Rreth Librit “Burgimi im”- (La mia Prigionia”) të Pashko Vasës/
(Vepër autobiografike që hedh dritë mbi rrethimin e Venecies dhe arrestimin e lirimin e autorit.)/
Esse nga Aristotel Mici/
Libri “Burgimi im” është vepra e parë e Pashko Vasës e shkruar më 1850, kur ishte rreth 25 vjeç. Vetë kopertina e librit na e bën të dituir:

BURGIMI IM
Episod historik nga rrethimi i Venecies prej PASHKO VASËS nga Shkodra e Shqipërisë. Oficer i Shtabit Madhor të Ushtrisë Venetikase- Vëllim i vetëm, Konstantinopol, Tipografia e A. Domenikinit – 1850*

( LA MIA PRIGIONIA) Episodio storico dell’ assedio di Venezia di PASCO VASSA da Scutari d`Albania, Ufficiale allo Stato Maggiore dell’ Armata Veneta, “Volume unico”-Constantinopol , Tipografia di A.Domenichini – 1850 )
Libri “Burgimi im” (La mia Prigionia) është vepra e parë e Pashko Vasës. Ky libër i shkruar italisht, kish mbetur i panjohur për masën e lexuësit shqiptar për afro 140 vjet.
Në vitin 1987, duke studjuar për veprën letrare të Pashko Vasës, pata rastin të gjeja në skedarin e Bibliotekës Kombëtare një skedë me të dhëna për librin “La Mia Prigionia” të këtij autori të Rilindjes. Kërkova ta merrja për ta lexuar, po nuk ma dhanë me një herë, sepse ishte vetëm një copë në italisht, dhe për më tepër ishte fotokopje. Kur tregova arsyen se isha duke studjuar dhe duke mbledhur materiale për veprën letrare të Pashko Vasës, ma dorëzuan po vetëm për ta përdorur në sallë.
Qysh në leximin e parë kuptova se kisha të bëja me një libër shumë interesant, i
cili, jo vetëm që duhej të përkthehej sa më shpejtë e më mirë, po edhe të futej me doemos edhe në botimin serial të këtij autori.. Më tërhoqën vëmendjen veçanrisht idetë republikane të Pashko Vasës: Despotët nuk mund të kenë mendime të larta – Mbret e liri janë dy gjëra të papajtueshme. – E ardhmja është e popujve”.
Për të gjetur një përkthyes sa më të aftë shkova në fakultetin e gjuhëve të huaja, pikërisht në katedrën e italishtes. Pedagogu i parë tek i cili kisha varur shpresa për bashkëpunim, si me hamendje më tha se vepra në fjalë duhej të ishte një imitim i një libri të shkrimtarit Italian Silvio Peliko. Ai nuk donte të më kuptonte se kishim të bënim me një vepër krejt origjinale të Pashko Vasës. Nuk u mora vesh me atë dhe dola nga fakulteti i mërzitur….Tek po prisja te stacioni i autobusit urban, pashë të vintë aty edhe dijetari i shquar i kulturës shqiptare, njohësi i shkëlqyer i italishtes, studiuesi i pasionuar i traditave letrare e historike, Prof. Injac Zamputi. U gëzova që e takova se kishja miqësi me të, nga që ai kishtë qënë profesori i parë i italishtes për femijët e mi. Duke udhëtuar me autobus drejt qendrës së Tiranës, i shpreha dëshirën për bashkëpunim me redaksinë e botimeve të traditës dhe të merrte konkretisht për përkthim librin “Burgimi im” të Pashko Vasës. Me gjithë dëshirën time ai nuk qe i gatshëm. “Jam shumë i zënë më tha – Aleks Buda dhe Dhimitër Shuteriqi më kanë sjellë në shtëpi ca fotografi të një shkëmbi të gdhendur me shkronja latine. Kam arritur të deshifroj se bëhet fjalë për vendbanimin a po qytetin e Progonit, Gjinit dhe të Dhimitrit në Mesjëtën e Principatës së Arbërit. Ata ma kërkojnë shumë shpejtë këtë punë…”
-Po nga ne nuk ke asnjë ngutje, – i thashë. Dhe ashtu, më në fund ai pranoi. Pas ca ditësh, kur i vajta në shtëpi, për ta takuar dhe për të marrë vesh se si po i dukej vepra, i ndjeri profesor Zamputi më priti i ngazëllyer. “Është vepër e bukur, -më tha, – e shkruar me një stil tërheqës dhe me një italishte të ngritur si në shekullin ë XIX, ku ndihet dialekti venecian. Do të përpiqem të bëj më të mirën e mundëshme, sepse e njoh mirë italishten si edhe dialektin e Venecies, ku kam kryer studimet universitare.”Dhe vërtetë Profesor Injac Zamputi punoi me pasion dhe përkushtim, duke arritur një përkthim të përsosur, që u fut në botimin serial të veprës letrare të Pahko Vasës.
Vepra “Burgimi im” e ndihmon lexuesin për të mësuar shumë gjëra rreth këtij autori të Rilindjes sonë Kombëtare, për të njohur më mirë një përiudhë të jëtës së këtij personaliteti dhe mbi të gjitha për të kuptuar realisht mendimet e tij politike dhe idetë liridashëse.
Këtë libër Pashko Vasa e ka shkruar jo shumë kohë pas ngjarjeve që përshkruan, të cilat kanë ndodhur nga viti 1848 deri nga mesi i vitit 1849. Pashko Vasa , i frymëzuar nga ndjenja të sinqerta patriotike dhe demokratike, nga idetë e luftës kundër monarkive, në emër të një republikanizmi radikal, nuk ngurron të hidhet e të shkojë si vullnetar në Venecia, të radhitet si officer krahas luftëtarëve italianë, të cilët luftonin në atë kohë për idealin atdhetar, që të shporrnin nga vendi tyre pushtuesin austriak dhe të krijonin bashkimin politik të Italisë me një shtet të vetëm.
Kjo kohë është një nga përiudhat më të ndritura të historisë italiane, atëherë kur Italia e përçarë në mbretëri, republika dhë principata të ndryshme, e shtypur në një pjesë të madhe nga zaptues të huaj, ngre krye dhe e udhëhequr nga figurat e shquara si Mazini, Garibaldi, Kavuri , arrin të shkund zgjedhën e okupatorëve, edhe të dalë si një shtet i bashkuar politik më vete.
Duhet të kihet para sysh se lëvizja kombëtare italiane u krye nën shtytjen e ideve patriotike dhe sociale të Mazinit. Demokratët italianë të ndikuar prej tij, kërkonin jo vëtëm çlirimin e vendit, por edhe të krijonin një shtet me qeverisje republikane, që të ishte sa më pranë masave popullore. Këmishëkuqët e Garibaldit ishin në pjesën më të madhë bijë fshatarësh, që shpresonin të fitonin bashkë me lirinë kombëtare edhe tokën si bujq, pra të arrinin një reformë agrare, që do te kryhej në dëm të feudalëvë (I baroni) dhe në dobi të fshatarëvë. Kjo ëndërr i radhiti edhe arbëreshët tanë nën flamurin e Garibaldit. Për këtë pjesëmarrje të arbëreshëvë për krah lëvizjës Garibadine, le të përmendim edhe solidaritetin e poetit Zef Serembe, i cili i frymëzuar nga kjo luftë, do të shkruante në poezinë “Për Lirinë e Venetisë”:
Garibaldi trim më fletë
Skandërebegut tonë i ngjet,
Se kur rreptas shpatën nxjërr,
Si rrufeja djeg e shqerr

Po ngjarjet rrodhen ndryshe. Ndikimi i dinastise mbretërore të Savojës bëri që të mposhtet vrulli shoqëror i kësaj lëvizjeje, të pakësohëshin forcat republikane dhe të merrte epërsi ideja e një monarkije (Monarkia e Savojës), e cila do të bashkonte të gjitha krahinat e vëndit. Për hir të bashkimit të Italisë, për hir të kësaj ideje do të nënshtrohej atëherë edhe Garibaldi.
Kjo atmosferë politike sundonte në Itali, kur Pashko Vasa u bashkua vullnetarisht me forcat e revolucionit çlirimtar të Venetikut. Akti heroik i këtij shqiptari revolucionar që shkon e lufton për lirinë e një vendi tjëtër, të kujton një cilësi të lartë të popullit shqiptar, i cili nuk ka lakmuar kurrë të pushtoj treva të huaja, që nuk i takojnë, përkundrazi, ai ka dhënë ndihmesën e vëtë fisnike për lirinë dhë pavarësinë e vendëve të tjera me anë të bijëvë të tij, siç ndodhi me revolucionin grek për pavarësi, ku u shquan më dhjëtra shqiptarë për trimëritë ë tyrë; po kështu Naum Vëqilharxhi shkoi e luftoi në revolucionin rumun më 1821, po atë rrugë ndoqi edhe Siri Toptani me pjësëmarrjën ë tij në rëvolucionin frëng të vitit 1848.
Vepra “Burgimi im “ ka karakter autobiografik mbasi flet për pjesëmarrjen e autorit si vullnetar në revolucionin çlirimtar të Venetikut, në luftën kundër okupatorëvë austriakë gjatë viteve 1848-1849. Pashko Vasa lufton krahas popullit venecian i shtyrë nga dëshira që ka për të ndihmuar një popull që vuan padrejtësinë dhë shtypjen e robërisë si edhe nga ideja për triumfin e republikës veneciane..
Po më tepër se për historinë e revolucionit të Venetikut, vepra “Burgimi im” ka interes të madh për historinë e mendimit revolucionar të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, po edhe për rrugën e formimit patriotik të Pashko Vasës.
Ka rëndësi të nënvizojmë se në shumë faqe të këtij libri spikatin qartë edhe idetë demokratike e republikane të autorit. Dhe kjo është një nga vlerat më të mëdha të kësaj vepre autobiografike. Gjithë libri përshkohet nga mendime liridashëse. Pashko Vasa i urren e i shan mbretërit. Ai nuk ka asnjë lloj simpatie për monarkinë në përgjithësi dhe për mbretin në vëçanti….”mbret e liri janë dy gjëra të papajtueshme” (vizimi ynë AM) f.8). Me këto fjalë duket qart se Pashko Vasa , duke qënë kundër mbretit dhe monarkisë, ka qënë një ideator dhe përkrahës i republikanizmit që me fillimin e Rilindjes, gjë që duhej thënë si nga studjuesit e biografët e tij, ashtu edhe nga historia e letërsisë .

Sado që vepra qe shkruar italisht, ajo flet për ide të guximshme të autorit, për ide dhe dëshira republikane. Kjo vepër e Pashko Vasës dëshmon se Rilindasit tanë krahas lirisë kombëtare, dëshironin edhe një formë qeverisjeje demokratike republikane. Dhe i pari që e dëshmom me vepër këtë pikëpamje është Pashko Vasa me librin e tij “Burgimi im” (La mia prigionia) qysh në vitin1850. Pashko Vsa mban qendrim kritik në libër ndaj Karl Albertit të Savojës, për veprimet e tij antirepublikane, për mashtrimin ndaj popullit se gjoja do të luftonte Austro-Hungarezët, dhe nga ana tjetër e lë fushën e betejës, duke i braktisur kryengritësit në mëshirën ë forcavë armike. Me keqardhje autori shkruan: “Populli që më parë kishte thirrur: Rrpoftë R epublika! Iu desh të mësohej të thoshte: Rroftë Karl Albërti!”
Si republikan i vendosur, Pashko Vasa ishte edhe kundër despotizmit në shoqëri….”despotët nuk mund të kenë mendime të larta, sepse sikur të kishin mendime të larta, më i larti mendim dhe i pari për t`u realizuar do të ishte që ata të heqin dorë nga forca shtazore dhe nga korrupsioni”.
Libri nis me një kushtim që autori i drejton konteshës Ilda Vimerkati, për të cilën shkruan gjatë trajtesës dhe së cilës i tregon edhe arsyen se pse e kishte bërë atë shkrim të gjatë autobiografik. Autori i drejtohet asaj konteshe me një ndjenjë adhurimi: “Mikpritja e këndëshme dhe kujdeset bujare me të cilat më rrethuat në Venetik, – kur unë po luftoja për kauzën shumë të bukur të atdheut tuaj, kaq thellë kanë lënë gjurmë në zemrën time, sa që s` ka largësi as kohë që të mund t`ua shlyej kujtimin e të ngadalsojë atë miqësi të gjallë edhe atë mirënjohje intime që më keni frymëzuaër…. Ky është një homazh që, nga brigjet e Bosforit, po i dërgoj virtutit tuaj dhe ndjenjave tuaja bujare (f.3).
Pas kësaj letre mirënjohëse, autori nis rrëfimin e ngjarjes , duke treguar se si ia punuan poshtërsisht me akuzën e sajuar për tradhti, duke trilluar një intrigë të poshtër për këtë luftëtar të vetëdijshëm. Ky tregim shtrihet në tre kapitujt e parë. Libri hapet kështu me ngjarjet e natës së 6-7 korrikut 1849, kur, i urdhëruar nga komanda e armatës, ai ia la vëndin një oficeri tjetër në krye të baterisë dhe niset për inspektim në vijat e para të frontit. Siç kuptohet nga përshkrimi dhe parashtrimi i ngjarjeve, këtu kemi të bëjmë me një kurth të kurdisur, pasi jo më kot Pashko Vasën e shpjen në një pikë, ku armiqtë atë natë, të ndihmuar edhe nga tradhtia e një oficeri, do ta pushtonin për një farë kohë pa sanjë qendresë një shesh.. Tradhtarët e revolucionit të Venecias donin që me zevëndësimin dhe zhvendosjen e shqiptarit të shpëtonin lëkurën e tyrë dhe të akuzohej për tradhti vullnetari shqiptar. Plani dinak zbatohet me përpikëmëri. Sheshi zaptohet përkohësisht, pasi venetikasit ngrihen dhe e çlirojnë prapë. Dyshimi i Shtabit Madhor bie doemos te oficeri që ishtë caktuar për inspektim. Ngjarjet që vijnë më pas deri te kapitulli i tretë kanë të bëjnë me ditët edhe netët e burgut.
Kështu pra, përmes një intrige të rafinuar, Pashko Vasa u vu në pozicion të vështirë para Komandës së Lartë. Për momëntin ai ishtë një viktimë pa asnjë mbrojtje. Arrestimi i tij që bërë i mundshëm me akuzë të trilluar. “Komiteti i Vigjilëncës Publike, – shkruan autori, – kudo kishte mbledhur deponiome, dëshnmi të rreme, pyetje e procesverbale që ta ndërlikonte çështjen….” Mirëpo hetimet që bëheshin nxirrnin për herë e më qartë mungësën e plotë të provave. Mëgjithatë Pashko Vasa mbahej ende në burg dhe nga dita në ditë pritej pushkatimi i tij. Në atë mënyrë shtabi do të justifikonte edhe mungesat e veta në mbrojtje të qytëtit. Vëtëm ndërhyrja ë miqve të mëdhënj të Pashko Vasës, e njerëzve me peshë në qytet, si i madhi Nikolo Tomazeu, bëri që aktet të rishqyrtoheshin dhe të dilte qartë pafajësia e tij. Atëherë, pasi vuajti disa ditë të rënda burgimi, u la i lirë. Këto ditë vuajtjeje dhe mundimi autori do t`i përshkruante me realizëm në kapitullin e tetë të vëprës.
Pashko Vasa është treguar dhe një mjeshtër i mirë i penës në përshkrimin e ambjenteve të ndryshme edhe të analizave psikologjike. Tek ndodhej brenda burgut, ai ndjehej tej mase i brengosur dhe do të shkruante për atë gjendjen e tij të trishtuar “….në çast mendimi, që deri atëherë ishtë i topitur, më fluturoi drejt atdheut, drejt prindërve, drejt vëllezërve .Oh se çfarë dhimjbe ndjeva atëherë, kur mendova se sa do të vuanin të dashurit e mi, kur të mësonin se unë ishja burgosur! Sillja ndër mend nënën tek vuante ,e dëshpëruar, duke qarë dhe më bëhej se në mes vajit të nënës dëgjoja edhe emrin e tim ati”.
Siç e treguam edhe më lartë, luftëtari vullnetar shqiptar u lirua nga denimi që po vuante padrejtësisht, po duhet të nënvizojmë se as kur e futën në burg dhe as kur e nxorën nga burgu, atij nuk iu bë ndonjë process gjyqësor. Kjo gjë tregon edhe një herë arbitraritetin që sundonte në instancat komanduese të armatës së Venecias, si edhe për tradhtinë e disa krerëve të Shtabit Madhor, ku ishin futur edhe shumë krerë monarkistë, që më shumë se sa armikun e huaj kishin frikë njërëzit e thjeshtë kryengritës.
Për kohën, kur qe i liruar nga burgimi, Pashko Vasa do të shkruante në kapitullin e njëmbëdhjetë të këtij libri, kështu :”..desha t`i paraqitesha kryegjeneralit, por kreu i shtatëmadhorisë së tij kolonel Françesko Fontana i doli punës para një për një me këto fjalë: – As perëndia nuk mund të bëjë që të mos ekzistojë padrëjtësia që të është bërë. Ju jeni i pafajshëm. Kjo mjafton për ju. Çfarë mund të bëj për ju gjenerali, veçe t`u thotë: jeni i pafajshëm”.
“Prandaj- thotë më poshtë Pashko Vasa në atë gjendje,- vendosa të jepja dorëhëqjen. Po as kjo nuk m’u lejua! Të gjithë miqtë më këshilluan të kundërëtën.!… të mos e braktisja një kauzë për të cilën kisha vuajtur. Që të më mbushnin mendjen, më bënë që të kisha parasysh se, sikur unë tani të paraqitja dorëheqjën, shumë vëtë do të besonin se veproja, ashtu sepse më kishte lëshuar zemra e sepse kisha frikë. Po ai që më bindi të kthehesha përsëri në vëndin tim dhe të përballoja rreziqe të tjera më të zëza, qe Nikolo Tomazeu, i cili m’u lut që t’ia falja mllëfin tim rrethanave më të larta që po mundonin të mjerin Venedik dhe unë veprova kështu me kënaqësi, sepse e kisha më për zemër atë kauzë se sa jëtën time. U ktheva përsëri në komandën e rrethit të parë të mbrojtjes dhe mora rregullisht shërbimin tim.”
Pashko Vasa vazhdoi të luftonte deri në fund së bashku me revolucionarët venecianë, pa ua zënë në gojë direkt emrat e keqbërsëve të tij. Megjithatë lexuesi nuk e ka të vështirë në f. 16 të librit të bëjë aluzion dhe të kuptojë se cili duhej të kishte qenë kapiten Moreli.
Në kapitujt e fundit të librit jepet qendresa e venetikasve në çastet e rrethimit. Këtu autori gjen rast të flasë me frymëzim të ndjerë për lirinë dhe luftëtarët e lirisë, për nevojën e heroizmit për të fituar pavarësinë. Përshkruan gjithashtu vuajtjen dhe qen- dresën heroike të popullit ndaj pushtuesve austriakë” Tri të katërtat e banorëve të Venedikut qenë të detyruar të braktisnin shtëpitë…. Gratë vraponin me foshnjat në grykë nën qiellin e hapur të sheshit S.Marko…..gratë, ndërsa braktisnin shtëpitë e veta për të shpëtuar bijtë, thërrisnin dhe u jepnin guxim ushtarakëvë… dhe përsërisnin parullën:”No monstri,quel che vole, ma qui no se ghe mete el muso” (Jo përbindsha, bëni ç’të doni, po këtu nuk futet turiri)…. Askush nuk shperthente në ankim, sepse donin më parë të vdisnin se sa të kthheshin nën despotizmin austriak.”
Autori tregon shembuj të admirueshëm nga heroizmi, përkushtimi dhe solidariteti i popullit të Venetikut për qellimin e shenjtë. Kush ia frymëzonte idenë vajzës së varfër që të priste flokët e bukur dhe, me shumën e vogël që nxirrte prej tyre, të shtonte mjetet e rezistencës.? Kush më në fund e shtynte nënën e martirëve Bandiera që, në mungesë të gjërave të tjera, të vendoste te ai altar pallton e Atilios, ndoshta i vetmi objekt që i kishte mbetur nga i biri i saj trim, i cili qe pushkatuar nga austriakët si kryengrites tok me të vëllanë në vitin 1844. Pashko Vasa e admiron qytetin dhë madhështinë e tij…Ai është i pavdekshëm si Roma. Dhë më një stil patetik, me epitete e frazë lakonike, tregon për Venedikun:”Qyteti ishte i qëtë, i përmbajtur, deri në dhimbjen e vetë!”.
Po ”kur ushtria austriake do të shtinte në dorë të raskapiturën mbretëreshë të Adriatikut (të Adrias), – shkruan në faqen e fundit të këtij libri Pashko Vasa ,- unë më 28 të gushtit u nisa në shoqëri të të tjerëve në Ankona, më qellim që prej andej të shkoja në Konstandinopol.
Edhe pse republikat italiane të Romës edhe të Venetikut më 1848- 18949 e patën jetën të shkurtër, edhe pse lëvizja revolucionare republikane italiane fatin e simotrave evropiane po pësonte nga kërcënimi i restaurimit monarkist, Pashko Vasa në librin e vetë mbetet optimist. Ai shpreh bindjen e tij së në Itali dhe në Evropë kishte ende forca republikane që mund t’u kundërviheshin sundimeve monarkiste. Bindja e thellë prej luftëtari republikan e bën autorin që ta mbyll këtë libër me shprehjen e guximshme:”E ardhmja është e popujvë”që është parullë aktuale e të gjitha kohërave.
Kështu, nga leximi i librit “Burgimi im” kuptojmë se Pashko Vasa qysh në rininë e tij ishte një republikan i ndërgjëgjshëm, luftëtar i lirisë, internacionalist i bindur, antidespotik, dhe fshikullues i intrigave mbretërore, tipare këto të personalitetit të tij që do të reflektoheshin dhe më vonë në krijimtarinë e vet. Si konlkuzion me veprën e tij “Burgimi im”, qysh me 1850, që me zanafillën e Rilindjes sonë Kmbëtare, Pashko Vasa del si mendimtar i parë i ideve republikane dhe antimonakiste