Nga Pertefe Leka/Dielli/

Letër nga Çamëria: Zonja Lejla Dino, i drejtohet Presidentit Amerikan Woodrow Wilson, me 1919, për çështjen shqiptare./

Bashkohemi për drejtësi në këte çështje të ndërkombëtarizuar./

Na vjen mirë kur degjojmë të huajt që vlerësojnë  gruan  shqiptare,sigurisht ata që e kanë vizituar vendin tonë  ose kanë lexuar rreth lashtësisë Iliro-shqiptare.Studiuesit e çështjes shqiptare   kanë shkruar shumë për vashen  shqiptare pavarësisht se ajo nuk ishte pjesë aktive e drejt për drejtë në jetën shoqërore.

Roli i saj në familje, që lindi dhe edukoi  trimat  dhe trimëreshat, është evidentuar prej  studiusve, duke përjetësuar veprimin e grave krah  burrave  në ngjarjet e mëdha historike. Nuk  besoj të ketë në botë si në Shqipëri, obeliskë natyralë që kanë të gdhendur vetëmohimin e gruas shqiptare . Nuk është e tepërt të përsëritet se kalatë më të rëndësishme të Shqipërisë në veri e në jug, mbajnë emrat e grave të virtytshme shqiptare.

.Jehona e bëmave të  gruas shqiptare në shekuj, ka përjetësuar   dashurinë si  virtyt  të  tyre ndërsa nderin dhe besnikërinë, si ligjë dhe normë për to.

Kujto akademiken Franceze, Margaret Jursenar në tregimin “QUMSHTI I VDEKJES “. Autorja e  tërhequr pas legjendës së murimit sipas së cilës u ngrit kalaja  Rozafat, ka vënë në gojën e një personazhi, i cili i entuziazmuar kur u njoh me legjenden, u shpreh:”Ama për nënë do të doja të kisha një vashë si ajo e legjendës shqiptare.”

Bajroni,  … e të tjerë  janë  tërhequr shumë  në përshkrimin e gruas çame  në shumë aspekte të rëndësishme  të jetës saj.  Pukëvili, e  ka  theksuar   rolin  e gruas çame në pajtimin e gjaqeve dhe në përfundimin e traktateve.

Elena Gjika,  me origjine çame, e shtriu më tutje këtë  fenomen duke e përgjithësuar   veprimtarinë e grave shqiptare,.në aspektin e barazisë gjinore, ku theksonte ”Trima burrat, Trimëresha grate.”   Me përsëritë bëmat e gruas shqiptare ndër shekuj,si luftëtare dhe  të forta në karakter,është krenari.

Ato  kanë qenë aktive në momente vendimtare për atdheun e tyre, kanë mbijetuar me armë në dorë ose kanë vdekur me nder,si Argjiroja, gratë e Sopotit, apo suljotet  në vallën e vdekjës,(te përjetësuara në pikturen e Ari Shefer“Gratë e Sulit”).Ruajtja e identitetit të gruas shqiptare ka mbetur  e gjallë në vizatimet,grafikat,etydet,portretet e tablotë të një numri të madh artistësh me tematikë të larmishme shqiptare.

Ajo që është evidentuar për gratë shqiptare, pavarësisht nga statusi i tyre  në jetën shoqërore, ishte se ato e kishin shpresuar  të ardhmen e vendit,  pa armiq dhe armiqësi.Në rrethana të rëndësishme  historike për mbrojtjen e bashkësisë kombëtare, atyre u ka lindë nevoja e natyrshme  e grupimeve për të arritur në një mendim  e mbrojtje të përbashkët.

Kjo ka qenë shtytja që Lejla Dino,në rrethana shumë deçisive për fatet e popullit tone, krijoi në Gjenevë të Zvicrës “Komunitetin e Gruas Shqiptare” në vitin 1919.

Më ka  tërhequr shumë fakti i kësaj   gruaje Çame, Lejla Rasih  Dino,  e cila  në emër të grave shqiptare, u drejtohet në mënyrë diplomatike autoriteteve të  larta botërore për çështjen e trojeve  shqiptare të mbetura jashtë kufijëve  të 1913.

Lejla Dino (Ileri) 1893-1966,vinte nga një familje me tradita të larta patriotike e atdhetare,ku i kishte  të  projektuara  kërkesat  për ardhmërinë e kombit shqiptar.

Në emër të  komunitetit të gruas shqiptare, ajo  iu drejtua Konferencës së Paqës në Paris, për problemet madhore të kombit tonë.

Ishte pra  gruaja  e parë shqiptare që me kurajo i drejtohet  në kohën e duhur,Kryetarit të Konferencës së Paqës në Paris, për çështjen shqiptare.(tamam kur po ndahej gjahu i luftës në mes forcave luftuese).

Nuk ishte rastësi ky guxim i një gruaje Çame por një vazhdimësi   e pjesëmarrjes  së familjes Dino  në të gjitha ngjarjet e mëdha,  të luftës për Liri e Pavarësi.

Familja Dino,ka nxjerrë  shumë figura të përmendura, të pushkës e të penës, të cilët kanë hyrë në historinë e artë të kombit tonë.Kështu dhe bija e tyre ,Lejlaja, eci në rrugën e të parëve të saj që nuk heshtën kurrë në kërkimin e drejtësisë për identitetin Kombëtar dhe trashëgiminë e trojeve shqiptare.

Babai i saj Rasih Dino,ishte djali  i Abedin Dinos,pjesëmarrës ne” Lidhjen e Prizrenit”. Nën shembullin e të jatit,Rasihi, u bë  një  luftëtar dhe  kontribues në Shpalljen e Pavarësisë.

Ishte në krye të delegacionit pjesëmarrës të Shqipërisë në” Konferencën e Londrës”. I ra botës kryq e tërthur për të lobuar për moscopëtimin e Shqipërisë nga fqinjët  grabitqarë.

Si përfaqësues i shqiptarëve me qëndrim të përkohshëm në Zvicër,  i Federatës Ndërshqiptare “Vatra”dhe i shoqërisë “Çamëria”në SH.B.A. prej Gjenevës i drejtohet Këshillit të Ministrave të Italisë, në të cilën kërkon që qeveria Italiane të heqë dorë prej lakmive të saj për Vlorën dhe të ndihmonte në rivendosjen e pavarësisë së Shqipërisë,si dhe në kthimin e krahinës së Çamërisë dhe Kosovës.

Për këtë kontribut, shoqëria “Çamëria”në Amerikë e caktoi si përfaqësues të popullsisë Çame në Konferencën e Paqës në Paris 1919, por u pengua  nga qeveria franceze dhe ajo Italiane.

Kështu, Lejlaja , kur pa pengesen që po i bëhej të jatit u mobilizua  edhe më shumë. Ajo si Kryetare e Grave Shqiptare jashtë vendit, shfrytëzoi ardhjen e familjes Presidenciale,Wilson, në Konferencen e Paqës në Paris.

Ishte hera e parë që një President Amerikan vinte  në Europë. Ajo trokiti tek simboli  i Paqës,Woodrow Wilson, i cili  u vlerësua me Çmimin Nobel për Paqën (Nobel Peace Prize) Ajo trokiti tek humanisti,që mori bekimin e Papës Benedict XV,i  Pari President Amerikan që vizitoi një Papë.

Ajo i drejtohet  kësaj  figure më në zë të politikës botërore,për mbrojtjën e çështjes shqiptare në përgjithësi e të Kosovës e Çamërisë  në veçanti.

Ajo trokiti në zemrën e një personaliteti fisnik,  i cili kishte  firmosur  zyrtarisht dhe  vendosur në kalendar  të dielen  e dytë të muajit Maj festën  e nënave,” Mother’s Day “

Lejlaja në këtë rast,  shfrytëzoi  njohjen  e saj me Edith(Galt) Willson, gruan e presidentit, Woodrow Willson ku nepërmjet një letre, i shtron kërkesat legjitime  të popullit shqiptar të mohuara prej grabitqareve.

Sa për dijeni,Edith Galt ishte direkt  trashëgimtare e gruas  vendase Amerikane ,Pocahontas,(descendant of the Native American Woman,Pocahontas) Bija e Çamërise në atë letër, ndër të tjera shkruante:” ….Hidhërimet e tmerrshme dhe mizoria që nënat

Shqiptare, gratë dhe bijat duruan duke parë gjakun e të dhimshurve të tyre të rrekullohet nën  zgjedhen e shtypësve të huaj,kanë natyrisht për të tronditur ndjenjat tuaja të larta njerëzore dhe do t’na ndihmoni për të fituar lirinë tonë të dashur.Në këto çaste, shtetet fqinjë të Shqipërisë duan t’i aneksojnë vende të tokës sonë  të dashur ose që të marrin prej nesh indipendencën tonë politike. Por jemi të sigurtë se Lavdia e ndjenjave të larta dhe njerëzore të shoqit tuaj dhe me ndihmën tuaj këto gjëra nuk do  të bëhen dot dhe se do të kemi për së afërmi  indipendencën tonë me anën e së cilës  do të marrin fund vuajtjet tona….

Qindra , mijëra prej punëtoreve shqiptarë, të cilët u shtrënguan  të lënë shtëpitë e tyre  dhe të refugohen në  Ameriken tuaj të lire, shpresojnë nxehtësisht  se Atdheu i parë i tyre, provincë e Kosovës  dhe e Çamerisë, të cilët u ndanë  padrejtësisht nga Shqipëria me 1913…do të lirohen…(Publikuar ne Albania,1 Janar  1919).

Sëmundja   që i ndodhi Presidentit Wilson,kur ishte në Europe,  ishte e papritur. Edith, gruaja e përkushtuar  ndaj  këtij njeriu të madh e çoj me tutje kujdesin ndaj të shoqit deri në detyrat presidenciale sa mund të quhej se ishte një presidente grua  në hije.

Edhe pse presidenti ishte i  sëmurë ajo nuk mundi  ta ndalonte vrullin  e tij shpirtëror e fizik që ai të vazhdonte rrugën e tij  për krijimin e një organizate politike ndërkombëtare,  e cila do të garantonte ruajtjen e Paqës në Botë.Ashtu,në gjendje të rëndë shëndetësore,i ndaluar nga mjekët që të vepronte në terren, me një vullnet të paepur,për te realizuar  Paqën dhe detyrën presidenciale,mbijetoi deri në fund të mandatit me  ndihmën e pakursyer edhe të shoqes së tij,Edith.

Kështu fundi i jetës  i erdhi shpejt,por ai mbeti simbol i Paqës botërore dhe për ne Shqiptarët shpëtimtar  i  moscopëtimit të mëtejshëm të trojeve tona  nga grabitqarët.

Letra e Lejlasë është lexuar ndër vite dhe  ka  realizuar deri diku kërkesat  e saj.

U desh  përsëri një President Amerikan(Bill Clinton ) që ta  përshpejtonte  çlirimin   e Kosovës dhe përsëri një tjetër President Amerikan (George W.Bush) që  të finalizonte   Pavarësinë e Kosovës.Çështja Çame, tashma e ndërkombëtarizuar, do ta fitojë  legjitimitetin,  sepse Camëria fizikisht është aty, martirët e saj dhe  historia  janë  po aty.

Lejlaja nuk jeton më, por letrën e saj do ta vazhdojnë ta lexojnë brezat,për të cilët ajo mendoi.Në atë portë ku trokiti Lejlaja  ishte e vetëdijshme se mund të fitohen vlera të mëdha për të ardhmen e Kombit Shqiptar.Ajo  kishte besim, kur iu drejtua Presidentit të SH.B.A,Woodrow  Wilson, sepse ishte udhëheqësi i një shteti  të fuqishëm  dhe shembulli më i përkryer i Demokracisë në botë,pa ndihmën e të cilit nuk do të ishim edhe ne,  aty ku jemi sot. Mesazhi  i  Sekretares  së  Shtetit  të SH.B.A. Hillary Clinton  në  Parlamentin shqiptar,me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë,se edhe 100 të tjera  do të jemi pranë jush ……..është një vazhdimësi  dhe një ogur i mirë për ta bërë të pavdekshme  letrën e Lejla Dinos.

Gruaja  shqiptare sot, me një status të barabartë në jetën shoqërore,  do të jetë një zë i fortë  për mbrojtjen e identitetit të saj  dhe të drejtave njerëzore.Me  një demokraci të fortë në Shqipëri dhe me ndihmën e SH.B.A-së  mund të zgjidhen probleme madhore, që koha i ka zvarritur.