrahur deri në alivanosje Avni Durakun… dhe ai mbas disa monetsh, ka vdekur në podrumin e stacionit të policisë;” ose Ali Ukshin Ahmetin, në Ponoshec, “që nga mëngjezi e deri në mbrëmje, të zbathur, e kanë mbatjur të lidhur për një degë kumbulle, në borë ku temperaturat ishin disa shkallë nën zero…”, i cili pas disa kohësh vdes, etj.

Gjatë aksionit të mbledhjes së armëve në fshatin Shushicë të Istogut, duke u përpjekur ta detyrojnë me zor që të pohojë se ka armë, agjentët e UDB-së, i futën kokën në stufë të ndezur Zenun Xhafës, i cili vdiq pak kohë pas torturave. Gjithashtu në fshatrat: Molliq, Batushë, Ponoshec, Isniq, Logjë… etj, “shumë njerz mbetën me të meta të rënda fizike dhe pasoja tjera të pashërueshme“. Në fshatin Selac të Mitrovicës, si rezultat i rrahjeve të pamëshirshme “mbas një lëngimi të shkurtër kanë vdekur Tahir Shabani dhe Tahir Tahiri“. Fshatari shqiptar Sabit Podvorica nga fshati Dumosh i Prishtinës u torturua egërsisht derisa u çmend nga hetuesi i UDB-së, Sveta Llakoviçqi, i cili kërkonte prej tij dorëzimin jo të një pushke të vetme, por të një numri të madh armësh. Raste të tjera tragjike që përfundonin me vdekjen e të torturuarve ishin të panumërta. Kështu pasi u torturua disa netë radhazi nga agjentët e UDB-së, të cilët i kërkonin pa pushim “pushkën e fshehur” Xhemshit Gashit nga rrethi i Prishtinës, ai vari veten në fabrikën e tullave; kurse Behlul Klaiçi bëri vetëvrasje, po për të njëjtën arsye në fshatin Tuxhevc. Është kuptimplotë paralelizmi i ngjarjeve të këtilla tragjike në radhët e popullsisë shqiptare gjatë aksionit të armëve në dimrin e viteve 1955-1956, me ato të ndodhura po gjatë aksioneve të mbledhjes së armëve në Kosovë gjatë Mbretërisë së Jugosllavisë. Në vitin 1937, psh. mulla Rrahmani nga rrethi i Gjilanit, duke mos qenë në gjendje të dorëzoj armën që i kërkonin xhandarët bëri vetëvrasje. Raste të tilla kishte edhe në rrethet e Mitrovicës, Gjakovës, Pejës, Deçanit. Suharekës, Istogut,…etj.

Me synimin që pasojat e terrorit të tyre antishqiptarë, të dukeshin sa më shpejt, agjentët e çdo niveli të UDB-së, vazhduan torturimin e shqiptarëve të rinj e pleq, pa bërë dallim, siç mund të kishte ndodhur në fillimet e aksionit të mbledhjes së armëve.

Ata përpiqeshin të thyenin dhe përkulnin, sidomos duke i frikësuar dhe më pas duke i detyruar të shpërnguleshin, njerëzit që kishin autoritet dhe nderoheshin nga masa e shqiptarëve në vendbanime dhe rajone të caktuara, në mënyrë që pas tyre të demoralizoheshin edhe të tjerët. Në njërin prej shumë rasteve të ngjajshme, në rrethin e Pejës, agjentët e UDB-së, torturuan për 40 ditë rradhazi në stacionin e policisë në fshatin Strellc të Deçanit, plakun 60 vjeçar Haxhi Tishukun, të cilin, pasi nuk mundën ta e thyejnë e ta bëjnë të zbatonte palnet e tyre, e zhdukën në fshehtësi duke përhapur fjalë se ishte arratisur në Shqipëri. Haxhi Tishuku ishte njeri me autoritet të madh dhe i dëgjohej fjala shumë. Vrasjen e tij agjentët e UDB-së, e shfrytëzuan për të akuzuar tërë familjen dhe farefisin e tij si armiq të shtetit Jugosllav.

Gjatë aksionit të mbledhjes së armëve, u torturaun edhe me qindra shqiptarë që punonin si aktivistë të organizatave të ndryshme, që ishin anëtar të LK, LS, etj, që kishin qenë pjesëmarrës aktivë ose simpatizantë të Luftës Nacionalçlirimtare. Ashtu si tjerëve edhe këtyre u kërkohej të dorëzonin armët dhe kur nuk i plotësonin kërkesat e agjentëve të UDB-së, atëher torturoheshin e rriheshin pa mëshirë në stacionin e policisë. Në ato vendabnime ku nuk kishte stacione policije, për torturim të shqiptarëve, u përshtatën ndërtesa të ndryshme, siç ndodhi në disa raste me ndërtesat e shkollave fillore në krahinën e Drenicës, dhe në Rrafhsin e Dukagjinit etj.

Duke u përpjekur që të arsyetojnë sadopak dukuritë më flagrante të brutalitetit dhe terrorit që kryenin ndaj shqiptarëve të pafajshëm, agjentët e UDB-së, shpeshherë kurdisnin argumenta fallso, për të paraqitur vrasjet e kryera, prej tyre apo vdekjet gjatë torturave barbara, si domosdoshmëri për zbulimin e armëve që shqiptarët nuk pranonin ti dorëzonin. Gjatë aksionit të mbledhjes së armëve në Suharekë u vra mizorisht, pasi u torturua për shumë kohë, Jetullah Sali Kuqi, të cilit ashtu si edhe shumë të tjerëve, iu kërkua me insistim të dorëzonte armën që nuk e kishte. Vrasësit ishin Millan Gjuriqi dhe Sllavko Krtemiqi, policë në Suharekë, të cilët pasi kryen krimin, vendosën në shtëpinë e të vrarit një pushkë dhe një revole, për të treguar se ai kishte pasur më parë armë dhe nuk i kishte dorëzuar qëllimisht. Rast i ngjajshëm kishte ndodhur edhe me Avdi Tushën nga Sopotnica e Ferizajt, të cilin e vranë agjentët e UDB-së, së Ferizajt: Velimir Millosheviqi e Millorad Babiqi. Pas kësaj, në raportin që iu dërgua eprorëve të UDB-së në krahinë, midis të tjerash theksohej: “Në vendin Suharekë, Jetullah Sali Kuqi, nuk ka dashur të dëgjojë për të dorëzuar armëtn. Si masë e të fundit organet tona kanë përdorur shkopin. Pavarësisht nga kjo, ai ka qëndruar besnik fjalës së parë. Me pakujdesinë e organeve tona, me rrahje është vazhduar deri sa ka mbetur i shtirë. Mbas vdekjes së tij, atëher kur organet tona i kanë kontrolluar shtëpinë e tij, në kashtën e grisur, në lëmë, janë gjetur një pushkë dhe një revole. Këtë rast e fotografuam për tu bindur. Shembulli vetëvetiu flet se si elementët armiqësorë nacionalistë më letë ndahen prej jetës se sa pej pushkës…“. Aryetimi me kaq lehtësi i vrasjes së shqiptarëve, edhe nga pjesëtarët më të rëndomtë të UDB-së, nuk kishte të bënte me ndonjë rastësi, përkundrazi, edhe njëher më shumë ai tregonte të vërteten e hidhur, se qytretarët, që i përkasin kombësisë shqiptare në këtë shtet, të ndërtuar mbi të ashtuquajturin: bashkim-vëllazërim, trajtoheshin nga pushtetëmbajtësit si pjestarë të kategorisë më të ulët, ose njerëz të rendit të dorës së dytë. Qëndrimi që mbante regjimi i Beogradit ndaj popullsisë shqiptare, dhe që pasqyrohej çartë në veprimtarinë shoviniste, jo vetëm të organeve të UDB-së, dëshmonte për faktin se ashtu si në periudhën e para vittit 1941 edhe në vitet ’50, ndaj qytetarëve të tillë Beogradi rekomandonte mosbesim, nënvleftësim, urrejtje socile dhe nacionale, përbuzjen dhe armiqësinë. Më së miri kjo vërehet nga fragmenti i mëposhtëm i raportit që organet e sigurimit shtetëror të krahinës së Kosovës (sic! I asaj kohe) i kishin dërguar Sekretaritatit Shtetëror të punëve të brendëshme të republikës së Serbisë, ku shprehimisht theksohej: “Historia më e re, në të cilën janë ndërruar disa formacione shtetërore në këtë krahinë, duke filluar prej Turqisë e deri te RFPJ e sotme, kanë krijuar një botëkuptim te ato masa /është fjala për shqiptarët, m. a./, se çdo shtet ka jetë të shkrutër. Për këtë duhet të pregaditet përmbysja e tij… Kur t’i shtohet kësaj edhe qëndrimi armiqësor i një pjese të masës ndaj gjithë Jugosllavisë socilaiste dhe përhapjes së aspiratave irredentiste shqiptaromëdha, atëher del shumë qartë, se një pjesë e madhe e këtyre masave mban armët për luftë kundër vendit tonë…”. Pikërisht, mbi bazën e kësaj platforme shoveniste, sipas së cilës shqiptarët në Jugosllavi, ishin armiq e nacionalistë, gjatë aksionit të mbledhjes së armëve në Kosovë, siq pohonte njëri prej krerëve të UDB-së në krahinë, Çedo Mijoviqi, “ka qenë praktikë në shërbimin e sigurimit shtetëror që disa armiq të likuidohen në mënyrë sekret…”, pa asnjë akuzë publike të argumentuar dhe pa dënimin e ndonjë forumi gjyqësor legal. Edhe në rastet kur dikush i përcillej gjyqit, ndonëse në të vërtetë nuk ekzistonte asnjë fakt që të porvonte akuzën e para përgaditur, UDB-ja, bënte ç’ishte e mundur që të mblidhte të dhëna të sajuara dhe të falsifikuara, në mënyrë që shqiptari i arrestuar dhe i akuzuar të dënohej sa më rëndë.

Siq pohonte shtypi kosovar gjykatësit “në këto raste kanë pasur besim të plotë në ato që janë servirur nga sekretaritatet e punëve të brendëshme dhe shërbimi agjenturor i UDB-së.”

Stacioneve të policisë, të cilave iu ishte ngarkuar grumbullimi i armëve të shqiptarëve, iu dërgoheshin më parë, listat me emrat personave që duhej të torturoheshin dhe malltretoheshin, me akuzën se gjoja kanë armë. Këto lista ishin të pregaditura, vetëm mbi bazën e të dhënave që kishin servirur agjentët e UDB-së, nga terreni, ndaj personave të caktuar, të cilët shquheshin për autoritetin e tyre dhe ndikimim e madh që kishte fjala e tyre në popullsinë shqiptare, në asnjë rast nuk kishte shkrutime, përkundrazi, sa më tepër zgjerohej aksioni i mbledhjes së armëve, aq më tepër shtoheshin listat e reja, me emrat e shqiptarëve që duheshin torturuar në stacionet e policisë. Seksionet e UDB-së, nëpër rrethe, në bashkëpunimme stacionet e policisë, organizonin grupe të posaçme për kërkimin e armëve në fshatra dhe vendbanime të caktuara. Këto grupe përbëheshin nga dhjetra agjentë të UDB-së e policisë dhe “secili anëtar i grupeve të tilla, kishte për detyrë të rrahë sa më shumë shqiptarë...”. Agjentët e UDB-së, bënin ç’ishte e mundur për të zbatuar deri në fund direktivat e marra para se të fillonte operacioni ndëshkimor i mbledhjes së armëve, kur u ishte theksuar posaçërisht se nuk duhej të bënin “asnjë lloj kompromisi” dhe se detyrën e caktuar “duhet ta kryenin pa marrë parasysh pasojat“. Megjithatë eprorët e shërbimit të sigurimit shtetëror në mjaftë raste mbeteshin të pakënaqur me raportimet meqenëse, sipas tyre, nuk ishin rrahur apo vrarë aq shqiptarë sa ishte planifikuar. “Shpeshherë – nënvizonte në pohimet e tija, një nga agjentët e UDB-së – na ka kritikuar kryeshefi i Seksionit të Punëve të Brendëshme të Ferizajt, Kërsto Krstiqi… se si ne nuk po tregoheshim aktivë dhe se po mungonin rrezultatet e dëshiruara, në rrahjen e personave të dyshimtë për mbajtjen e armëve…”.

Urrejtja e verbër e shovinistëve dhe veglave të tyre ndaj shqiptarëve në asnjë rast nuk mbetej prapa asaj që pararendësit e tyre të Mbretërisë së Jugosllavisë e kishin shfraqur në periudhën e para vitit 1941. Duke shfrytëzuar eksperiecën e masakrave dhe terrorit të ushtruar mbi popullsinë shqiptare përmes “aksionit të mbledhjes së armëve“, në periudhën në mes të dy luftërave botërore, pushtetëmbajtësit komunistë serbë vepronin me të njëjtën egërsi edhe gjatë torturave që kryenin mbi shqiptarët në dimrin e viteve 1955-1956. “Ky aksion i armëve – u thoshte njerzve që drejtonte njeri prej agjentëve të UDB-së së Ferizajt – është “yrrfija” e dikurshme“, duke bërë kështu aluzion për marrjen e armëve me anë të torturave me të egra që ishin bërë në krahinë “gjatë ish Jugosllavisë.. me të cilin rast në formë gjenocidi ishte mytur /vrarë me tortura, m.a./, popullsia e Kosovës e Metohisë“.

Gjatë aksionit të mbledhjes së armëve, familje të ndryshme shqiptare, meshkuj e të cilave ishin rrahur dhe torturuar nga njerëzit e UDB-së, me kërkesën e këtyre të fundit, shpeshherë ishin të detyruara, pavarësisht nga gjendja ekonomike, të paguanin shuma të mëdha për të liruar të torturuarit. Kështu, bashkëshjortja e Shaban Muljat, nga Isniqi “me kërkesën e Vojo Sllaviqit (agjent i UDB-së, që kishte arrestuar Shabanin)… i ka dhënë lopën për të shpëtuar Shabanin prej rrahjeve të mëtejshme…”, mirpo megjithatë, të shoqin e tortuaruan derisa vdiq. Derisa, agjentët e UDB-s, pasiqë nuk arritën të rekrutonin në radhët e tyre Shabanin, ngase ai mbajti qëndrim burrëror; e vranë dhe hapën fjalë, se Shabani ishte arratisur në Shqipëri.

Një rrugë tjetër presioni e përdorur gjatë aksionit të mbledhjes së armëve, u bë shitja e armëve të grumbulluara nga shqiptarët e një fshati apo vendbanimi te shqiptarët e fshatit apo krahinës tjetër. Në rrethin e Mitrovicës “vetëm në Selac, fshatarët kanë blerë 29 armë, për t’i dorëzuar dhe të gjithë që i kanë blerë armët kanë qenë shumë të varfër. E njëjta gjë ka ndodhur edhe me fshatarët e Rekës së Keqe të Malësisë së Gjakovës, si në Ponoshec, Popoc, Shishman, Babaj Bokës, Botushë, etj. Rastet e shumta, janë rrënqethëse, ngase familja të tëra, kanë shitur edhe plaçkat e fundit për të blerë armën, si shpresë se do të shpëtonin, burrin, djalin, vëllaun apo nipin! 

Shqiptarët e torturuar që nuk kishin mundësi të dorëzonin armët që ju kërkoheshin me insistim detyroheshin të përpiqeshin që me çdo mënyrë të gjenin e të blenin çfarëdolloj arme. Në procesin e shitblerjes së armëve kishte mjaft raste kur një pushkë shitej, grumbullohej nga agjentët e UDB-së dhe përsëri shitje prej tyre disa herë me radhë. (Rast i veçantë është ai Gjakovës, “ku një pushkë është shitur 9 herë”, madje nga vetë: “Skeretari i Punëve të Brendshme, i cili ka shitur pushkën e tij personale…”, që në fund, prap e kishte pronë të tijën! Për rastet e shitjes së armëvem, agjentët kanë lënë shenime të sakta, numrin e armës, çmimin dhe emrat e personave të cilëve ju është shitur arma. Në komunën e Skenderajt, “një pushkë është shitur e stërshitur 10 herë”, derisa në komunën e Ferizajt, “7 herë”, etj). Shqiptarët e Kosovës, përveçëse direkt nga njerzit e UDB-së, detyroheshin që të blinin armë edhe trek serbët e malazezët që jetonin në Kosovë, ndërsa nuk mungonin raste kur ata ishin të detyruar që armët t’i kërkonoin t’i blinin nga pjestarët e popullsisë sllave të rajoneve të tjera kufitare me Kosovën. Kështu “shumë komunistë /shqiptarë, anëtarë të LK/ të Shalës së Bajgorës, kanë qenë të detyruar të blejnë armë në Prokuple, Kurshumli, Leskovc… etj.”.

Në muajin shkurt të vitit 1956, operacioni ndëshkimor i mbledhjes së armëve kishte përfshirë tërsisht Kosovën. Me 22 shkurt 1956, sekretari republikan i punëve të brendëshme të Serbisë, Vojin Llukiqi, urdhëroi arganet e UDB-së, “që të zgjeronin aksionin e mbedhjes së armëve në disa rrethe jashtë Kosovës, si në Vranjë, Leskovc, Prokuple, Krushevc e Novi Pazar, Preshevë, Bujanovc, Medvegjë, Novi Pazar, Sienicë…, etj., ku popullsia shqiptare ishte e përzierë me atë sllave.” Megjithkëtë edhe në këtë rast orientimi që jepej nga Beogradi përcaktonte çartë kërkesën që aksioni të drejtohej “kundër qytetarëve të kombësisë shqiptare“, të cilët ashtu si edhe bashkëkombasit e tyre në Kosovë, vuajtën tortura e mundime nga më çnjerëzoret. Sipas pohimit të një agjenti të UDB-së, i cili kishte marrë pjesë vetë në torturimet e shqiptarëve në fshatrat e rretheve të Kosovës “njësoj janë rrahur njerzit edhe në territore të tjera /shqiptarët, m. a./, e në mes tyre edhe në Serbinë e Jugut e në Sanxhak“.

Gjatë kohës që u zbatua aksioni i bledhjes së armëve, si edhe më pas, kishte raste të ankesave të pjesëmarrësve të kombësisë shqiptare, në të cilat denoncoheshin masakrat që kryheshin ndaj tyre. Megjithëse përgjithësisht, organet e UDB-së, përpjekjet e kësaj natyre i eliminonin qysh në fillim, duke e penguar ose edhe duke e zhdukur ankuesin, një pjesë prej këtyre ankesave arrinin në adresë të komiteteve të LK, prej të cilave vinte përgjigjja se ato nuk merreshin me të tilla probleme dhe se kjo ishte: “çështje e organeve të sigurimit të brendshëm…”. Komitetet e LK nuk mund të jepnin përgjijge tjetër përderisa krerët më të lartë të forumeve drejtuese të LK të Jugosllavisë, mbanin të njëjtin qëndrim në raste të ngjajshme. 

Veç kësaj ankesat e drejtuara në adresë të Titos “për metodat e përdoruara gjat këtij aksioni… në të cilat është treguar se njerzit kanë mbetur të shtrirë e të paaftë prej rrahjes si edhe vendi, koha e personi. Njerzit e tij të kabinetit (“Marshalit” në origjinal) ua dërgonin për t’i vërtetuar seksioneve përkatëse të Punëve të Brendëshme dhe UDB-së, dhe këto të fundit, merrnin masat e duhura që çështja të mbyllej me kaq“. (Psh. në komunën e Vushtrrisë, krerë shqiptarë të LK, në mes tjerash pohojnë: “Njerzit janë ankuar lidhur me torturat. Ne kemi mbyllur veshët dhe sytë në lidhje me këto ankesa. Ato janë shpallur armiqësore, pa bërë dallim…”.). 

Aksioni i mbledhjes së armëve në dimrin e viteve 1955-1956, i zbatuar në krahinat me popullsi shqiptare në Jugosllavi, kryesisht në Kosovë, u konsiderua nga organizatorët e tij si një sukses mjaft i madh, ndërkohë që shqiptarëve u kushtoi qindra të vrarë e të gjymtuar për jetë, mijëra të torturuar në mënyrat më barbare. Sias vlerësimeve të organeve kompetente të UDB-së, rezultatet konkrete të aksionit të mbledhjes së armëve, duheshin matur me shkallën që kishte arritur presioni ndaj popullsisë shqiptare, me shtimin më të madh të terrorit mbi të dhe të pasigurisë në radhët e saj. Në një raport në adresë të Sekretariatgit të Punëve të Brendshme të Serbisë, theksohej se: “mbledhja e armëve ka dhënë rezultate të mëdha nëpërmes këtij aksioni dhe sukseseve të arritura dikasteri ynë, /Ministria e Punëve të Brendëshme/ dhe qeveria duhet ti afirmojnë në përgjithësi si faktorë, para të cilt nuk mund të fshihet asgjë, dhe me të cilin duhet bërë llogari se me një faktorë të fortë, e jo me ndonjë qeveri kalimtare dhe labile…”.

Duke vlerësuar kësisoj operacionin ndëshkimor të mbledhjes së armëve forumet e larta të Beogradit u shprehën falënderime zbatuesve të terrorit dhe masakrave ndaj shqiptarëve. U përgëzuan veçanërisht, agjentët e UDB-së, dhe ato organe të saj në rrethe të ndryshme të Kosovës, të cilët ishin shquar më shumë në torturimin e shqiptarëve. Në këtë kuadër “mbas aksionit, janë lavdëraur me shkrim të gjitha stacionet e policisë në territorin e rrethit të Pejës, Gjakovës, Ferizajt...” etj, ndërsa shumë policë dhe agjentë të UDB-së, të cilët ishin dalluar më shumë se të tjerët “përkrah aktivitetit në rrahje“, u nderuan me dekorime dhe u vendosën në pozita më të larta funksionale. Psh. Urosh Radiqi, nga Vushtrria, ku ishte polic i thjeshtë, u emërua në Ferizaj në postin e shefit të UDB-së; Bogolub Radiqi nga Peja, ku ishte vetëm oficier i UDB-së, u emrëua shef i UDB-së në Prishtinë; Vllado Shilegoviqi oficier i UDB-së dhe Bozho Popoviqi ish komandant i policisë në Gllogovc, u emëruan në detyra të reja në Prishtinë, etj. Aktin më kuptimplotë të të gjitha vlerësimeve shoviniste për rrezultatet e arritura me fyerje, ç’nderime, tortura dhe vrasjet e shqiptarëve, gjatë aksionit të mbëledhjes së armëve e përbënte dhënja e shumave të mëdha të të hollave si shpërblim për detyrat gjakësore të kryera me përpikmëri “një numri të madh policësh…”. Ky lloj shpërblimi, për gjakun e shqiptarëve të masakruar në Jugosllavinë Komuniste, në thelb nuk dallonte aspak prej atyre që qeveritë e Pashiqëve, Stojadinoviqëve u akorduan çetnikëve kur këta u raportonin për therjen e grave e të fëmijëve, për vrasjet e mijëra shqiptarëve të pafajshëm. Ishte e njëjta platformë, të cilën pushtetëmbajtësit e rinj, e vinin në zbatim akoma më me zotësi se sa pararendësit e tyre.

Ndërkohë që lavdëronin e shpërblenin veglat e tyre për plotësimin e direktivave të dhëna lidhur me aksionin e mbledhjes së armëve, autoritetet partiake e shtetërore në Serbi, në Kosovë e në Maqedoni, i hapën tërsisht dyert për të shpërngulurit në Turqi, që filluan të vërshojnë në përmasa të papara, të shtyrë nga gjendja e padurueshme që u krijua për popullsinë shqiptare. “Aksinoi për mbledhjen e armëve – pohohej disa vjet më pas – ka shkaktuar një kërkesë masovike për t’u shpërngulur në Turqi”. Për nxitjen në mënyrë të veçantë të shpërnguljes së shqiptarëve në turqi, si pasojë e operacionit ndëshkimor të zbatuar në kosovë dëshmonte edhe fakti se numri i familjeve shqiptare të shpërngulura u shtua pikërisht “në atë kohë kur është organizuar aksioni për mbledhjen e armëve dhe menjëher pas tij...”. Kështu, në vitin 1954 numri ti shpërngulurve nga Kosova, siaps disa të dhënave, ishte 17.000 vetë, një vit më pas, kur filloi aksioni i mbledhjes së armëve, kjo shifër u rrit tri herë dhe arriti kuotën e 51.000 personave. Në vitin 1956, numri i të shpërngulurve u shtua edhe me 54.000 persona të tjerë, ndërsa në vitin 1957, numrit të deriatëhershëm të shpërngulurve ju shtuan edhe 57.000 të tjerë. Vetëm në vitet 1955-1957, shpërngulja e popullsisë shqiptare nga Kosovës kishte marrë përmasa të jashtëzakonshme në krahasim, jo vetëm me periudhën e viteve të mëparshme të pas Luftës së Dytë Botërore, por edhe me çdonjërën nga etapat më të njohura të shpërnguljeve të shqiptarëve para vitit 1941. Midis të tjerave dhe ky fakt dëshmon çartë për rrethanat në të cilat u krye operacioni ndëshkimor i mbledhjes së armëve, terrori, masakrimet dhe presionet nga më të ndryshmet gjatë e pasj tij si dhe qëllimet antishqiptare të Beogradit në zbatimin e një politke të tillë. Në vitet 1955-1957, “kur ishte kulmi i presionit ndaj popullsisë shqiptare“, numri i përgjithshëm i të shpërngulurve nga Kosova mbërrinte më tepër se 180.000 persona ose mbi 5 herë më shumë se sa në vitet 1953-1954. Shtypi jugosllav i kësaj preiudhe botonte vazhdimisht emrat e shqiptarëve që, të detyruar nga politka shoviniste e Beogradit, linin shtetësin jugosllave, për të marrë më pas atë turke. 

Shpërnguljen masive të shqiptarëve në gjysmën e dytë të viteve ’50, si pasojë e terrorit serbomadh, pushtetëmbajtësit e Beogradit, u përpoqën që ta e paraqesin, përveçëse si një largim, gjoja të vullnetshëm të “pjesëtarëve rë së ashtuquajturës kombësi turke” drejt “atdhuet” të tyre Turqisë, edhe si një domosdoshmëri të përballimit të porblemeve ekonomike në vend. Në këtë kuadër, duke u përpjekur ta e justifikojë këtë proces Dushan Mugosha – një nga krerërt e regjimit në Kosovë dhe antishqiptarë i tërbuar – në një fjalim të mbajtur në Gjakovë, më 1957, mes tjerash, theksonte se: “Jugosllavija kishte porbleme të shumta, e po kalonte një fazë të rëndë ekonomike dhe se regjimi socilaist jugosllav, i lejonte njerzit të shkonin në Turqi, apo në vende të tjera…“.

Për propagandën në favor të shpërnguljeve në turqi, ashtu si edhe paraardhësit e tyre serbomëdhenj të Mbretërisë së Jugosllavisë, njerzit e regjimit komunist serb, përdorën edhe elementë të komprometuar shqiptarë, një pjesë e të cilëve të ndihmuar nga petku fetar, duke shfrytëzuar prapambetjen dhe analfanbetizmin e popullsisë, u përpoqën që të ndikojnë që numri i shqiptarëve të besimit myslimanë, të jetë sa më i madh për shpërngulje në Turqi. Të vënë direkt apo indirekt në shërbim të Beogradit këta elementë, synonin të ndikonin sa më shumë tek familjet shqiptare me autoritet, të dëgjuara dhe në zë për patriotizëm e atdhedashuri, të cilat kishin një rreth të gjërë farefisnor, etj. në mënyrë që të tjerët duke vërejtur largimin e tyre, të vazhdonin edhe ata rrugën e shpërnguljeve. Në shumë raste kjo propagandë e shpërnguljeve në Turqi, lidhej me fije të padukshme, me UDB-në dhe mështetej presj saj dhe bashkëpunëtorëve të shumtë. Mirpo, shpeshherë populli arriti të njoh këto lidhje dhe mbante qëndrim ndaj këtyre elementëve, duke bërë dallimin në mes të njerzve të kompremetuar të fesë dhe të elementëve fetarë patriotë, që kundërshtuan që në fillim shpërnguljen masive për në Turqi.

Nga kjo kohë na janë ruajtur katër akte diplomatike, një në origjinal, akti diplomatik i dalur nga kancelaria e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, por që nuk është autograf, që nuk është shkruar nga dora e tij, por e shkruar nga scribes të kacelarisë së tij diplomatike, për fisnikërinë e qytetit të Sienës dhe tre dokumentet tjera të përshkruara nga origjinali. – Akti diplomatik e ka shkruar sciribesi i Gjergj Kastriotit Skenderbeut, i cili gjatë hartimit të tij ka përdorur njëkohësisht gjuhët italiane e latine, duk e vështirësuar deridiku zbërthimin paleografik e diplomatik të aktit nga viti 1451. – Ky kat diplomatik për herë të parë është botuar nga Enrico Bulleti në vitin 1940, por me gabime e lëshime serioze. E kanë botuar edhe studiuesit shqiptar të cilët e kanë kopjuar tejshkronjëzmin e E. Bulletit duke filluar nga Kristo Frashëri e deri te i fundit Aurel Plasari, me të gjitha gabimet lëshimet dhe interpretimet e gabuara. – Poashtu thkesojmë se asnjë nga editorët e deritanishëm të këti ati diplomatik nuk kanë tejshkronjëzuar anën verso të aktit diplomatik nga viti 1451, dhe nuk e kanë përkthtyer asnjëher tekstin që shkruhet aty!

Dokumenti ruhet në signaturën: Archivio di Stato di Siena, Concistoro, vol. 1969, nr. 16.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Lënda burimore-dokumentare e pabotuar ose pjesërisht e botuar për ngjarje shumë të rëndësishme historike, personalitete të famshme të mesjetës dhe për familjet patronomike shqiptare nga periudha mesjetare, dhe në përgjithësi për mesjetën shqiptare, gjendet në shumë arkiva evropiane, por në sasi të konsiderueshme sidomos në arkivat italiane, ku për fat të mirë na janë ruajtur në disa raste edhe akte/dokumente origjinale, që për fat të keq, të tilla origjinale nuk gjenden në Shqipëri, për shkak të pushimit qindravjeqar osman.

Menjëher pas fitores madhështore ndaj Sulltan Muratit të II-të, në vitin 1450, Gjergj Kastrioti Skenderbeu përmes kanaleve diplomatike, diplomatëve të kohës, njerëzve të ditur shqiptar dhe me autoritet ndërkombëtar, kryesisht prelatëve kishtar, që në fillim të vitit 1451 filloi një aktivitet të dendur, duke njoftuar pothuajse të gjitha republikat, komunat, sundimtarët dhe princërit e Europës për këtë fitore, dhe njëkohësisht duke ju kërkuar mbështetje finaciare, ushtarake dhe tjetër, për betejat e ardhëshme me turqit, ku mbrohej jo vetëm Shqipëria, por edhe Europa. 

Nga kjo kohë na janë ruajtur katër akte diplomatike, një në origjinal, akti diplomatik i dalur nga kancelaria e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, por që nuk është autograf, që nuk është shkruar nga dora e tij, por e shkruar nga scribes të kacelarisë së tij diplomatike, për fisnikërinë e qytetit të Sienës dhe tre dokumentet tjera të përshkruara nga origjinali.

Akti diplomatik i 8 gushtit 1451 për herë të parë është botuar nga italiani Enrico Bulleti. Edhepse një specialist dhe paleograf i njohur, ai nuk ka arritur të bëj një editim profesional, korrekt në lartësi shkencore, sepse gjatë tejshkronjëzimit ka bërë gabime të shumta. Një pjesë e gabimeve janë për shkak se ai nuk e ka njohur toponiminë e mikrotoponiminë shqiptare si dhe as emrat e fisnikëve shqipëtar dhe shkaku tjetër është sepse nuk ka arritur të zbërthjes si duhet shkrimin e sciribesit  të Gjergj Kastriotit Skenderbeut, i cili gjatë hartimit të aktit diplomatik, ka përdorur gjuhët italiane dhe latine, duk e vështirësuar deridiku zbërthimin paleografik e diplomatik të aktit nga viti 1451.

Të gjithë studiuesit e tjerë që kanë botuar këtë dokument, e kanë kopjuar atë nga E. Bulleti, me tërë gabimet dhe lëshimet e bëra kur është botuar për herë të parë në vitin 1940. 

Gabimet janë të natyrave të ndryshme, duke filluar që nga shënimi i gabuar i signaturës / vendodhjes së dokumentit, shiko ilustrimin nr. 2 që botojmë ne, për të saktësuar dhe hequr këtë dilemë një herë e mirë, pastaj shkurtesat për E. Bulletin kanë qenë problematike (sikur edhe për të gjithë editorët shqiptar, duke filluar nga Kristo Frashëri e deri te i fundit Aurel Plasari, që siq thame e kanë kopjuar tejshkronjëzmin e E. Bulletit, ngase nuk kanë qenë në gjendje vetë të lexojnë faksimilet e dokumentit, për shkak të mos-përgaditjes porfesionale në fushat e palografisë latine dhe të diplomatikës), sepse ai lexon fjalët tjetër për tjetër, psh. shkurtesat për fjalët “Significove,” duhet të lexohet: Significatis; pastaj: “commo,” duhet të lexohet: comitis; pastaj fjala:“comm” duhe të lexohet: comune; e shumë të tjera. Gjatë tejshkonjëzimit E. Bulletit i kanë shpëtuar disa fjalë pa i lexuar fare, (natyrisht edhe editorëve shqiptarë ju ka ndodhur kjo gjë) si psh. fjala: “domino” në rreshtin e dytë; pastaj fjala: “morti,” në rreshtin e katër, për të vijuar me fjalën: “presente” në rreshtin e tetë, dy herë dhe po në këtë resht mungon leximi i fjalës: “quanto”… etj.

Poashtu thkesojmë se asnjë nga editorët e deritanishëm të këti ati diplomatik nuk kanë tejshkronjëzuar anën verso të aktit diplomatik nga viti 1451, dhe nuk e kanë përkthtyer asnjëher tekstin që shkruhet aty!

Një çështje mjaft e diskutuar në historigrafinë Skenderbegiane është edhe emri personit që e sjell aktin diplomatik në kancelarinë e fisnikërisë së Sienës me 13 shtator 1451, abbatit /kapelanit/ Lazër. Emri i tij është tërësisht shqiptar: Lazër dhe nuk ka të bëj fare me ato që shkruhen nga disa autorë shqiptar. Abbati Lazët, është prelat kishtar i besimit të krishterë /katolik/ perëndimor e jo i ritit lindor. 

Duket sjellur në vëmendje se më shumë se një herë studiues të huaj dhe të gjithë studiuesit, historianit dhe të tjerët shqiptar që kanë shkruar për këtë akt diplomatik, kanë theksuar prerazi se është akt diplomatik autograf i Gjergj Kastriotit Skenderbeut, gjë që është pohim i gabuar, jo i skatë dhe krejtësisht jo real. Na janë ruajtur akte të ngjajshme po në origjinal, që kanë dalur nga kancelaria e Gj. K. Skenderbeut për kancelarit perëndimore dhe të vendeve fqnje, janë krejtësisht identike përsa i prëket dorës së scribesit, pra është forma e njëtë paleografike, diplomatike me elemnte tjera. Gabime të tilla dhe jokompetente janë për shkak të mosnjohjes së paleografisë latine dhe diplomatikës së kohës nga ana e atyre që shkruajnë për gjëra të tilla që kërkojnë përgaditje të lartë profesionale, seriozitet të lartë shkencorë dhe përgjegjësi për ato që shkruajnë. Gabime të tilla më së shumti bëjnë ata që shkruajnë për gjëra të tilla dhe nuk janë fare profesionistë, nga fushat e medivistikës mesjtera shqiptare dhe europiane.

Ne në vijim sjellim dokumentin e tejshkronjëzuar në sipas origjinalit, duke e shoqëruar edhe me faksimile përkatëse cilësore si dhe me përkthim në gjuhën shqipe.

Tejshkronjëzimi i origjinalit

Magnifici nobiles et prudentes viri, post debitam recommendationem.

Significatis domino comitis comune quisto anno passato lo Imperatore Turchio con quartocento milia turchi si anno tenuto obisdiati una Tera la quale se clama Croya delle petrinecie de Albania et nolanno potuta pillar et factove grande bactaglia che di Cristiani intra pilliati et morti so’ in numero di sexantamilia. Et pertanto vuy commo fideli christiani et commune de grande auctoritate siati pregati et requesti da parte de lo omnipotente Dio et da nostra parte pregati stricta mente che per defensione nostra et dequista Terra de Croya degiati da quale che subsidio si commo parera et placera a vuy. Et super de zip digitati da fede et credenza ad Abbate Lazaro cappellano nostro presente portatore de la presente quanto a la propria nostra persona.

Scripta ad Croya die VIII mensis Augusti XIIII Indictione.

Vestre in omnibus beneplacitis Georgius Castrioti Dominus Albanie.

Presentata die XIII settembrio.

Nel recto: Magnificis nobilibus et prud │

entissimis viris Communis │

Civitatis Senarum Amicis │

carisimis.

Përkthimi në gjuhën shqipe

Fisnikë të madhërishëm dhe burra të urtë, pas përshëndetjeve që ju detyrohemi ju vë në dijeni se si vitin e kaluar perandori turk me katërqind mijë turq e mbajtën të rrethuar një vend që quhet Krujë (Croya), që i përket Shqipërisë, dhe nuk mundën ta marrin dhe u bë një betejë e madhe nga e cila të krishterë, midis robërve dhe të vrarëve, ishin gjashtëmbëdhjetëmijë. Prandaj juve, si të krishterë besnikë dhe komunë me autoritet të madh, jeni të lutur dhe të detyruar nga ana e Zotit të plotëfuqishëm dhe nga ana jonë të lutur nxehtësisht që për mbrojtjen tonë dhe të këtij vendi të Krujës denjoheni të jepni aq ndihmë sa tu duket me vend dhe sa tu pëlqejë juve. Dhe për këtë, denjohuni ti kini besë dhe besim abatit Lazër, kapelanit tonë, sjellësit të pranishëm të kësaj letre, si të ishte vetë personi ynë.

Shkruar në Krujë ditën e 8-të të muajit gusht, indikacioni XIV. 

Pas përshëndetjeve që ju detyrohemi. 

Gjergj Kastrioti, zoti i Shqipërisë.

Në rekto/ana e pasme e aktit diplomatik/:

Fisnikë të madhërishëm dhe burra të urtë, tëKomunës së Qytetit të dashur dhe miqësor të Sienës

Signatura/vendodhja e dokumentit dhe teksti origjinal

Në këtë akt diplomatik ka 15 rreshta tekst të shkruara nga dy duar të ndryshme. Në rreshtin e parët, lartë në fillim, vitin 1451 dhe poshtë, rreshtin e fundit e ka shkruar e njëjta dorë, dmth. scribesi i Komunës së Sienës, pasiqë ka pranuar aktin diplomatik më 13 shtator 1451. Dallimi vërehet edhe nga boja e pendës që ka përdorur scribesi. Pjesa tjetër e tekstit, 13 rreshta janë shkruar nga një dorë tjetër, përkatësisht dora e scribes-it të kancelarisë së Gjergj Kastritoit Skenderbeut. Boja e përdorur është e zezë. Shkrimi është humanistik kursiv gotik, me shkurtesa që praktikohehsin për kohën dhe ishin normale. Leximi paleografik i tekstit nuk është i vështirë për paleografët profesionistë, përkundër shkurtesave të shumta.

Në verso, janë shënuar 5 rreshta. Teksti është i shkruar në vertikalisht, dmth., këta të 5 rreshtat, janë shkruar nga e njëjta dorë e scribes-it që ka shkruar edhe aktin diplomatik e Gjergj Kastriotit Skenderbeut.

Akti diplomatik origjinal, në të majtë lartë, ka një vulë të Arkivit të qytetit të Sienës, e cila është e kohëve moderne dhe ka bojë të zezë. 

Me laps plumbi, në verso, paksa nga e majta, lartë është shënuar signatura/vend-ndodhja e dokumentit me një shkrim të kohëve të sotme: Consistoro 1969, nr. 16, dhe krejtë në të djathë, lartë, po me laps plumbi  është shënuar data: 8 agosto 1451.

Vula dhe dimensionet e aktit diplomatik origjinal

Akti diplomatik është i dëmtuar në të dy këndet poshtë, majtas e djathtas, ku ka qenë vula prej dyllit të kuq. Vula tani nuk ekziston, vërehen vetëm gjurmët e vulës. Nga koha apo përdorimet e pakujdesshme ajo është thyer dhe ka humbur, siq ndodh zakonisht me këtë lloj vulash. Sipas gjurmëve të vulës në letër, dimensionet e vulës kanë qenë:

Horizontalisht= 4.2cm

Vertikalisht = 4.5cm

Është e dukshme që letra është prerë nga një tërsi më e madhe /mund të jetë prerë nga një tabak/, që kishte dimensione tjera. Prerja është jo e rregullt, kështu që kemi dimensione jo të rregullta, që dallojnë nga lartë poshtë. Dokumenti origjinal ka këto dimensine:

Lartë:

Horizntalisht = 22.3cm

Vertikalisht = 15.4 cm

Poshtë:

Horizontalisht = 21. 3cm

Vertikalisht = 15.4 cm

Është fakt i njohur se dimensionet e letrës gjatë procesit të prodhimit nuk janë absolute, por ndryshojnë për shkak se gjatë tharjes dhe përpunimit të shtresave të saj me ngjitës, ato mund të lëvizin, përkatësisht të tkurren deri në 3 cm nga dimensioni normal. Te prodhimi arab i letrës, janë të njohura nëntë dimensione të vogla nga 14 x 21.3 cm deri te prodhimi “gjigand” i ashtuquajturi “Tumara” ose i “Bagdadit” që kishte dimensione maksimale 73.3 x 109.9 cm. Dimensionet e letrës në Evropë gjatë shekujve nuk kanë ndryshime të tilla ekstreme. Ato janë kryesisht brenda kufijve “normal” dhe deri në shek. XVIII, nuk kishte dimensione më të vogla se 23 x 35 cm dhe jo më të mëdha se 50 x 74 cm. Si ilustrim po përmendim rastin e prodhimit të letrës në Borgo Polese, paralagje e Bolonjës në Itali, ku na janë ruajtur katër lloje dimensionesh të letrës që ka përdorur shtypshkronja e njohur “Merlani” deri në fund të shek. XV. Këto dimensione na janë ruajtur në një pllakë mermeri gri, në të cilën janë gdhendur katër katërkëndësha ku në çdonjërën janë të shënuara këto dimensione së bashku me emrin përkatës të dimensionit: a) Imperial (perandorak) 50 x 74 cm; b) Realle (mbretëror) 44, 5 x 61,5 cm; Mecane (i mesëm) 34,5 x 51,5 cm dhe Recute (i voglë) 31,5 x 45 cm. Specialistët mendojnë se dimensioni Mecane (i mesëm) është më i lashti dhe në dimensionet e tjera Realle (mbretëror) dhe Recute (i vogël) ndeshim “vetëm” në vitin 1310 për herë të parë. Ndërsa dimensioni Imperial (perandorak) ndeshet në vitin 1379, por në përdorim shumë të kufizuar, dimensioni i Mecane (i mesëm) për herë të parë dëshmohet në vitin 1390. 

Për ne shqiptarët ka rëndësi Venediku, ku dimensionet e letrës ishin ato të lashtat edhe në fund të shekullit XV, dhe fillim të shekullit XVI, ato ishin 32 x 44 cm me shenjën filigranes në këndet e djathta të letrës. Në këtë kuadër, theksojmë p.sh. në Francë, me 18 shtator të vitit 1741, janë të rregjistuara në “Conseil d’Etat” 53 lloje dimensionesh, 25,7 x 35,8 cm minimali dhe 67 x 98,8 cm maksimali. Edhe për vendet e tjera europiane prodhuese të letrës, kemi pothuajse dimensione të njëjta pa ndryshime të theksuara.

Akti diplomatik origjinal dhe shenjat ujit – filigranes

Letra e aktit diplomatik ka qenë e thyer dhe e palosur, fillimisht në mes, e pastaj edhe dy herë majtas e djathtas. Letra është e thjeshtë, gjysëm kartoni, e trashë. Në anën e majtë, lartë, në letër është shenja e filigranes/ujit, e cila vërehet qartë dhe është prodhim venedikas nga viti 1450. Te një përfundim i tillë kemi ardhur duke krahasuar dokumente tjera të kësaj periudhe dhe nga katalogjet e specialzuiura për filigranes që janë botuar kohëve të fundit.

Filigranes është figurë, grafemë apo shenjë e dallueshme në letër, që duket qartë vetëm kur pas letrës vendosim një burim drite. Quhet shenjë uji sepse shenja në letër duket sikur ajo pjesë të jetë e lagur nga uji. Shenja krijohet me anë të fijeve të metalit të cilat ngjiten në letër dhe në momentin kur shtypet letra konturet e shenjës (gjurmës, fotografisë, gravurës, grafemës) dalin më të holla për shkak të shtypjes më të madhe që krijohet nga fija e metalit.

Për herë të parë filigranes janë përdorur në Bolonjë në vitin 1282, dhe qëllimi ishte që të letra e prodhuar aty të mos ngatërrohej me letrën e prodhuar gjetkë. Që nga paraqitja e parë e filigranes në vitin 1282, përdorimi i tyre është i pandërprerë si kur prodhimi i letrës bëhej në mënyrë manuale ashtu edhe me aplikimin e teknologjisë shkencore moderne.

Studimet e filigranes janë të ndara në tre kategori sipas specifikave të ngushta: a) sipas kriterit regjional, b) sipas ikonografisë së filigranes dhe c) sipas kronologjisë. 

a) Sipas kriterit të parë, atij regjional, elementi më i rëndësishëm është historia e prodhimit të letrës në vende të ndryshme, duke studiuar specifikat e veçanta të çdo vendi veç e veç si dhe elementet e përbashkëta me vende të ndryshe. Rezultate inkurajuese janë arritur veçanërisht në: Zvicrër, Itali, Francë, Poloni, Belgjikë, Holandë, Gjermani, Austri, Rusi, Hungari, Kroaci, etj. 

b) Sipas kriterit të dytë, atij ikonografik, del që studimi i filigranes është i pamundur nëse nuk analizohen dhe studiohen shenjat e veçanta në letër, p.sh. figurat e ndryshme të kafshëve, shpezëve, por edhe ato abstrakte dhe të tjera të veçanta, p.sh, çelsi, numrat, grafemat, etj. 

c) Kriteri i tretë, ai i kronologjisë, ka rëndësi parësore, sepse përmes tij mund të përcaktohet viti i futjes në përdorim të një shenje – filigranes të veçantë, duke gjetur pastaj, vendin, por edhe duke zbërthyer ikonën dalluese. Elementi i kronologjisë, përdoret shumë shpesh te datimi dhe përcaktimi i elementeve të tjera tek inkunabulat duke saktësuar vitin e botimit, përkatësisht të prodhimit të letrës, pastaj vendin e prodhimit ose edhe prodhuesin konkret, deri te i cili arrijmë përmes ikonës së caktuar, të cilën ai prodhues e ka përdorur në vitin e caktuar, gjatë prodhimit të letrës, si shenjë mbrojtëse për punën e tij dhe në anën tjetër si dëshmi cilësie dhe profesionalizmi.

Për studimin e filigranes në inkunabula është me rëndësi studimi i Heitz-it (1902-1903), i cili sjell shenja nga inkunabulat origjinale që ruhen në Strasburg si dhe nga ato që ruhen në Bazel (1904), duke aplikuar metodën kritike krahasuese dhe në duke ballafaquar të gjitha filigranes e njohura deri në atë kohë, qofshin ato në manuscripte, dokumenta apo inkunbaula të ngjajshme. Fjala filigranes në gjuhë të ndryshme ka këto kuptime: Watermark, angl.; Wasserzeichen, gjerm.; le filigrane, fren.; filigrani, ital.; filigranos, span.; vodjanoj znak, rus.; vodoznačka, çek.; vodeni znak, kroat.; znaki wodne, pol.; shenjat e ujit, shqip, etj).