Me rastin e 96 Vjetorit te Kongresit Kombetar te Lushnjes/
Ne Foto:Shtëpia muze Kongresi i Lushnjës/
Nga Autor Niko FERRO/
Po e nisim artikull tonë me disa pyetje. Si ishte atmosfera në qytet në kohën kur u zhvillua Kongresi Kombëtar në vitin 1920 ? A ka dëshmi për këtë ? Çfarë thuhet për këtë ngjarje? Çfarë kontributi dhanë lushnjarët në këtë Kongres? Cilat ishin vendimet që u morën në Kongres?
Të shkruash për këtë ngjarje të rëndësishme historike, të zhvilluar në qytetin e Lushnjës, plot 96 vjet më parë, është një nder i madhë, një kontribut modest, i cili nxjerr në pah vlerat e atdhetarizmit dhe të patriotizmit të lushnjarëve, ku së bashku me shumë patriotë të tjerë anembanë vendit garantuan një zhvillim normal të Kongresit.
Mësojmë se më 31 Dhjetor 1919, në teqen e Karbunarës kishin filluar përgatitjet për thirrjen e një Kongresi në Lushnjë, me këtë rast u ngrit dhe një Komision i posaçëm, i përbërë më së shumti nga 28 veta. Komisioni në fjalë përbëhej nga : Besim Nuri Kryetari i Bashkisë, Sheh Ibrahim Karbunara, Taullah Sinani, Ferit Vokopola, Emin dhe Mustafa Vokopola, Llazar dhe Jakov Bozo, Nebi Sefa, Qemal dhe Zija Mullai, Eshref Frasheri, Jonuz Sefa, Bajram Haxhiu, Skender Pojani, Kadri Jenisheri, Teki Libohova, Filip Papajani, Abedin Nepravishta, Andrea Papaj, Qerim Arapi, Rasim Hoxha, Arif Kurti, Muntar Luarasi, Reshat (Hysni) Shazivari, Abdyl Aziz, Hasan Islami (Like), Hamit Xheka.
Ky Komision ishte ngarkuar për të plotësuar kërkesat për një zhvillimin normal të Kongresit, përpara se të vinin delegatët në Lushnjë, sakaq ata duhet të siguronin edhe disa çështje, si psh strehimin e delgatëve, duke parë që numri i madhe të njerëzve të cilët i shoqëroni e bënin të pamundur strehimin e tyre në vetëm pesë hanet kryesore të qytetit. Nuk duhet të harrojmë se në atë kohë qyteti i Lushnjës numëronte një popullsi prej 2800 banorë. Pavarësisht numrit të vogël të haneve në qytet, shtëpitë e lushnjarëve të gjitha pa përjashtim, u treguan të gatshme për të strehuar dhe pritur delegatët apo njerëzit i shoqëronin ato. Theksojmë se bujaria dhe mikpritja lushnjare shprehej kudo. Me zgjidhjen e problemit të strehimit të Delegatëve, Komisioni Nismëtar u morë gjithashtu me caktimin e njerëzve, të cilët do shpërndanin postën, por edhe për këtë dolën probleme, nevojiteshin kuaj të mirë dhe të shpejt, për t’i vënë në dispozicion të korrierëve. Por edhe ky problem u tejkalua. U vendos gjithashtu që me shpërndarjen e Postë-Telegrafit puna do ndahej kështu: Zoi Ndreka dhe Sil Keqi për zonën Fier-Vlorë. Taullah Sinani dhe Muç Bani për zonën Peqin-Tiranë-Mat-Shkodër. Idriz Çela për zonën e Beratit. Mahmut Bidri dhe Demir Arapi për zonën Elbasan-Gramsh. Selman Arapi dhe Bajram Haxhiu për zonën Kavajë-Durrësin.
U zgjidh gjithashtu edhe problemi i furnizimeve me ushqim, ku përveç Lushnjës të gjitha fshatrat përreth saj do kontribuonin me ushqime sipas mundësive. Për furnizimin përgjigjeshin Dervish Zylyfi, Sil Prifti, Hamit Xheka, Tahir Xhumari, Jonuz Sefa.
Ngelej për t’u përcaktuar vendi se ku do të mbidheshmin Delegatët. Fillimisht u mendua që delegatët të vendoseshin në një magazinë, në dalje të qytetit, rrugës që shkon për në fshatin Hajdaraj. Por kjo nuk ishte e përshtatshme, pasi se ishte tepër e vjetruar. U propozua, që shtëpia më e përshtatshme për të zhvilluar një mbledhje, ishte ajo e “Fugëve”, ku fal mbështetjes të zotit të shtëpisë u ra dakord që delegatët të mblidheshin aty. Por për ta përshtatur këtë shtëpi në një sallë mbledhjeje duhej dhe një rregullim apostafat.
Komisioni Nismëtar, vendosi që në sallën ku do të mblidheshin delegatët, të përgatitej nga Drejtori i Shkollës Plotore Nikollaq Progri. Mësojmë se ai e mirëpriti kërkesën dhe u vu menjëherë në lëvizje. Ai solli aty një tavolinë dhe katër karrige ku do qëndronin Kryetari, bashkë me dy Sekretarët të Kongresit, solli gjithashtu edhe dy foto. Njëra ishte e Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti dhe tjetra e Patriotit Ismail Qemali, këto ai i vendosi në sallën kryesore ku do mblidheshin delegatët, bashkë me këto ai vendosi edhe flamurin kombëtar, të sjell apostafat nga Nënprefekti i Lushnjës, Veli Vasjari.
“Ndërkaq anëtarët e Komisionit vuri re se në “Sallën e Mbledhjes” mungonin karriget, ku delegatët do zinin vend”. Problem ngelej gjetja e tyre”. Kështu ata vendosën ti drejtoheshin përsëri Drejtorit të Shkollës Plotore, nëpërmjet një shkresë me datë 16.01.1920. Aty thuhet: “Meqenëse shkolla duhet për Delegatët e Kongresit që po urdhërojnë këtu, jeni të lutur që sot tëna lironi shkollën, mësimet do vazhdojnë në Xhami, bangat duhen për Mbledhjen Kombëtare. Prandaj jemi të lutur përsëri tëna i dorëzoni. Firmosur Komisioni”. Drejtori së bashku me mësuesit ranë dakord që mësimet të zhvillonin në Xhamin e Vogël të qytetit, ndërsa bangat e vogla të shkollës, i çuan në sallën ku do zhvillohej Mbledhja.
Edhe sot për kureshtarët, në Shtëpinë Muze Kongresi i Lushnjës, bangat e ekspozuara aty kanë përmasa të vogla, pikërisht për t’i kujtuar këtë fakt historik.
Në lidhje me atmosferën e krijuar në qytet, delegati i Pogradecit Gjoka Ndini Gusho shkruante: “Rrugës kur po kalonim nëpër Dumre [e Darsi, pamë të] dilte populli[përpara], burra të armatosur na shoqëronin. [Kur] arritëm në Lushnjë…..populli na priti me këngë e valle. Lushnja dukej si në ditë feste. Në zyrat, në shtëpitë, në dyqanet ishte varur flamuri kombëtar. Na u gëzua zemra kur pamë flamurët të valojnë të lirë, sepse në Pogradec nuk i lejonin”.
Tek porta e madhe e shtëpisë ku do zhvillonte punimet Kongresi ishte radhitur një tog e Xhandarmërisë me në krye Kapitenin Meleq Frashërin, i cili priste delegatët me nderime ushtarake. Në të hyrë të shtëpisë qëndronte Nën/Togeri Prenk Jaku i cili kishte pranë disa prej vullnetarëve të veshur bukur me petka kombëtare.
Në qytet ishte vendosur rregulli për bukuri, sipas porosive të Kryetarit të Bashkisë Besim Nuri, edhe alkooli ishte ndaluar në pijetoret. Xhandarmëria bënte patrullimet të shpeshta në rrugët kryesore të qytetit, aty këtu dukeshin edhe ushtarë italian të armatosur. Pavarësisht se Mbledhja e Kongresit më 13 janar ishte shpallur e paligjshme nga Qeveria e Durrësit, kjo nuk i frikësoi pjesëmarrësit. Madje katër ditë më pas, populli i Lushnjës ju drejtua me një letër Kapitenit të Ushtrisë Italiane të pushtimit, Kolonel Rudolfit, dhe Inspektorit të Xhandarmërisë në Berat me anën të së cilës protestohej vendimi i Qeverisë së Përkohshme të Durrësit, e cila kishte urdhëruar ndalimin e Mbledhjes. Në letër thuhej: “..këtu në Lushnjë, me dëshirën e tërë Shqipërisë, po mblidhet një Kongres Kombëtar, i cili si tregohet sheshazi nga programi përbëhet me qëllim qytetorë dhe besohet si brenda ashtu dhe jashtë… Qeveria qendrore, ..dëshiron të ndalojë këtë mbledhje të përgjithshme. Qeveria Provizore e Durrësit nuk duhet të dalë jashtë kompetencës së saj dhe në qoftë se e quan veten e saj absolute, nuk ka asnjë shqiptar që t’i dëgjojë urdhërat. Në emër të popullit të Lushnjës”.
Më 18 janar, filluan të vijnë në Lushnjë, fuqit e para vullnetare të armatosura . Kështu nga zona e Libofshës, nën komandën e Zoi Ndrekos Nasi Lepurit dhe Sil Keqit, erdhën 250 veta. Nga zona e Bubullimës nën komandën e Jashar Blezenckës erdhën 170 veta. Nga zona e Dumres nën komandën e Demir Arapit dhe Dalip Haskos erdhën 300 vetë. Nga zona e Çermës dhe e Dushkut nën komandën e Selman Arapit erdhën 150 vetë. Nga zona e Kosovës (së Lushnjës) dhe e Dragotit nën komandën e Pal Kadillarit dhe Ngjel Çukos erdhën 220 vetë.
Po kështu me porosi të Aqif Pashës erdhën 100 veta të armatosur vullnetarë të udhëhequr nga Mahmut Xhelili. Vetë Ahmet Zogu erdhi me 100 forca vullnetare. Mbi 300 vullnetarë erdhën nga zona e Skraparit, nën komandën e Riza Cërovës. Të tjera forca erdhën edhe nga Korça, Mirdita, Shkodra, Dibra, Gjirokastra, pra nga e gjithë Shqipëria. Të gjithë në mbështetje të Kongresit. Mësojmë se Kryetari i Komisionit për mbrojtjen e Kongresit në qytet u zgjodh Llazar Bozo. Ndërsa Ahmet Lepenica ju ngarua detyra të organizonte njësitet e armatosura të vendosur anës kodrave të qytetit. Mësojmë se forcat që ruanin Kongresin ishin shpërndarë në disa pika: në kodrën e “Kalifasë”, sipër lagjes “Stan”, në kodrën e “Harburit”, dhe në “grykën e Dumres” (sot rezervuari). Pjesa tjetër ishte vendosur në qytet dhe në Karbunarë. Ndërsa forcat pushtuese italiane, ishin të stacionuara qytet ishin vendosur në Lagjen “Topallti” (Sot Loni Dhamo). Distanca midis vullnetarëve dhe forcave italiane ishte 750 m, dhe tensioni ishte tepër i madhë.
Më datën 18 janar filluan të vijnë delegatët e parë. Nga Peqini erdhi Aqif Pashë Elbasani, Adem Gjinishi, Nga Gramshi Asllan Shahini. Nga Tirana Mytesim Këlliçi, Abdi Toptani. Dhe kështu gjatë ditëve në vijim erdhën të tjerë delegatë. Për strehimin e tyre merreshin Nikollaq Progri, Kamber Ruli, Xhevdet Nepravishta, Andrea Papaj, dhe Izet Libohova.
Mësojmë se Delegatët posa mbërrinin në Lushnjë akomodoheshin menjëherë në vendet e caktuara. Sipas dëshmisë të Hysen Nexhës, i cili ishte ruajtës në Kongresit, “shumë vullnetarë ditën dilnin pazarit, por rrinin vetëm me kobure. Në atë kohë Nënprefekti Veli Vasjari, na çoi lajme të vinin sa më të armatosur. “Më kujtohet teksa hynte dhe dilte shpesh Aqif Pashë Elbasani, me një qylaf të zi dhe me një pallto të madhe, i veshur mirë”.
“Ditën kur filloj punimet Kongresi i Lushnjës më 21 janar, <
“Sakaq në Kongres të gjithë ishin prezent përveç Veli Harshovës që u zëvendësua nga Abedin Nepravishta, deri sa erdhi nga Gjirokastra. Pastaj u bë shqyrtimi i letër kredencialeve nga një komision i posaçëm. Më pas u bënë zgjedhje dhe Kryetar i Kongresi u zgjodh Aqif Pashë Elbasani, Nënkryetar u zgjodh Sotir Peci sekretarë u zgjodhën Koço Kota dhe Ferit Vokopola. Mbledhja u mbyll u çel të nesërmen në ora 9 të mëngjesit. Në qytet mbizotëronte rregulli dhe rendi. Ditën tjetër (22 janar) mbajti një referat Ali Këlcyra, mbi rëndësinë e këtij Kongresi. Më parë foli mbi patriotizmin e popullit të Lushnjës, duke e lavdëruar atë për barrën e rëndë që ka morë përsipër. Më pas falënderoj Komisionin Nismëtar, për punën e pa lodhur dhe patriotike sidomos në këto kohëra të vështira politike. Pastaj i propozoj Kongresit që çdo veprim i qeverisë së Durrësit të shpallet ilegal.
Sipas dëshmive të Ahmet Shehit “Një natë Zija Mullaj thirri për darkë Delegatët e Vlorës, Sheh Ibrahim Karbunarën dhe konsullin Iden. Në orën tetë, të ftuarit kishin shkuar, ndërsa Konsulli u paraqit me një orë më vonë, i shoqëruar nga rojat vetjake. Shehu i tërhoqi vëmendjen për vonesën, duke i kujtuar edhe merakun sipas traditës shqiptare të ruajtjes së mikut. Ideni i lutet Myqerem Hamzarajt (pasi ishte i vetmi që dinte anglisht) tu thotë të tjerëve: “Po të jetë se këtë natë do ta kalojmë pa ndonjë incident, unë nesër jam i detyruar t’iu uroj se me të vërtetë populli shqiptar di përse lufton dhe di përse sakrifikon jetën e tij”. Të tjerët kërkuan sqarime edhe ai informoi se Myfit Libohova, ministër i qeverisë së Durrësit ishte nisur me 500 milicë dhe është duke ardhur në Lushnjë për tu shpartalluar. Lushnjarët u mobilizuan shpejt. Vetë Ideni në orën 4 pas mesnate pa në kodrën e Kalifasë qindra luftëtarë të armatosur. Këtu ai u nis tek Koloneli italian dhe i tha: “I sheh ato kodra të qytetit? Të gjitha ato janë të mbushura me popull të armatosur, prandaj lajmëro Gjeneral Piaçentinin të tërheqë forcat nga Kolonja se në fund do të turpërohet”. Ndërkaq Vullnetarëve ju ishte thënë të ndiznin sa më shumë zjarre në kodrat e qytetit për të frikësuar ushtarët italianë.
N/Togeri Prenk Jaku së bashku me qindra vullnetarë arrin ti ndaloj forcat që kishin ardhur për të shpërndarë Kongresin.
Në ditën që vijua, Kongresi pas shumë diskutimesh vendosi, që të bëheshin protestat më të ashpra kundër vendimit të Fuqive të Mëdha, për zbatimin e Paktit të Fshehtë të Londrës, i 26 Prillit 1915, i cili sanksiononte copëtimin e Shqipërisë. Pastaj, mbledhja analizoi qëndrimin e qeverisë së Durrësit, si për situatën e brendshme, ashtu dhe në atë të jashtme. Në përfundim, u pranua që qeveria kishte vepruar jashtë programit të dhënë prej Kongresit të Durrësit, që ishte mbajtur në 25 Dhjetor të vitit 1918-të. Po ashtu, kishte penguar mbledhjen e Senatit, gjë e cila ishte vendosur në Durrës, si dhe duke konstatuar keqadministrimin, i cili e kishte futur vendin në një anarki të madhe. Gjithashtu kjo qeveri, ishte përpjekur me çdo kusht për të penguar mbajtjen e kongresit. Kongresi vendosi unanimisht, të shpalli të shkarkuar Qeverinë e Përkohshme të Durrësit, bashkë me të edhe delegacionin zyrtar të dërguar prej saj në Konferencën e Paqes. Ai caktoi një delegacion të ri të përbërë nga: Luigj Bumci, Mehmet Bej Konica, Mihal Turtulli dhe Sulejman Delvina. Kongresi i përfundoi punimet me miratimin e disa vendimeve të rëndësishme politike, të cilat, do të ndihmonin vendin për të dalë nga gjendja e rëndë në të cilën ndodhej. Së pari, mori në shqyrtim planet e Konferencës së Paqes së Parisit në lidhje me Shqipërinë, duke i quajtur ato të papranueshme. Kongresi u shpreh për pavarësinë e plotë të Shqipërisë, kundër çdo mandati të huaj. Në telegramin e protestës, që iu dërgua kryetarit të Konferencës së Paqes, shpallej botërisht, se shqiptarët ishin gati të bënin “të gjitha sakrificat, të derdhnin edhe pikën e fundit të gjakut të tyre, kundër çdo vendimi që do të vinte në rrezik tërësinë tokësore dhe pavarësinë e tyre të plotë”. Së dyti, miratoi aktin kushtetues, ku sanksionohej sovraniteti i plotë i shtetit Shqiptar dhe kjo u shpreh me organet që ngriti kongresi. Në mbledhjen e katërt, që u mbajt më 30 Janar, kongresi formoi një Këshill të Lartë prej 4 vetash, i cili do të përfaqësonte kolegjialisht kryetarin e shtetit shqiptar, derisa të përcaktohej përfundimisht forma e regjimit prej një asambleje kushtetuese. Si antarë të Këshillit të Lartë u zgjodhën: Aqif Pashë Elbasanin, dr. Mihal Turtulli, Luigj Bumçi dhe Abdi Toptani, të cilët nga pikëpamja fetare përfaqësonin të gjitha besimet fetare ekzistuese në vend. Ky këshill do të ushtronte pushtetin ekzekutiv së bashku me qeverinë. Kongresi zgjodhi gjithashtu edhe një Këshill Kombëtar, i cili do të luante rolin e parlamentit. Ai përbëhej nga 37 antarë. Këshilli Kombëtar kryente detyrat e organit legjislativ dhe kishte të drejtë të plotësonte vendet vakant të Këshillit të Lartë. Këshilli i Lartë nuk mund ta shpërndante Këshillin Kombëtar, këtë të drejtë e kishte vetëm asambleja. Pas kësaj u zgjodh edhe qeveria e kryesuar nga Sulejman Delvina Kryeministër, Ahmet Zogu Ministër i Brendshëm, Mehmet Konica Ministër i Punëve të Jashtme, Hoxhë Kadria Ministër i Drejtësisë, Ndoc Çoba Ministër i Financave, Sotir Peci Ministër i Arsimit, Ali Riza Kolonja, Ministër i Luftës, dhe Idhomene Kosturi me detyrë Drejtor i Përgjithshëm i Postë-telegrafave. Eshref Frashëri do të mbante detyrën e Drejtorit të Përgjithshëm të Punëve Botore. Në seancën e pestë, që u mbajt më 31 Janar pasdite, kongresi zgjodhi antarët e Senatit. Pas kësaj mbledhje, atë pasdreke të 31 Janarit të vitit 1920, kongresi u dha fund punimeve. Vendimet e kongresit u miratuan pak më vonë edhe nga delegatët e tjerë, midis tyre edhe nga ata të krahinave veriore të vendit, që nuk arritën të merrnin pjesë në punime. Kongresi i Lushnjës, i tregoi botës se Shqipëria ishte e pavarur dhe e pandashme,çka dotë thoshte se shqiptarët, trimat e Skënderbeut, do të luftonin deri në pikën e fundit të gjakut, për çlirimin e këtij vendi, duke iu dalë kundër planeve djallëzore për copëtimin e Shqipërisë. Organet që zgjodhi kongresi, nisën të veprojnë si i vetmi autoritet i Shqipërisë, me fuqi sovrane. Në vetëm pak kohë, qeveria e Tiranës, e dalë nga kongresi i Lushnjës, u njoh prej të gjithë shqipëtarëve dhe u formua kështu një qendër, rreth së cilës mund të mblidheshin të gjitha energjitë e kombit. Kongresi i Lushnjës kishte ngjallur shpresat dhe iu kish dhënë shqiptarëve një farë besimi në vetvete. E gjithë Shqipëria u mobilizua Rrethet e Vlorës e të Labërisë dhe pastaj, e tërë Shqipëria e Jugut u ngrit me armë në dorë kundër ushtrisë italiane. Tërheqja e Italisë nga Vlora sillte si rrjedhim logjik, pavarësinë e shtetit shqiptar. Kongresi i Lushnjës, me vendimet e tij detyruan Fuqitë e Mëdha të hiqnin dorë nga qëllimet grabitqare, tashmë vendi kishte zot. Më 17 dhjetor 1920, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve.
Politika italiane ndaj çështjes shqiptare 1897-1912
Shkruan: Dr. Niko Ferro/
Perceptimi i “irredentizmit italian”/
Çfarë është irredentizmi?/
Termi irredentizëm tregon dëshirën e një populli për të përfunduar bashkimin e tij kombëtar dhe territorial; përvetësimin e tokave të cilat janë subjekt i një sundimi të huaj, e mbështetur kjo në identitetit etnik ose të një lidhjeje të mëparshme historike.Fjala “irredentizëm” u përdor për herë të parë në vitin 1877 nga Matteo Imbriani themelues i “Shoqërisë Pro Italia Irredenta”, që prej atëherë kjo fjalë është përcaktuese e popullsive të cilat flasin gjuhën italiane dhe që kishin ngelur nën sundimin e huaj.
Viti 1866, shënon fillimin e demonstrimeve të irredentistëve italianë e pasuar kjo me protesta, me incidente diplomatike, inate dhe tone nga më të egrit, të cilat vazhduan pa ndërprerje deri në fund të vitit 1914.
Ato lindën si pasojë e paqartësisë të marrëveshjeve fillestare të nënshkruara me Prusinë, ku në të cilën Italisë iu desh të “mohonte” aspiratat e saj territoriale për Trentinon dhe Histrian, por mbi të gjitha ajo që nxiti më shumë këto lëvizje ishte fundi i luftës e cila zhgënjeu në një masë të gjerë opinionin publik italian. Që nga ajo kohë Austria filloi një seri të gjatë kontestimesh, presionesh diplomatike, si e si për të detyruar qeverinë italiane të mbyste këto lëvizje që sipas saj cenonin integritetin territorial të saj. Në një shkresë zyrtare drejtuar qeverisë italiane, e cila përmbante në thelb qëndrimin që duhet të mbante Italia, përballë kërkesës së popullsive italiane që banonin në pjesën lindore të Adriatikut, thuhej: ‘Italia duhet të heq dorë dhe të përjashtoj absolutisht kërkesën e saj për aneksime të popullsive që flasin italisht sepse kjo do të sillte rrjedhimisht në popujt e Perandorisë Austro-Hungareze të drejtën për t’u shkëputur dhe se kjo ishte shumë e rrezikshme për mbajtjen e paqes në Evropë’.[1]
E vetëdijshme ose jo, Austro-Hungaria u njoh zyrtarisht me çështjen e irredentistëve italianë në vitin 1866.[2]
Me ardhjen e së majtës italiane në pushtet në vitin 1876, marrëdhëniet me Austrinë u përkeqësuan edhe më shumë. Mosbesueshmëria ndaj saj u shtua edhe më tepër pikërisht në momentin kur u emërua ambasador në Romë konti Enrico Haymerle. Në momentin e dorëzimit të kredencialeve te Mbreti Italian deklaroi: ‘Italia duhet ta konsideroj të zgjidhur çdo kërkesë territoriale me Austro-Hungarinë’. Në fakt kjo deklaratë e ambasadorit duhet të ishte bërë publike por ajo nuk u botua kurrë, ndoshta për shkak të tensionit që mund të krijonte ajo në “lëvizjet irredentiste”. Megjithatë pas këtij episodi gjërat shumë shpejt do ndryshonin, shkak për këtë u bënë konfliktet ballkanike dhe lufta ruso-osmane.
Qeveria ruse, e cila donte të ndalonte një ndërhyrje të Austrisë, e inkurajoj këtë të fundit të pushtonte Bosnje-Hercegovinën. Por Austria nuk e shikonte me sy të mirë shtimin e popullsisë sllave brenda saj. Ndërkohë, më 15 janar 1877, ajo pranon ftesën ruse. Lajmi i përhapur në kancelaritë evropiane të një marrëveshje austro-ruse bëri bujë të madhe si në opinionin publik ashtu edhe në qeverinë italiane. Pakënaqësia e shprehur nga qeveria italiane nuk e la indiferente qeverinë austro-hungareze, e cila deri në atë moment e konsideronte si të nevojshme mbajtjen e miqësisë me Italinë. Pikërisht kjo nevojshmëri u ndje më shumë kur Rusia fitoi mbi Perandorinë Osmane. Shtimi i influencës sllave në Ballkan, bëri që Austria të fliste me Italinë për kompensime territoriale, por nuk u gjet mënyra e të kuptuarit midis kabinetit Depretis-Crispi, e pasuar nga Drepetis-Nicotera. Italia, si ‘kompensime territoriale’ nënkuptonte marrjen e Trentinos dhe Isonzos. Si forca e Majtë politike, e cila ishte e lidhur ngushtë me lëvizjet irredentiste, ashtu edhe e Djathta, nuk donin t’ia dinin apo të merrnin në konsideratë një nismë të tillë. Pas përfundimit të Kongresit të Berlinit dhe fundit jo të këndshëm për Italinë, deputeti Jaccini shkruante: ‘Nuk mund të mendohej për Tunizinë pasi dihej kundërshtimi francez, por as Trentinon për shkak të Austrisë, e cila mbi të gjitha, pushtoi Bosnjën dhe Hercegovinën, dhe me këtë akt përmbushte detyrimin për mbajtjen e paqes në Evropë’. [3]
Me ardhjen në pushtet të qeverisë Cairoli dhe me emërimin e kontit Corti në Konsultë, filloi një politikë e jashtme shumë e dobët dhe pasive ndaj Austrisë. U arrit deri në atë pikë sa të pohohej se Italia nuk kishte nevojë për asnjë kompensim territorial, dhe se qeveria italiane nuk donte më as Trentinon dhe as Tunizinë madje dhe Libinë apo lokalitete të tjera të Perandorisë Osmane përfshirë këtu “Shqipërinë”. Por objektivi kryesor i qeverisë italiane, ishte aneksimi i tokave irredentiste. Pa kaluar shumë kohë pas Kongresit të Berlinit, në vitin 1880 Italia u përball me një tjetër humbje, Tunizia. Pikërisht në këtë periudhë lëvizjet irredentiste morën një hov të mëtejshëm. Kudo shpërthyen demonstrata, në Romë, u protestua përpara ambasadës austriake, ndërsa në Venecia konsullata austriake u grabit nga protestuesit. Kjo ditë përkonte me themelimin e “Shoqatës për Italinë Irredente”. [4]
Futja e Italisë në Lidhjen Tripalëshe nuk i qetësoi shpirtrat e irredentistëve, madje idetë revolucionare u rikthyen përsëri në plan të parë. Një tjetër shkak që nxiti më tej këto lëvizje u bë dhe shtypi që informonte opinionin publik italian i cili tejkaloi çdo kufi për të denoncuar pasivitetin e qeverisë ndaj Austrisë, duke deklaruar se “Qeveria italiane kënaqej vetëm me injorimin e të drejtave të tyre”.[5] Faktet tregojnë se prapa shtypit italian sidomos atij milanez, qëndronte qeveria franceze e cila njëherazi e subvenciononte edhe me fonde.[6] Qëllimi i saj ishte prishja e Italisë me aleatët dhe shtimi i presionit ndaj saj. Kjo do ta detyronte atë të afrohej përsëri në orbitën e Francës.
Sakaq tokat irredentiste u kthyen përsëri një çështje e nxehtë për politikën italiane në ambientin evropian. Pavarësisht nga hipokrizia dhe rregullimet e bëra nga politika e kohës, kjo temë nuk u harrua kurrë.
Ajo që vështirësoi më shumë marrëdhëniet midis Austrisë dhe Italisë u bënë trazirat e studentëve të Insbruk, si dhe çështja e vështirë dhe e pa zgjidhur e Universitetit Italian në Trieste, të cilat e rritën më shumë tensionin e irredentistëve. Për pasojë kjo solli një ringjallje të krenarisë italiane në territoret e Perandorisë Austro-Hungareze. Sakaq, një vendim i qeverisë habsburge, i cili acaroi edhe më shumë gjakrat u bë politika favorizuese ndaj banorëve sllavë me banim në zonën e Triestes. Në atë zonë kishte edhe shumë interesa të tjerë të cilat preknin rolin e Italisë si një Fuqi e Madhe.
Argumenti historik i irredentistëve
Shekuj më parë, Roma u bë kryeqyteti dhe qendra intelektuale e gadishullit italian. Pas Luftës së Parë Punike, ajo u kthye edhe në fuqi detare. Pikërisht në këtë moment kur ajo kërkonte të sundonte si fuqi detare filloi të ndjejë, për shkak të piraterisë ilire, pasojat e inferioritetit në të cilën ndodhej.Mund të thuhet se ishte Roma ajo që ndihej e kufizuar në Adriatik për shkak të supremacisë së liburnëve. Ky fis ilir përgjatë shek. VII-V p. Kr, luajtën një rol kryesor në historinë e Adriatikut. Më saktë ishte Roma ajo që përvetësoi anijet liburne dhe jo e kundërta. Kuptohet qartë se pas termit “pirat” fshiheshin synime me qëllime ekspansioniste të cilat kishin në thelb kontrollin e “tregtisë” në Adriatik, dhe në rast se mund të ketë pasur pirateri, kjo nuk ishte specialitet i ilirëve, në atë kohë të tjerë popuj të Mesdheut ushtronin piraterinë.
Roma, e gjetur në këto rrethana, u detyrua në vitin 226 p. Kr. të fuste në punë marinën e saj për të luftuar kundër ilirëve, e ndjekur kjo edhe nga nëntë beteja të tjera, derisa qeveritarët e saj panë se ajo nuk do të kërcënohej më prej tyre. Kjo luftë përfundoi me dobësimin e ilirëve dhe pushtimin përfundimtar të bregut lindor të Adriatikut, pushtim ky që u krye në vitin 78 p. Kr. dhe që përfundoi me marrjen e plotë të prapatokës dhe me formimin e një province të re në vitin 10 m. Kr., që mori emrin “Dalmacia”.[7]
I njëjti problem iu shfaq Republikës së Venecias. Sapo siguroi pavarësinë e saj, filloi aktivitetin detar, aq sa ju desh shumë shpejt të bindej që para se të merrte ndonjë iniciativë për ndonjë zgjerim, sigurimi i saj kërkonte një zgjidhje që të ishte në favor të problemit Adriatik: dhe ja tentativat e dështuara të dogjëve Kandiano II dhe Kandiano III më 932-948: pushtimi përfundimtar i vetë Dalmacisë dhe të ishujve e qyteteve kryesore bregdetare të operuara nga Doxhi Orseolo (998- 1000), ku u shpall “Dux Dalmaties”. Përgjatë gjithë ekzistencën së saj Republika e Venecias mbajti lart më shumë se çdo gjë tjetër “ruajtjen e brigjeve dalmate”, ashtu siç tregojnë luftërat e saj shekullore kundër Hungarisë nga (1105-1409) dhe më pas me Perandorinë Osmane (1618-1718).
Edhe Napoleoni njohu me traktatin e Presburgut (1806) nevojën për të bashkuar Dalmacinë dhe Histrian me Mbretërinë Italike. Mund të themi se Dalmacia ruan prej mëse 2000 vjet pa ndërprerje latinizmin më saktë italianizmin, asnjëherë ky i ngatërruar nga askush, madje as dhe nga qeveria austro-hungareze të paktën deri në vitin 1866. Kjo e fundit pas kësaj date filloi përpjekjet për zbehur dhe për t’i treguar të shkrira karakteristikat e saj etnike, si për Venezian Giulia ashtu dhe Histrian.[8]
Për pyetjen se sa italianë jetojnë jashtë kufijve silleshin shifra të ndryshme nga të dyja palët. Sipas irredentistëve jashtë Italisë banonin të themi një milion, po bashkë me Maltën dhe Korsikën arrijnë shifrën e një milion e treqind mijë banorëve italianë. Malta me Gozon mund të jenë rreth njëqind e shtatëdhjetë mijë italianë indigjenë. Në Tiçino jetojnë njëqind e tridhjetë mijë italian, dhe janë lombard. Të shikojmë pak këtu, italianët e Trentinos, Venecia Giulias, të Triestes që përfshin Gorician, Histrian, Dalmacinë, që janë italianët e Austrisë, ata numërohen rreth shtatëqind mijë banorë. Këta shtatëqind mijë italianë të shpërndarë në një rreze prej 700 km gjysma e tyre jeton në Trentino dhe aty janë kompakt e përbëjnë pothuajse shumicën e popullsive që jeton aty. Pastaj kemi ladinët të cilët ngatërrohen me gjermanët, mund të themi në gjuhën e diplomacisë këtu kemi të bëjmë me një “provincë pothuajse austriake” e destinuar të jetë pjesë e Italisë së re. Të gjitha këto vende të lartpërmendura ku banojnë italianë, duhet të jenë të Italisë, sakaq thuhet që Italia mund t’i marrë ato vetëm me forcën e armëve. Nëse Austria arrin në Selanik, Italia arrin në Trento.[9]
Ndërkohë Austria, për të frenuar përhapjen e gjuhës italiane bëri të gjitha përçapjet për ta zëvendësuar atë me gjuhën gjermane. Natyrisht instrumenti më i vjetër dhe më efikas për pengimin e gjuhës italiane, ishte shërbimi ushtarak. Ky shërbim kryhej vetëm në gjuhën gjermane, si italianët ashtu dhe sllavët ishin të detyruar ta mësonin atë. Sakaq, qeveria austriake shpresonte që për një farë kohë “lëvizjet irredentiste italiane” në territorin e saj të ishin thjesht partiake dhe që të mos të ndikoheshin nga zhvillimi i ngjarjeve të brendshme dhe të jashtme të Italisë. Pas këtyre lëvizjeve të Austrisë fshihej interesi i saj i vërtet, që është “sigurimi i daljes në Adriatik”. Pra, ishte thelbësore që këto lëvizje të mbaheshin të izoluara pasi rrezikonin mbijetesën e saj. Austria ndjente që në det dhe në veçanti në Lindje (Ballkan), do t’i duhej gjithmonë të ndihmohej nga gjysmë italianët, me pak fjalë duhej frenuar “italianizmi” . Pikërisht për të ruajtur këto synime, Austria zgjodhi të ndihmonte më shumë elementin sllav si kundërpeshë ndaj elementit italian. [10]
Përveç Austrisë duket se edhe vetë Italia mund të kishte probleme me irredentistë të kombësive jo italiane të cilët banonin në Itali. Pikërisht në lidhje me këtë gjuhëtari italian Graciadio Askoli, shtroi këtë pyetje[11]:
Çfarë do bënte Italia nëse grekët dhe shqiptarët e Sicilisë dhe Kalabrisë do kërkonin të drejtat politike ose privilegje që mund të bien ndesh me kushtetutën e Italisë? A ishte ky një krahasim vërtet i çuditshëm i çështjes së irredentizmit ?
Për sa i përket grekëve ata janë një pakicë e vogël. Po për sa i përket shqiptarëve?
Pavarësisht se ata janë akoma dy gjuhë folës në pjesë më të madhe le të themi bëhen rreth njëqind mijë banorë. Është e vërtetë që ushtria e Napolit kishte regjimentin “Real Macedone” o “Illirico”, e cila ishte e njohur për praninë e lartë të shqiptarëve në radhët e saj. Nuk mund as të mohohet që ndonjë arbëresh të ketë ëndërruar “Shqipërinë e Madhe” apo të mos pranosh faktin që Garibaldi të mos ketë menduar për ndihmën që mund të jepnin shqiptarët e Kalabrisë e të Molizës kur ëndërronte një zbarkim në Epir. Nuk ka asnjë italian të mos ketë parë që shqiptarët janë njerëz guximtarë dhe që ndikojnë në ekipin e politikës së Italisë.[12] Për këto arsye qeveria italiane u kushtëzua t’u njihte disa privilegje.
Si përfundim, mbështetur në dokumentet e kohës mësojmë se qëndrimi i qeverisë italiane karakterizohej nga interesa të momentit. Pikërisht në këtë periudhë qëndrimi zyrtar i Italisë ishte për ruajtjen e marrëdhënieve të mira me aleatët. Po sjellim si argument korrespondencën midis ambasadorit në Berlin Lanza, dhe ministrit të Jashtëm Tittoni. Aty thuhet:
“Qeveria Italiane mori të gjitha masat për të përhapur në Vjenë besim se kjo do dijë t’i vendosë fre manifestimeve irredentiste që përsëri po tronditin vendin… Qeveria italiane dëshironte të rivendoste në raportet midis Italisë dhe Austro-Hungarisë të njëjtët raporte harmonie dhe besimi që mbretëronin midis Italisë dhe Gjermanisë”. [13]
Me këtë lëvizje ministri Tittoni synonte të zhdukte çdo dyshim apo ndonjë keqinterpretim të gjithë elementëve të mundshëm, madje duke siguruar se nga ana e tij do merreshin të gjitha masat për të penguar çdo lëvizje të irredentistëve. Në fakt, ky qëndrim i Italisë ndikohej më shumë me situatën e Ballkanit, me shqetësimin se Austro-Hungaria “pa dëshirën e saj” mund të tërhiqej nga zhvillimi i ngjarjeve dhe të ndërhynte aty me armë. Kjo do të thoshte pushtimin e Ballkanit prej saj dhe fundin e ëndrrës së Italisë për t’u shtrirë në të.
Për të evituar një gjë të tillë, Italia nëpërmjet ministrit të Jashtëm,Tittoni riafirmonte politikën e sinqertë drejt Lidhjes Tripalëshe, e cila ishte baza kryesore e politikës së saj në të gjitha shfaqjet. Tittoni dëshironte që Austria, Gjermania dhe Italia të binin dakord në çështje të rëndësishme që interesojnë në mbajtjen e paqes në Evropë. Këtë gjë ai e lidhte me këndvështrimin e mbajtjes së status quo-së në Gadishullin Ballkanik dhe dëshirën që në rast të një aksioni ushtarak të ndërmarrë nga Austro-Hungaria përtej kufijve të saj të paraprihej nga një shkëmbim idesh me Gjermaninë dhe Italinë. Kjo nuk do të binte në kontrast me marrëveshjen austro-ruse. Për sa i përket reformave dhe detyrave për ruajtjen e paqes në Ballkan, Italia i ka kushtuar dhe do vazhdojë t’i kushtojë vëmendje. “Në lidhje me “Shqipërinë” i qëndrojmë paktit të bërë më parë”, deklaronte Tittoni .[14]
Por jo çfarë thuhet në politikë zbatohet me përpikmëri, jo zyrtarisht qeveria italiane punonte në fshehtësi për të rritur influencën në tokat irredentiste kufitare me Austrinë. Madje ajo nuk kurseu të vinte në punë reparte të tëra ushtarake në shërbim të politikës së saj. “Thuhet se ushtarët italianë silleshin si të ishin në shtëpinë e tyre” [15]
Impenjimi i ushtrisë e kthente atë në një element për shpresa nacionaliste. Por, njëkohësisht ishte një kartë tepër e rrezikshme dhe që binte në sy. Pavarësisht se bota zyrtare italiane e mohonte atë kjo bëhej për të mos qenë të kompromentuar.[16] Nga këto lëvizje të politikës italiane mund të kuptojmë se rritja e tensionit në marrëdhëniet politike midis Austrisë dhe Italisë, nuk erdhi si rezultat i shfaqjeve irredentiste, por nga politika ekspansioniste e Italisë për t’u shtrirë në Ballkan.[17] Parë edhe në një këndvështrim tjetër, politika irredentiste krijonte plotësimin dhe sqarimin e politikës ballkanike të Italisë. Dhe kundërshtari i saj ishte Austro-Hungaria.[18]
[1] Gazetta “La Stampa”, La storia dell’Irredentismo. Torino 15 dicembre 1932, f. 3.
[2] Pseud Adriaticus Adriaticus. Da Trieste a Valona. Il problema Adriatico e i diritti dell’Italia. Editore Alfieri & Laroix, Milano 1918, f. 114.
[3] Gazetta “La Stampa”, La storia dell’Irredentismo. 15 dicembre Torino 1932, f. 3.
[4] Po aty.
[5] Gazetta “Piemontese”, L’irredentismo e la triplice alleanza. Nr 183, 5 luglio Torino 1883, f. 2.
[6] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 45 L’Ambasciatore a Berlino, Lanza, al Ministro Degli, TittoniIl T. Riservato 2315/170. Berlino 3 dicembre 1903, f. 39.
[7] Pseud Adriaticus Adriaticus, Da Trieste a Valona…., f. 8.
[8] Po aty, f. 9.
[9] G. Ascoli, Gli irredenti. Nuova Antologia, Terza Serie, Roma 1895, f. 48.
[10] Po aty, f. 50.
[11] Po aty, f. 36.
[12] Po aty, f. 37.
[13] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 45 L’Ambasciatore a Berlino, Lanza, al Ministro Degli, TittoniIl T. Riservato 2315/170. Berlino 3 dicembre 1903, f. 39.
[14] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 205 Allegato L’Ambasciatore D’Austria-Ungheria a Roma, Pasetti a Ministro degli Esteri Austro-Ungarico, Goluchowski. febbraio 1903, f. 163.
[15] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 610 L’Ambasciatore a Vienna al Ministro degli Esteri Tittoni. R. 1302/597 Vienna 31 agosto 1904, f. 501.
[16] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 610 L’Ambasciatore a Vienna al Ministro degli Esteri Tittoni. R. 1302/597 Vienna 31 agosto 1904, f. 502.
[17] DDI. Terza Serie 1896-1907 Vol VIII . Nr 613 Il Ministro a Belgrado, Guccioli, al Ministro degli Esteri Tittoni. Allegato Belgrado 1 settembre 1904, f. 504.
[18] A. Wernicke, Teodor Ipen dhe Shqipëria në fokusin e Perandorisë Austro-Hungareze…., f. 80.
Murtaja e Justinianit
Nga Niko Ferro/
Keni degjuar per “murtajen e Justinianit”? A e dini Ç’thuhet për këtë epidemi? A ka burime të shkruara për këtë sëmundje vdekjeprurëse? A janë të sakta shifrat e cituara nga Prokopi i Çezaresë? Po për vetë Justiniani çfarë shkruhet?
Në vitin 527 e. s në fronin e Perandorisë Romake të Lindjes, u ngjit Flavius, Petrus, Sabbatius, Justinianus, i njohur shkurtimisht Justiniani I. Nëpërmjet burimeve të autorëve antike, mësojmë se Justiniani , lindi në maj të vitit 482 e. s. Sakaq aty thuhet se ai ishte me origjinë ilire, nga fshati dardan i Taurisiumit. Afërsisht në moshën 13 vjeçare, Justiniani së bashku me të ëmën, shkuan në Kostandinopojë. Këtu ai u shkollua dhe u edukua sipas kulturës, traditës dhe stilit romak të jetesës. Në vitin 520, Perandori Justin, e birësoi si djalin e vetë. Një vit më vonë,Justiniani I u emërua konsull. Gjatë kohës që ai mbante titullin e konsullit, Justiniani u njoh me një aktore teatri, të quajtur Teodora. Mund të themi se “bukuria dhe zgjuarsia e saj e magjepsën aq shumë Konsullin, sa shpejt lidhën kurorë”. Por jo të gjithë ishin dakord me këtë lidhje, kundër martesës së Justinianit me Teodorën, u shpreh edhe e ëma e vetë konsullit, Vegjelenca. Madje këtë lidhje e kundërshtoi edhe vetë ungji i tij, Perandori Justin. Vlen të përmendet se për Teodorën, thuheshin “njëmijë të zeza”. Por përkundër këtyre pretendimeve, Justiniani dhe Teodora u martuan në vitin 525 e. s . Më vonë autorët antik nuk nguruan ta cilësonin Teodorën “një grua të pabesë” “të pamëshirshme” “një grua që bënte gjithçka për të arritur ambiciet e saja ”. Shkurtimisht Teodora pati një ndikim të madh në vendimmarrjet e Justinianit. Ata u martuan përsëri në vitin 527 e. s , pikërisht në kohën kur Justiniani u emërua Perandor.
Me të ardhur në fron, Justiniani ndërmori një sërë masash të cilat synonin konsolidimin e Perandorisë, pra, në fushën administrative , në legjislacion (corpus juris civilis), dhe në fortifikimin e shumë qyteteve të Perandorisë.
Në vija të përgjithshme, mund të themi se politika e ndjekur nga Justiniani ishte restaurimi i Perandorisë Romake. Pikërisht ajo ishte shprehja më madhështore e kësaj aspirate. Rifitimi i trashëgimisë së Romës, pra një e drejtë e perandorit romak, një mision i shenjt i tij, çlirimi i territorit romak nga zgjedha e barbarëve të huaj dhe heretikëve arianë, për t’i kthyer kufijtë e dikurshëm perandorisë, një e pandarë dhe e krishterë.
Në vitin 533 e. s , Justiniani korri suksesin e tij të parë. Me një ushtri e cila numëronte 18.000 vetë dhe me në krye komandantin më të mirë, Belisauri u bë e mundur asgjësimi i mbretërisë vandale. Disa muaj më vonë, ai ndërmori një tjetër fushatë luftarake kundër perandorisë ostrogote. Edhe kjo luftë ngjau me një marshim triumfues. Ndërkohë një tjetër armatë e tij depërtoi në tokat Dalmate, për të luftuar kundër barbarëve të cilët sulmonin dhe plaçkitnin qytetet dhe fshatrat ilire. Të tjera armata ju drejtuan gadishullit Apenine, këtu të gjitha qytetet njëra pas tjetrës, Bari, Napoli, Roma [ju bashkëngjitën perandorisë bizantine]. Në fund u pushtua edhe Ravena, kryeqendra e mbretit ostrogotë Vitixhe, ndërsa vetë mbretin e dërguan të lidhur në Kostandinopojë në vitin 540 e. s
Me pushtimin e Italisë dhe me rivendosjen e pushtetit bizantin u bë i mundur rikthimi i marrëdhënieve të vjetra shoqërore dhe ekonomike. Aristokracia latifondistë rifitoi pronat dhe privilegjet. Pushtimet e mëdha u mbyllën me luftën kundër vizigotëve në Spanjë. Italia, një pjesë e madhe e Afrikës veriore, pjesërisht Spanja dhe ishujt e Mesdheut u ishin shkëputur gjermanikëve dhe ishin vënë nën skeptrin e perandorit romak të Kostandinopojës. Mesdheu u kthye kështu, në një liqen të Perandorisë.
Megjithatë kufiri më i rrezikuar i Perandorisë, ishte veriu i Ilirisë. Më saktë rrjedha e Danubit duke filluar nga grykëderdhja në Detin e Zi për t’u ngjitur deri në grykëderdhjen të dikuesit të tij , të djathtë, Savës. Por kjo nuk do të thotë se kufijtë e tjerë të Perandorisë ishin më të sigurt, kërcënim i vazhdueshëm ishin vizigotët, ostrogotët, avarët persianët, e të tjerë.
Pikërisht në këtë moment delikatë, kur Perandoria Romake e Lindjes po kërcënohej gjithmonë e më shumë nga dyndjet e shpeshta të popujve barbarë, në tetor të vitit 541 e. s në portin egjiptian të Peliusiumit, u shfaq krejt papritur epidemia e murtajës. Pas Egjiptit kjo epidemi goditi qytetet e Palestinës. Ndërkaq në pranverë të vitit 542, u regjistrua edhe në Kostandinopojë. Disa muaj më vonë u përhap edhe në Siri. (Procopius, History II.22.6.)
Epidemia e murtajës, u përhap rrufeshëm në tërë Perandorinë. Ajo bëri kërdi në shtresat më të rrezikuara të popullatës, fëmijët, pleqtë, të varfrit, të uriturit duke shpopulluar krahina të tëra. (Për sa i përket Gadishullit Arabik, dhe vendeve të Evropës Veri-Lindore, nuk ka të dhëna burimore për përhapjen e kësaj epidemie.). Po duket se këtë moment dobësie dhe çorientimi në të cilën ndodhej Perandoria Romake e Lindjes, u shfrytëzua nga ushtritë persiane për të kryer ndonjë ekspeditë plaçkitëse në territoret kufitare me to. I menjëhershëm ishte reagimi i Justinianit, ai dërgoi menjëherë trupa në kufijtë e perandorisë për të mbajtur në vëzhgim lëvizjet e ushtrive persiane. Sakaq në Kostandinopojë ishte përhapur fjala se edhe vetë persianët ishin goditur nga kjo epidemi.
Ndërkaq situate e brendshme e perandorisë paraqitej e vështirë. Me shfaqjen e murtajës çmimet shënuan një rritje rekord e cila ndikoi shumë keq në thesarin perandorak. Njerëzit dhe tregtarët humbën pothuajse të gjithë pasurinë e tyre. Ndërkaq personat që paraqisnin shenja të kësaj sëmundje, ekzekutoheshin menjëherë, jeta në qytet u bë e padurueshme. Pjesa më e madhe e popullsisë preferoi të largohej nga qytetet dhe të strehohej në pyje apo në vende të thella. Sipas Prokopit të Çezaresë “vetëm në Kostandinopojë në një ditë vdisnin rreth 5000 deri 10000 veta” , Problem madhorë ishte mungesa e hapësirave publike për të varrosur trupat. Pjesa më e madhe e tyre hidhej në det ose lihej në vend të hapur. Sakaq në vitin 543 e. s “një tjetër vdekje në masë u shënua në Itali, në Orient dhe në Ilirikun e dobësuar..”,
Në fund Prokopi jep një përmbledhje, “Murtaja që dëmtoi rëndë Perandorinë, nuk i mori të gjithë njerëzit, gjysma e tyre shpëtoi ose u ruajt.
ambledhje opi jep njdhe t Belizshte gotitur nga “Po atëherë nga erdhi kjo epidemi ?
Arkeologu David Patrick Keys, është i mendimit se aty rreth gjysmës së parë të shek VI e. sonë, pati një ndryshim të menjëhershme të klimës me pasoja të mëdha në ekosistem. Kërkimet ai i bazon gjithashtu në burimet historike të autorëve antik. Keys beson se kjo kataklizëm u shkaktua nga shpërthimi i fuqishëm i një vullkani të madhe. Pra këtë ndryshim klimatik ai e lidh me incidentin e ndodhur në vitin 535 e. s, për shkak të shpërthimit të vullkanit të Krakatoa-s në Indonezi). Si rezultat i këtyre çrregullime të motit, mund të ketë sjellë minj të egër [që ishin njëkohësisht mbartës të sëmundjes bubonike] tek minjtë shtëpiakë duke gjetur vend në magazinimet e drithërave ose pranë porteve. Dhe nëpërmjet insekteve bëhej dhe kontakti me njeriun. Keys lokalizon Etiopinë si vendin e origjinës të përhapjes së sëmundjes.
Palaeo-ekologia Eva Panagiotakopulo. ne lidhje me vend origjinën e përhapjes së sëmundjes së murtajës, nëpërmjet një studimi të bërë në gjetjet arkeologjike, përcakton Egjiptin.[si vendi ku shpërtheu kjo epidemi] Këtë zbulim ajo e bazon në gjurmët e gjetura tek insektet përhapës të epidemisë së murtajës. Të cilat rastësisht u zbuluan në sitin arkeologjik të Amarnës në Egjipt. 3)-
Ndërsa mikrobiologu Dr Joseph Hinnebusch në Montana Sh.B.A, mendon se origjina e murtajës duhet kërkuar në Afrikën Veriore, [por vetë autori nuk jep faktet pse kjo epidemi duhet kërkuar në Afrikën Veriore?]
Për t’iu kthyer edhe një herë argumentit: A mund të jenë i saktë, numri i viktimave të dhëna nga Prokopi ? Murtaja e vitit 541 me padyshim erdhi si goditje e papritur për Perandorinë Romake të Lindjes, e cila është përgjegjëse për shfarosjen 1/3 të popullsisë së Mesdheut. Ka mundësi që shifrat e dhëna nga Prokopi i Çezaresë të jenë pak të fryra. Ndoshta ai ka dashur të tregojë se sëmundja e murtajës ishte shkaktarja e vetme e çdo lloj ligësie të rënë në perandorinë Bizantine. [Ndoshta për të treguar Perandorin Justinian, një njeri të paaftë dhe që nuk mund t’i përballonte pasojat e saj?] Ku e bazojmë këtë ? Në një tjetër rresht të shkruar po nga Prokopi, zbulojmë se “Justiniani dhe Teodora ishin përgjegjës për shkatërrimin e Perandorisë”. Dhe se “Justiniani ishte në vetvete si një murtajë e dërguar nga qielli”. Por nuk duhet të harrojmë se ishte Justiniani, ai që fortifikoi dhe rindërtoi krejt nga e para pjesën e brendshme të Ilirisë e më gjerë. Dukë kthyer kështu sigurinë e humbur.
Ndoshta sëmundja e murtajës nuk mund të ketë influencuar dukshëm jetën sociale dhe ekonomike të Perandorisë. Sakaq gjetjet arkeologjike tregojnë të kundërtën ato japin një vazhdimësi të trafiqeve tregtare. Të cilat qëndruan të paprekura dhe vazhduan aktivitetin e tyre në të gjitha qendrat e perandorisë. Gjithashtu në mesin e krizës, Justiniani preu një monedhë ari të quajtur “solid”. Përsëri fill pas kalimit të sëmundjes perandori preu një tjetër monedhë. Megjithatë ajo që vlen të theksohet se efektet e kësaj sëmundje janë është t’i paraqesësh me tregues sasior dhe të përcillen arkeologjikishtë.
A ishin fiset ilire “pengesë” për ekspansionizmin persian në Ballkan?
SHKRUAN:NIKO FERRO/
Pse persianët ishin shumë të interesuar për territorin e fiseve ilire të paionëve? Çfarë ofronte ai?
Të shkruash për këtë temë, në radhë të parë do të thotë të kesh hulumtuar gjerësisht çdo libër dhe çdo artikull që lidhet në funksion me temën. Në radhë të dytë do të thotë të guxosh, pra të sjellës një mendim ri dhe të pranueshëm.
Po pse pikërisht kjo temë, jo sepse ajo është më e rëndësishme se të tjerat, por për faktin se një argument mbi këtë çështje nuk është prekur më parë ndoshta tek tuk nga historiografia greke, maqedonase e italiane. Natyrisht që rrahja e argumenteve të reja ka si synim shtimin e diapazonit për ilirët. Kështu, për të pasur një pamje më të qartë mbi fillimin e kërcënimit të ekspansionizmit persian në Ballkan, më poshtë po paraqesim një përmbledhje të ngjarjeve historike.
Në shek VI p.e.s Kiri i Madh kishte bashkuar mbretërinë e Medëve dhe të Persianëve, duke i dhënë jetë kështu një fuqie të re politike, Perandoria persiane. Por Kiri i Madh nuk u ndal me kaq, ai tentoi të shtrinte sundimin e tij edhe në qytet-shtete greke të Azisë së Vogël. Ndërkaq Kiri ishte i mëshirshëm me popujt e nënshtruar, për të ishte e mjaftueshëm që qytet greke dhe fenikase të paguanin haraçin vjetorë, në këmbim të mbajtjes së një autonomie të zgjeruar.
Por Dari I, pasuesi, vendosi të konsolidonte edhe më tej fuqinë e Perandorisë persiane. Kështu për të fituar rezistencën e shteteve Ioniane, Dari u përpoq t’i dobësonte ekonomikisht duke nënshkruar traktate me qytet-shtete fenikase. Sakaq qytetet greke, të cilat mezi i mbijetonin masave shtrënguese të persianëve reaguan duke mos e njohur fuqinë e Mbretit të Madh dhe të satrapëve të tij persian.
Qyteti i parë Ionianë që u rebelua kundër guvernatorit persian ishte Mileti, në vitin 499 p.e.s Tirani Aristagora për të tërhequr simpatinë e satrapit të Azisë së Vogël, persiani Artaferne i propozoi këtij të fundit një ekspeditë kundër ishullit të Nasos, ku aty prej pak kohësh ishte formuar një qeveri demokratike. Artaferne i vuri atij në dispozicion një flotë persiane, por rezistenca e ishullit ishte heroike, dhe rrethimi i ishullit rezultoi të ishte një disfatë për persianët.
Atëherë Aristigora, duke parashikuar një ndëshkim ekzemplar nga ana e Darit I, menjëherë ndryshoi “pllakë” dhe ngriti lëvizjen antipersiane në qytetet greke të Ionias duke shkaktuar një revoltë në të cilën u rreshtuan Lidët, Karitët, Qipriotët, e shumë të tjerë.
Aristigora, me në krye një grushti oplitësh, arriti të pushtonte edhe kryeqendrën e satrapit persian, Sardi. Pas këtyre sukseseve fillestare, qytetet kërkuan edhe ndihmën e qyteteve të origjinës, Spartës, Athinës, Eretrias por spartanët e refuzuan pjesëmarrjen e tyre pasi ishin të zënë në konflikt me një tjetër qytet rival të tyren, Argosi. Mësojmë se vetëm Athina dhe Eretria dërguan ndihma, të cilat u limituan në një flotë të përbërë nga 25 anije.
Përgjigja e Darit ishte tepër e fuqishme.
Ai u përball me rebelët në tokë dhe në det, duke i mposhtur të gjithë por ai nuk u ndal me kaq, shkatërroi me zjarr dhe hekur të gjithë Ionian. Zbulojmë se qyteti i Miletit u shkatërrua deri në themel më 494 p.e.s dhe banorët e tij, që kishin treguar rezistencë kundër persianëve u shpërngulën dhe u shitën si skllevër. Qytetet e tjera rebele u detyruan të dorëzonin armët dhe mjete të tjera të luftës, dorëzuan gjithashtu të gjitha anijet.
Pikërisht në këtë moment deliri dhe fitoreje, mendimi i Darit I, për t’u zgjeruar në Perëndim filloj të maturohej. Por për të nisur një pushtim drejt Perëndimit, Darit i nevojitej një njohje e mirë e territoreve, por kjo gjë nuk përbente shqetësim, Mbreti i Mbretërve e kishte gjetur zgjidhjen.
Aty nga fundi i shek VI p.e.s Dari urdhëroi Skylaksin një gjeograf dhe historian grek nga Karianda e Karisë të ndërmerrte një udhëtim eksplorues në Evropë, Azi, Afrikë dhe në Indi. Mund të themi se vepra e tij, e ndihmuar edhe nga dikush tjetër në përshkrimin gjeografik ajo paraqitet me shumë interes.
Aty nga fundi i shek. VI p.e.s Dari I, avancoi me një ushtri të madhe nga Kerkonezi në drejtim të grykëderdhjes së Danubit, duke nënshtruar kështu të gjitha fiset thrake, që gjente në kalimin e tij, Tinët, Odrizët, Shirmiadët dhe Nipseit.
Mësojmë se një ushtri e madhe skite e ardhur nga viset veriore të Thrakisë, bëri që Dari të tërhiqej me një pjesë të vogël të ushtrisë, pjesa tjetër qëndroi në Thraki, nën komandën e Megabazit, komandant persian. Brenda pak kohësh satrapi i Darit, arriti të nënshtronte të gjitha qytetet bregdetare thrake si dhe fiset që banonin afër tyre. Më saktë deri në brendësi të territorit të fiseve ilire të paionëve.
Për të kuptuar më mirë qëllimet e persianëve ndaj këtij territori, më poshtë po sjellim një kronik të Herodotit. “Ata që u pushtuan në Evropë prej persëve, në kohën e Darit, sundoheshin nga Megabazi. Një ngjarje në të cilën qe dëshmitar Dari, bëri të lind te ky, mbret dëshira për të urdhëruar Megabazin që t’i shpërngul paionët e Evropës në Azi. Pirgesi e Mantyesi, të dy paionë, donin të bëheshin tiranë të paionëve. Menjëherë pasi Dari u kthye në Azi, ata shkuan në Sardë bashkë me motrën e tyre dhe duke gjetur rastin kur ky mbret qëndronte në lagjet e jashtme të qytetit të lydëve, ata e zbukuruan sa mundën me shumë motrën dhe e dërguan për të mbushur ujë. Ajo mbante një shtam në kokë, tërhiqte një kalë për kapistali, të cilin e kishte lidhur pas krahut dhe tirrte li. Dari, kur e pa këtë që po kalonte, i tërhoqi vëmendjen pasi ato që bënte ajo nuk i kishin zakon gratë e Persisë, Lydisë, ashtu edhe të pjesës tjetër të Azisë. Për këtë arsye, kur e pa urdhëroi disa nga rojet e tij ta ndiqnin dhe të shikonin çdo të bënte me kalin e saj…. Dari i habitur nga të dhënat e rojeve të tij, dhe nga ajo që kishte parë vetë kërkoi që ta sillnin tek ai. Kur ajo erdhi para Darit, vëllezërit e saj që po i vërenin të gjitha këto nga një vend i afërt u paraqitën edhe ato. Kur Dari i pyeti mbi vendin e tyre, të rinjtë ju përgjigjën se ishin Paionë dhe se ajo ishte motra e tyre. Mbreti e pyeti përsëri pse kishin ardhur në Sardë, çfarë njerëzish ishin paionët dhe në cilin vend të tokës banonin. Ata i thanë se kishin ardhur për t’i shërbyer atij, se Paionia me qytetet e saj gjendej në brigjet e Strymonit dhe se ky lum nuk ishte shumë larg nga Hellesponti, dhe se ishin me prejardhje teukrase dhe koloni e trojanëve. Kjo qe përgjigja për çdo njërën prej pyetjeve të tij. Ai donte të dinte akoma nëse gratë e këtij vendi ishin të gjitha kështu punëtore si motra e tyre.” (Herod. V. 1.12)
A thua që Mbreti i Mbretërve të interesohej për territorin e paionëve vetëm se gratë ishin punëtore? Çfarë kërkonte të dinte më tepër ai ? Çfarë ofronte territori i paionëve për persianët?
Pavarësisht se ky territor mund të përdorej si bazë për ekspansionizmin persianë në Ballkan, ky vend ishte mjaft i pasur me metale.
Më poshtë po citojmë autorin antik Aristoteli: “Për Paioninë thonë se kur bien shira të vazhdueshëm, në tokën e zbutur gjendet i ashtuquajtur ar i padjegshëm. Flitet se toka në Paioni është aq e pasur me ar, sa shumë vetë kanë gjetur copa ari më të rënda se një mna” (Aristot. De mir. Ausc 833 b, 45)
Pra siç citohet më sipër nuk bëhet fjalë për gra punëtore, por për pasuri minerale.
Sipas Herodotit “Atëherë Dari i shkroi Megabazit të cilin e kishte lënë në Thraki, si komandant të një pjese të ushtrisë së tij, që t’i shpërngulte paionët nga tokat e tyre dhe t’i sillte tek ai së bashku me gratë dhe fëmijët… Megabazi pasi lexoi letrën, zgjodhi dhe mori njerëz nga Thrakia për t’i treguar rrugën dhe marshoi me ushtrinë e tij kundër Paionisë. Paionët si e morën vesh se persët po marshonin kundër tyre, u përgatitën që t’i zmbrapsin dhe shkuan me të gjithë forcat e tyre në brigjet e detit duke menduar se andej do sulmoheshin. Por Megabazi kur mori vesh se ata ruanin shtigjet nga ana e detit duke menduar se andej do sulmoheshin, kaloi në ndërmjetësinë e tyre, papritmas dhe para se ata të kujtoheshin, i pushtoi me lehtësi të madhe aq sa nuk u gjend njeri për t’i mbrojtur. Paionët kur mësuan se qytetet e tyre ishin në duart e armikut u shpërndanë duke u kthyer në tokat e tyre pra ju dorëzuan persianëve. Kështu një pjesë e paionëve, d.m.th. Siriopaionët, Paioplajt dhe ata që zinin atë pjesë të vendit që arrinin deri te Liqeni i Prasias u dëbuan nga vendbanimet e tyre dhe u dërguan në Azi. Ndërsa paionët e rretheve të Malit Pangajonë ( Doberët, Agrianët, Odomantët) dhe paionët e Liqenit të Prasias, Megabazi nuk i nënshtroi dot.? (Herod. V. 1, 12, 13,14,15,16)
Arsyeja ?
Natyrshëm lind pyetja. Pse Megabazi nuk arriti të nënshtronte të gjithë fiset ilire të paionëve ? Mos vallë ata kishin luftuar heroikisht kundër ushtrisë persiane ?
Ndonëse Herodoti, nuk përmend fjalën “luftë” apo “betejë”, mund të hamendësojmë që në krah të paionëve të ishin rreshtuar të tjera fise ilire, taulantët, dardanët, enkelejtë të cilët luftuan bashkërisht kundër forcave persiane. Në këtë kontekst vlen të përmendet mendimi i W. Pojakowskit (Kuvendi i Studimeve Ilire. Vëll I Tiranë 1974 f. 338) “[Në shek. V p.e.s] kemi të bëjmë me një epërsi luftarake të fiseve ilire, në veçanti të Enkelejve, se kjo hegjemonie pati ndikim nga lidhjet me luftrat greko-persiane”.
“Për sa i përket paionëve, ilirëve dhe të fqinjëve në përgjithësi <
Sipas Herodotit “persianët pas nënshtrimit të paionëve, ju drejtuan Maqedonisë. Sepse rruga nga Liqeni Prasias deri në Maqedoni është shumë e shkurtër. (Herod. V. 17)
Pra me pak fjalë territori i paionëve shërbeu si “urë” për ekspansionizmin persian.
Si përfundim mund të themi se të gjithë autorët antik në mënyrë të drejtpërdrejt ose të tërthorët tregojnë për rëndësinë strategjike që kishte territori i fiseve ilire të paionëve si dhe për rëndësinë ekonomike, që ofronte ky vend për shkak të minierave të argjendit dhe të arit. Mendojmë se ishin pikërisht këto kushte të cilat bënë që ky territor të ishte tejet i lakmuar nga persianët, më pas nga maqedonasit, grekët, keltët, romakët, sllavët, dhe në fund osmanët.
Ajo që vlen të theksohet është se persianët nuk arritën dot të depërtonin në brendësi të territoreve ilire. Në pamje të parë ndoshta për shumë njerëz kjo dëshmi duket e parëndësishme, por duke u fshirë kështu copëza të historisë të paraardhësve tanë, mendoj se na lind e drejta të predikojmë një moral të tillë që asgjë nuk mund të mënjanohet, asgjë nuk mund të përcaktohet apriori e parëndësishme,dhe të gjykohet me mentalitetin që kjo apo ajo çështje e kësaj natyre përbën objekt pa rëndësi. Ato janë dhe do të ngelen pjesë e identitetit të historisë sonë.
“Barbat”- Legjendë apo një e vërtetë historike?
Nga Niko Ferro & Muarrem Sharka/
Banorët e vjetër të fshatit Gjuzaj dhe Matjan, tregojnë se dikur në vendin me toponimin “Rrakzina”, ka ekzistuar një fshat me emrin “Barbat ose Barbas”. Sakaq ata tregojnë se gjatë punimit të tokës, aty- këtu ndeshen copa të ndryshme qeramike, (gjurmë të kulturës materiale).
Në lidhje me këtë fshat ruhet edhe një gojëdhënë: “Thuhet se pak më tutje fshatrave Gjuzaj dhe Matjan, dikur ka qenë një fshat i madh, i quajtur Barbas, se ku shkuan me saktësi banorët është vështirë të thuhet. Sakaq ata tregojnë se Barbasi u zhduk i tëri pa lënë gjurmë brenda pak ditësh.”
Sipas studiuesit Harun Greca, (i cili ka bërë edhe vetë kërkime historike dhe gjuhësore të botuara në librin me titull “Darsia” 2010 f,106 ) në lidhje me “Barbasin”, tregon: “Në fshatin Gjuzaj, në një parcelë dy dynymësh, te vendi me emrin “Rrakzina”, [ku në të cilën sot ruhen] disa varre të vjetra, njihen nga vendasit si “Varret e Barbasit”. Ai tregon gjithashtu se popullsia e këtij vendbanimi mund të ketë ardhur nga katundi Barbas që ndodhet sot në juglindje të Tiranës, pranë Petrelës”. Njëkohësisht autori, emrin e fshatit dhe të fisit barbasi e lidh me ritin e të shenjtit Shën Barbara, që sipas tij, e patën marrë dhe trashëguar nga fshati amë shumë i hershëm nga i cili qenë shkëputur, argumentuar kjo me ekzistencën e një kishë deri vonë me emrin e këtij shenjtori.
Por për ta thelluar më tej kërkimin tonë, natyrshëm lind dhe një pyetje. A mund të ketë ndonjë fakt historik për fshatin Barbas?
Burimet historike, tregojnë se në shek. XV, ka ekzistuar një fshat me emrin “Barbate”. Dokumenti në fjalë daton në vitin 1431-1432, vit në të cilin u bë regjistrimi i popullsisë së Myzeqesë nga osmanët. Ndër të tjera në dokument thuhet: “Fshati Barbate në defterin themeltar nuk figuron;[ka] shtëpi me kryefamiljarë 14. gjithsej të ardhura 1.316” Pra burimet historike vërtetojnë ekzistencën e një fshati me emrin Barbate, me 14 shtëpi dhe me të ardhura të konsiderueshme.
Por në kronikat historike, të mëvonshme ai nuk citohet më. Atëherë ? Çfarë mund të ketë ndodhur me këtë fshat? Mos vallë popullsia e tij, që atë kohë mund të numëronte 100 banorë mund të jetë shpërngulur ? Apo mos ndoshta për shkak të një epidemie mund të jetë shuar ?
Sipas dokumenteve që ruhen në Muzeun Historik në Lushnjë, thuhet se fshati Gjuzaj mendohet të jetë formuar aty nga shek XV – XVI. Banorët e vjetër tregojnë se “të dhjetën” për tokën dhe për pemët frutore ku pjesa më e madhe përbëhej nga pemë të dardhës. Fshati taksat ia paguante një pronari të madh tokash të fisit “Barbas”. Sakaq thuhet se në fshat u përhap sëmundja e kolerës, fisi barbasi, u shpërngul dhe iku. Edhe sot ikja e këtij fisi, mbetet një mister.
Nga hulumtimet e bëra zbulojmë se një kapedan i famshëm arvanitas, kishte mbiemrin Barbati, i cili citohet në shek XVI në ishullin e Korfuzit. Po në Korfuz, edhe sot e kësaj dite ekziston një fshat me emrin Barbasi. Bile mund të shkojmë dhe më tej, po të sjellim këtu një frazë të marrë nga një shkrim i Xhezo Canës në gazetën “TIRANA OBSERVER” ku ky autor i referohet një letre shkruar nga Thanas Kristo,botuar në gazetën “Përparimi”nr.5(Fitchburg,Mass.22 vjeshtë 1917,Kristo Thanasi ku thuhet: “…në atë kohë vjen një kryepolic i xhandarmërisë greke i cili dinte shqipen se, ishte nga Barbacet”.
Në shek XVIII në Arkadi (Greqi) citohet një fshat me emërtimin Barbicë. Po ashtu dhe toponime të tjera si Barbasi-Rema afër Farsalas në zonën e Thesalisë.
Siç shënon Çabej në “Studime gjuhësore”,vëll. IV,shpërnguljet e arbëreshëve vazhduan deri në shekullin e 18-të :”Në katundthin tani krejt italian Pianiano afër Caninos në provincen e Romës u vendosën prej Papës në shekullin e 18 familje shqiptare,të cilat nënë kryesinë e rektorit trim Don Simone erdhën e kërkuan këtu strehë prej tiranisë osmane. “ Këto lëvizje vazhduan nga shek.XV-XVIII,dhe natyrisht që janë kryer me disa valë midis këtyre tre shekujve.
Sipas Lambertzit(në vendin e cituar f.6 v.),tradita që jeton në kolonitë e Molizes,së bashku me emra të vjetër familjesh si Muricchio,Muzacchie,Toskves,Likursi,çojnë në krahina të ndryshme të Shqipërisë së Mesme e Jugore si vatra shpërnguljesh…
Me të drejtë Çabej shprehet se në lidhje me çështjen e prejardhjes është me rëndësi kryesore fakti që emrat më të njohur si Bafa,Barbati,Barçi,Becci,Bera,Dorsa,Bellusci…,në pjesën e tyre më të madhe na paraqiten në ngulime të ndryshme. Me këtë gjen vërtetim nga ana e onomastikës mendimi që udha më lartë që grupe shtegtarësh të njësishme,në atdheun e tyre të riun,u shpërndanë e u shkoqën dhe m,anë tjetër aty pati dhe shtegtime të brendshme.. .
Duke e parë në një këndvështrim të përgjithshëm meqenëse nuk kemi fakte konkrete për të dhënë një mendim të plotë, në lidhje me fatin e këtij fshati apo dhe fisi, ajo që është më e sigurt është duke e parë këtë fjalë nga pikëpamja gjuhësore dhe semantike. Duke parë me kujdes hartën e regjistrimeve osmane të Myzeqesë të vitit 1431-1432 vëmë re se emrat e fshatrave janë shënuar ashtu siç shqiptohen, pa ndryshuar strukturën fonetike të fjalës. Në rastin tonë origjinën e fjalës barbas , mund ta shohim në raport dhe me fjalët e tjera që përafrojnë me të. Konkretisht barbas nuk mund të njësohet me fjalën barabar , huazuar prej turqishtes, fjalë e cila është produktive në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të tjera të Ballkanit, sepse përveç se përdoret rrallë në funksionin e emrit (barabarësi) , ky toponim ka jetuar para se ndikimi i osmanishtes të ushtronte pasojat e tij dhe në këtë sferë. Nuk duhet të lëmë pa përmendur këtu dhe theksin nistor i fjalës si toponim “Bàrbasi”, por dhe një formë si “varret e bàrbës” artikuluar kështu nga banorë të vjetër të zonës.
Këto përkime fonetike, në pamje të parë duket se më shumë na orientojnë drejtë fjalëve, barbaç apo barbë.
E para, sipas Çabejt, përdorej si emër për të thirrur shqiptarët e krishterë të krahinës së Frarit dhe Prevezës apo arbëreshëve në përgjithësi në Greqi. Barbaçi emër familje tek arbëreshët e Siqelisë “tek K. Serembe prej Kalabrie, fitirë fort e bukur e barbaçe, me kuptim të pa ditur. Por në formën barba prej italishtes apo më fort prej venecianishtes, barba (zio). Midis të tjerave Çabej shton se kjo fjalë, sipas tij dhe Meyerit bëhet fjalë për një barba (dajë axhë) prej greqishtes së re.
Pa pretenduar që jemi të pagabueshëm në këtë pikë, ajo që mund të themi me siguri është fakti që kjo fjalë qoftë nga greqishtja, qoftë nga venecianishtja, apo qoftë nga Shën Barbara etj, është e lidhur ngushtë me një histori shpërnguljesh, peripecish e përpjekjesh për mbijetesë të një populli vital, ata që quhen arbëreshë.
Si përfundim nuk mund të flasim me siguri kur u shpërngulën barbasët nga vendbanimi i tyre në zonën e Darsisë. Ajo që ka mbetur si dëshmi e pranisë së këtij fisi,është vendi me emërtimin “Varret e Barbasit”,dhe copëza tjegullash apo qeramike të shpërndara,të cilat bjerren vazhdimisht. Në pamje të parë ndoshta për shumë njerëz duket i parëndësishëm ky fakt, por duke u fshirë kështu copëza të historisë së ekzistencës dhe pranisë së paraardhësve tanë, mendoj se na lind e drejta të predikojmë një moral të tillë që asgjë nuk mund të mënjanohet,asgjë nuk mund të përcaktohet apriori e parëndësishme,dhe të gjykohet me mentalitetin që kjo apo ajo çështje e kësaj natyre përbën objekt pa rëndësi.