PESË ESE PËR TURIZMIN/
Ese nga Xhevair Lleshi/
Nganjëherë gjërat fillojnë vetëm pse të do qejfi. Ndoshta je nisur për një udhëtim turistik edhe ti si puna jonë dhe sa ke bërë kilometrat e parë ke ndeshur një gjë të bukur e të veçantë, zaten ato dy përcaktime plotësonin njëri-tjetrin. Shkaktari ishte Sefer Bodini shoferi i dytë dhe pronari i autobusit që po na shëtiste nëpër Evropë. E meqë verës merrej me turizëm aktiv, në kohën e lirë (mendo: koha jonë pothuaj e gjitha ishte e lirë!) i përkushtohej diçkaje tjetër. Kështu që i morëm gjërat me radhë e, sigurisht të ndjekura nga kujdesi për të mësuar ca të vërteta që duhen thënë, patjetër duhen shprehur, se mbase bëjnë diçka, lëvizin. Se mbi të gjitha nuk kërkojnë pare, por thjesht kthim të vëmendjes, ndryshe atë që quhet kujdes! Po të duash, thoshte Seferi, në moshën e burrit të ri që ka marrë drejtimin në lartësitë serioze të jetës, unë e bëj hallall, i shohim të dy, duke e shëtitur vendin, se aq jemi, një pëllëmbë vend. Është e zorshme të mendosh për një qytet që s’e ke shkelur ndonjëherë, po ato qendrat tona për turizmin janë si buka me djathë. Kërkon qytet me lule? Mendja të shkon te Përmeti, po hajde të lutem, shkojmë në Përmet dhe çfarë të tregoj, të të vijë keq që ke lindur, domethënë që je i shtrënguar ta shëtisësh vendin tënd. Ehu, e di, ka turistë që nuk e vënë re rrugën e keqe, mjaft që ta shikojnë atë, ta shkelin. Se lule mund të gjesh, qëllon që gjen edhe në Tiranë. Edhe në Sarandë, edhe pse aty ke shkëmb e shtëpi, shkëmb e pallate dhe… det! Një magji më vete është deti. Dhe mos harroni se për të vijnë aty njerëzit. Edhe për diellin. Se është vendi më me diell në Shqipëri e në Evropë. Magji e rrallë, por hajde shkele të lutem: lashtësinë (Onhezmin e dikurshëm, të vjetër!) e ka futur në një zgëq, që ec ta gjesh, sepse asgjëkund nuk shkruhet, s’ka lëvizje me drejtim, shkelur me prepotencë nga një pallat shumëkatësh që fsheh detin dhe diellin e nga ana e sipërme nga një hotel i ardhur nga fshati… Mos harro: jemi në Sarandë! Të rruat rruga që ke bërë. Pastaj të vjen edhe inat, të plasësh. Lëre ç’dëgjojmë, e kam fjalën për ato që shohim dhe pastaj përjetojmë një ndjenjë të hidhur, madje kjo na mbetet si shije që duam ta largojmë. Po pse, pse të gjitha këto? Se ja: e para rrugë për në Sarandë është qafë Muzina, një vijë e hollë, që hidhet e përdridhet derisa del në vendin ku të puth tjetër evá, tjetër pamje dhe poshtë të pret «Syri i Turbulluar», sa befasues edhe i tmerruar…
Ja tek vijmë në Sarandë dhe gëzohemi, sigurisht. Se ti dhe shumë të tjerë jeni të kënduar dhe i doni gjërat të shkoqitura: hyr në qytet dhe të mbërthen një panik i zbrazët, i lodhshëm. Është paniku që të shkakton arkitektura. Krejt pa dashje. E them sinqerisht, se edhe me mua kështu ka ndodhur dhe ndodh sa herë vij këtu. Panikun vetvetiu ta shoqëron mëria. Mëria me kë dhe ndaj kujt? Me shumë gjëra, ndoshta edhe me ato që ke lexuar atë punën e trajtimit të veçantë të qytetit! Këtu s’ka as parqe, as lule, as rrugë. Ah po, ka diell e det. Të qofsha falë! Se këto që po themi për atë të shkretë diell e det po i themi, apo jo? Na mbiu «e keqja» në gojë. Dhe kush flet keq, keq gjen! Fjalë popullore, por që s’ka vlerë në Sarandë. Deti është një blu e allasojtë, e thellë, një magji që të përpin. Më në fund arrin të dalësh nga pështjellimi i qytetit, se zorrët të kanë ardhur te gryka. Më tepër nga inati. Se arkitektët sikur kanë qenë në garë që kush e kush ta fshehë më tepër detin, margaritarin e çmuar. Ti s’ke ardhur në Sarandë të ecësh kuturu nëpër rrugët e ngushta, por të kthesh kokën o majtas, o djathtas për nga deti! Pastaj shpreson t’i fshihesh diellit, por s’gjen dot mundësi. Se është si puna e asaj fjalës «hall me buaj e hall me qe!»… Dhe pastaj hedh sytë nga shkëmbi dhe meteorët që sikur bien nga qielli i sertë ose i lëmuar, për të parë më tej një tjetër katrahurë që del drejt Ksamilit. Hidh të hedhim. S’ka sinjalistikë. S’ka rregull. S’ka gjelbërim. Me këtë vend kanë bërë si kanë dashur, duke tororisur ato. Ah, nuk e dija, këtu, duke qenë poetik ka shpërthyer poezia! Domethënë më shumë andralla, më shumë gëzim. Njëherë në Butrint më morën për budalla. Pse? Sepse kërkoja që treguesit të ishin në vendet e tyre, kur m’u kthye njëri nga pritësit: ej, je i trashë ti, apo bën vet kështu. Eja, mavri, eja të hash drekë, se mbaron dhe ngelesh pa të. Sigurisht në Butrint trapi për të dalë matanë është aty, rruga e hollë vjen ngadalë e nëpër tym, më shumë me pamje nga shtëpitë se nga deti. Po deti, deti ku është? Se ne aty e kemi mendjen dhe mezi presim. Kurse në Sarandë sikur e kanë bërë me fjalë të ta fshehin detin!
E di, mund të hysh në qytet edhe pa fjalë, pa poezi, pa pikën e kërkesës dhe pastaj mund të thuash «pashë dhe ika!» siç ndodh rëndom, mirëpo mua s’më lë mëria ime. Kur ia them vetes, ua them edhe të tjerëve dhe pastaj kur vendi do jetë në duart e një hundëleshi ( se patjetër një ditë do bjerë në ato duar!), që t’i kthejë gjërat si duhen, këtë do ta shohim. Se, ta dini prej meje, këtu ka dalë djalli nga shishja! Hajt fute prapë po munde! Në Sarandë sot je në një ballkon shkëmbor të mbushur me shtëpi. Xhungël. Pale edhe shkëmbi natyror është prishur, edhe ai është mbushur me shtëpi. S’ke ku hedh kokrrën e mollës. Edhe po të vije nga Llogoraja po nga kjo pikë do hyje, se e kemi ararét të mos i biem nga Shën Vasi-ja, ku fryn pak erë, por që nuk trondit asgjë. (Edhe në gjuhë mohimin e kemi me të tepërt, edhe me nuk edhe me as.) Aty në qafë Gjashtë, kur hyn, kërkon të përplasesh me atë që ke kërkuar tërë rrugës. Ndonjëherë edhe mundesh, por megjithatë kur ke diellin nuk merakosesh edhe aq. Se këtu je në vendin më me diell në Evropë. Le ta përshëndesim këtë fakt, të paktën. Se ja, vajte në hotel. Varet ku je, në cilin hotel. Ka mjaft rëndësi, se varet nga xhepi, nga dëshira e papritur, nga mospërfillja e gjërave të vogla. Tek e fundit, janë ato, gjërat e vogla, që na prishin punë, përpos arkitekturës së harruar e të përçmuar, sidomos nga pushtetet që vijnë e ikin, gjithë kohën me duart në xhepa dhe me sytë nga buzët e tjetrit: pale ç’do thonë. Kur them gjërat e vogla kam parasysh çarçafët, dyshekët, jastëkët, dhoma, ajrimi i saj, pamja që të mundëson, uji, dushi ose vaska, televizori jo si mobilje, frigoriferi, pastaj banja, shampoja, sapunët dhe plot kërkesa të tjera. Dhe duke zbritur në restorant se si të mbyt aroma e gjellës dhe si të shpifur që jemi, thirrjet tona reklamuese i shoqërojmë me britma: janë gatime të vendit! Ose: janë kombëtare. Pale kur shtojmë edhe «mesdhetare». Dhe nën shoqërinë e sa e sa të papriturave je ulur në tavolinë, mbulesat e të cilave i ka djegur o duhani, o një dorë e pastërvitur dhe për kiamet se i ndërron njeri, pasi «stina» e ndryshimeve ende s’ka ardhur. E mbledh veten, nga frika se mos e pësoja si ndonjë nga ish kritizerët e letërsisë. Mund t’i trokisja në derë Vullnet Matos dhe gjeje shërimin. Ai të paktën të jep libra dhe ti ke ku e përplas kokën. Se mos, kush e di sëmuresh në Sarandë dhe kërkon ku të vish në vete. Mirë që nuk na është sëmurur njeri, thuaj. Se, e di? Edhe sëmundja mbrohet nga vetvetja. Po erdhi, pastaj, gjej vend e futu. Në ambulancë? Në klinikë? Në spital? Ku? S’e di. Të paktën në tabelat rrugore nuk i gjen. Unë nuk gjeta dot pallatin e kulturës në Ksamil ku qëndron i fshehur prej syve të botës kompozitori Limoz Dizdari. Po pse i fshehur? Po ja, e bleu për 99 vjet pallatin e kulturës dhe tani i fryhet një të forti dhe i thotë «Ik», boll ndenje. Po unë, si, ç’ka ndodhur, pse, ç’është kjo hata… Ose më keq: e di që ne na pëlqen të themi se «në Shqipëri jemi!» dhe qeshim. Kaq e thjeshtë të jetë? Pse jo?
Ne po flasim për turizmin, ku shteti bën detyrën e tij dhe ne që i përcjellim bëjmë tonën. Ne, miku im, nuk kemi kulturë. Domethënë nuk kemi kulturë shërbimi. Ne, e zëmë se jemi kamerierë dhe të përgjigjemi me hundë, pa kokrrën e mendjes e të kujdesit, me ndjesinë e të «fortit», të beut, të tangërllëkut, krejt fshatarçe. Do trokasësh në ndonjë derë të fisme? Po mirë, bëje, por mua që vij nga larg, më duket sikur i ka prerë një sharrë e janë një format. Se ja, më gjej një vend më të bukur se Saranda? Komani? Berati? Kruja? Valbona? Thethi? Apo Gjirokastra? S’ke si shan se të thahet pështyma në gojë pastaj. Lum ne që i kemi dhe mjerë ne që po ashtu i kemi! Hall mbi hall. T’i kesh, sigurisht që bukur mirë, por ato të uruara duhen mirëmbajtur! Ty të qesh syri dhe të bëhet shpirti det kur nuk gjen një copëz letër, madje as një bisht cigareje, ku shkelim vetëm ne, turistët! Por e di ti që më së paku njeriu pështyn në facoletën ose shaminë e tij, se njeriu nuk bën skena me nxjerrje këlbaze plot zhurmë e sëkëlldi, por hiqet mënjanë, ose shkon në banjë dhe kurrë (po kurrë ama!) nuk pështyn rrugës, as në natyrë, as kruan hundët dhe as lëpihet tek e fundit. Ti i do gjërat troç. Po ec o me mua! Shkojmë bashkë. Madje gjej një edhe me një fisnikëri të rëndë. Kush jeni? Brutal tek zoti. Por mund të thoshte edhe: kush je ti? Ti çfarë, do t’i thuash se kemi ardhur të bëjmë një … Asgjë. Rri më mirë. Ngroh vezë, more vesh. Ti vete në hotel dhe nuk gjen dot një fletë palosje, nuk gjen guida në gjuhë të huaj, alternativa kulturore për t’u vizituar, harta, ç’të të them. Ç’duan? Pyet ai, i ziu me bojë, si i ngarkuar, domethënë si rrogëtar diku. Të njeh? Jo. Epo, ik e pirdhu thuaj, ç’pret! Dhe e keqja e lë derën të hapur dhe dëgjon barsoleta të gjëmimshme: thuaj një fjalë o Tërmet, se këtu ti je mbret! Mbret dhe pasha si ty Saranda nuku ka! Barsoletë dhe këngë. Se Tërmeti është emër njeriu, do ketë lindur asaj dite kur ka rënë tërmet dhe të ziut fshatar të tromaksur ajo fjalë i mbiu në gojë dhe i vuri emrin djalit! Tregoje bukur këtë dhe do qeshin njerëzia, turistët, de! Po le të qeshin, ç’ka! Do qeshin, se në mikpritjen tonë të sotme nuk e sheh më, dhe s’ke ç’bën, po do thuash fjalë të urta gjirokastrite: nuse m’i ngri ato vetulla, se s’kam ç’t’i dua ato petulla!…
Është njëlloj sikur në Sarandë të të presë Vullnet Mato, poeti, shkrimtari, botuesi, i cili s’di pse e ka hobi punën për të folur rreth magjisë së saj. Po se vetëm magjia ka mbetur, se të tjerat janë gllabëruar. Fjalët e bukura duhen, kurse detin dhe diellin (i paçim me jetë!) i kemi ne, domethënë ata, pushteti, drejtoritë e ashtuquajtura rajonale që merren me drogë, merren Balilët, krushqia dhe miqësia e malultë me detin dhe deti pastaj (bashkë me diellin) s’bëjnë dot prokopi! Oj, dashke si në Split, si në… lëre më mirë se s’ka as lezet. Ne edhe i hamë, edhe ua kërkojmë të tjerëve se ç’i bënë. Kuje e zezë! «Kuja» del në korridor me gotë rakie në dorë, e gjatë, ezmere, e lyer, e vrenjtur, sikur ta kishte zënë për gryke qoftëlargu dhe të hidhet në fyt se si e ke hallin, se ku më gjete e ku më pe, se ma bëtë shpirtin zeher, se po shitemi badihava, se… ç’të të mollois! Furia e dëshpërimit i ka lezet të ndershmit e jo batakçiut. Ore, dihet pastaj, të vjen të vjellësh e jo për të shëtitur në vende të largëta ku bukuria bën majë e të jep shpirt. Them se do të bënim diçka tjetërsoj, kupton? Jo, po qyteti juaj i artë! Përralla me mbret. Të duket sikur kurvëron gruan tënde, ja çfarë. Sikur masturbon dhe për këtë merr vazhdimisht viagra! Qelbërsillëk. Urrejtja që këtej e ka origjinën. Më vjen të plas, por ama turistët qeshin. Qeshin se s’qajnë dot. Kurse mua më vjen keq. S’e dua veten. Janë thjesht gjëra aq të vogla e që s’të hyjnë në sy, gati si ai pluhuri që s’duket gjëkundi: pecetat?, pak si e pa fshirë?, e shtrembët?, të palara?… Mos more! Nga na dole ti? Ah, po, qenke dibran! Po punë e madhe! E kujt i plas?! Me Vullnetin, njerëz, mos u mërzitni, i flet shpirti poetik. Mos thoni kurrë që ju kanë plasur buzën. Se ndryshe lë edhe portalët e tij të shumtë për Sarandën dhe ju s’keni ku të gjurmoni më burime…
Them shpesh me vete që gjërat e bukura t’i ruajmë dhe për këtë ka disa mundësi: o t’i mirëmbajmë me sa më pak shpenzime, o t’i ndreqim nga pak (pa i bojatisur kurrë!), përndryshe t’i lëmë në hallin e tyre. Rrëmujë hesapi. Dhe lulëzon injoranca, kuptohet. «Zhvillimi» i këtij lloji është simbol i një kulture të prapambetur. Se njeriu i ditur gjen simbolin, të veçantën dhe atë e bën nuse, e vesh, e zbukuron, e mban në pëllëmbë të dorës, se, tek e fundit, njerëzia për nusen kanë ardhur, jo për ty! Mirëpo kush ha pykë. Ndërkaq unë e lë pak mënjanë Seferin, shoferin e dytë dhe pronarin e autobusit turistikë (në fakt i një shoqërie turistike me disa autobusë!) dhe më vijnë në mend takimet e mia të para në vitin 1993, teksa prisja në Sarandë dy njerëz të huaj, italianë, Ettore Setten dhe Vito Anselmi. Erdhën me një skaf të madh dhe e ankoruan në përkohësisht në Sarandë, sepse në kthim do t’i priste në Vlorë, se Durrësin e përfytyronin. Erdhëm së pari në Syrin e Kaltër, tashmë të turbulluar çuditërisht. U mrekulluan me Butrintin dhe me Syrin e Kaltër. Si Saranda ka plot, thanë, por seç ka një gjë të veçantë: duket si ato vajzat e turpshme! E bukur: mbështetu te thjeshtësia, që e mbron bukurinë natyrore! Pastaj mos harroni, ishim në vitin 1993. Thua të ndihej aq e turpshme ato vite Saranda? Unë për vete e besoj. Dhe në Syrin e Kaltër zonja Anselmi nuk të linte të hidhje edhe një cifël të hollë në atë mjedis! Pa shiko, sikur ta ndjente ku fshihej mrekullia, dhe kërkonte vetëdijesim. Unë i përmend gjithnjë këta dy personazhe, por s’mund të mos them atë që gjetën në Vlorë: «moj Vlorë e bukur në gropë, u çmendtë ai që të ka fshehur poshtë!» Dhe kur u thamë se të tilla qenë vargjet popullore të një kënge Setteni shtoi se ku i dihej, mund të kishte mbërritur kënga deri tek ata! Mos kërkoni më tepër. A e ruajtëm ne brishtësinë dhe thjeshtësinë e Sarandës? Jo. S’mundëm ta ruanim dot prej bishave! E nga na erdhën bishat? Apo bisha ishim vetë? Ku janë muret e lyer më gëlqere? Ku janë amvisat me përparëse dhe llërë përveshura? Ku janë ato pastërtoret si drita që s’bien në sy? Ku janë fshehur qoftë edhe xhirimet e vjetra që të vijnë pranë e të ndihmojnë për të perceptuar të thjeshtën e çmendur që e duan aq shumë ata që e shohin një gjë për herë të parë?… Dikush, ndoshta, do ta gjejë tharmin që bën përshtypje mbi të zakonshmen! Pse jo, mund edhe ta shembin pa pikë emocioni gjithë të renë e ndërtuar shkel e shko, e cila mund të ishte bërë jashtë qytetit, në lagjet e reja, në qendrat e reja shumëplanëshe e shumëfunksionale! Pra, një kthim në identitet. Tek Saranda e thjeshtë, ajo vajzë e bukur e jugut, ku bënin e do të duhet të bëjnë majë (po përmend si shumë shprehjen e shkrimtarit Roland Gjoza, – edhe ky më duhej tani!) dyzet shenjtorët. Si dyzet ikonat e mrekullisë shqiptare: të zbulohet dielli, ikona e parë dhe deti i magjishëm, si ikona e dytë! Kishat, mistika e tyre, poezia, këngët, dritat, fshati që e rrethon me prodhimet e veta, me hajen e shijshme të Sarandës, me frutat dhe mishin e saj fantastik, ngaqë meraja e bagëtive është e tjetërfartë. Mirëpo, ndërhyn me të drejtë Seferi, këto duhet t’i shohin me sy, t’i gjejnë nëpër tavolina. Eh. Gjë trishtuese. Por ç’të bësh, më të bukur se kaq s’mund të gjesh dot. Në mos është, krijoje! Le të jetë e vjetër sa të dojë. E mbushur me ikona. Por mbi të gjitha e kthyer në identitet. Të kthesh në gërmadhë gjithë këto miliarda që kanë përdhunuar gjithçka. Kur të futesh nesër në Sarandë të thuash se ja te qenka ajo vajza e thjeshtë, e mrekullueshme, perla e Mesdheut, Saranda ime, jotja, jona, ja! Shikojeni, shijojeni dhe në vendet rreth e qark do të gjeni pyje, pyje, pyje, parqe, parqe, parqe! Më tej, lagje të tjera, të jashtme. Dhe ju do të shihni një njeri të vogël që merr e jep me lulet, të çon në Onheizm, të fut në kishë, të kthen ngado me fytyrë nga dielli dhe deti i mrekullueshëm… Kaq. A nuk mjafton? Sigurisht kaq duan të gjithë.
Tiranë, më 14.05.2016