Primo Shllaku – Dielli

NGA ZEF ZORBA TE LEC P. SHLLAKU E FREDERIK RRESHPJA, DISIDENCA SHQIPTARE GJATË DIKTATURËS

August 19, 2021 by s p

Studiuesi Primo Shllaku sjell për lexuesin veprën e tij më të fundit “Nji letërsi tjetër”. Në një rrëfim ekskluziv për gazetën Dielli, organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA në New York dhënë Editorit Sokol Paja, studiuesi Primo Shllaku shprehet se:Disidenca, nuk asht as metodë, as rrymë, as edhe nji prirje letrare. Disidenca asht nji problem pranëletrar, për mos me thanë, jashtëletrar. Disidenca asht problem njerëzor, asht problem i virtytit qytetar dhe i karaktereve individuale. Disidenca asht problem moral, i etikës dhe i lirisë, asht edhe problem intelektiv e ka shum të bajë me hapjen mendore të njeriut që jeton me artin, me dijet e tij mbi historinë dhe transcendencën e saj, mbi vlerat mbetëse e ato kalimtaret, mbi lirinë personale, kërkimin dhe përdorimin e saj.

“NJI LETËRSI TJETËR”

Libri asht nji studim mbi disidencën shqiptare gjatë diktaturës, nji vëzhgim mjaft i hollësishëm psikokritik se kush u angazhue me entuziazëm në metodën e realizmit socialist, si u krijue gara kush të botonte dhe të preferohej ma shum, analizë socio- psikologjike e morisë dërrmuese të krijuesve të asaj metode. Libri synon gjithashtu të pohojë disidencën ndër ne, por simbas kriteresh që burojnë nga kushtet specifike nën diktaturën shqiptare. Gjithashtu merren në shqyrtim, po me imtësi relativisht të pandodhun deri tashti, Zef Zorba e Lec P. Shllaku, të cilët shkruen nën diktaturë pa ndonji perspektivë botimi. Ky i fundit, tue qenë se asht prindi im, asht dhanë thjesht nën nji dritë ekspozuese e jo aksiomatike. Sa për Rreshpen e pamë si nji “outsider” i përjetshëm, jam përpjekë të baj nji qasje psikanalitike për të shenue edhe dukuninë e “amfibëve” në letrat shqipe të nji gjysmë shekulli.

DISKURS MBI DISIDENCËN

Për disidencën u fol për nji kohë të gjatë ndër ne mbas vjetëve ’90. Mandej pllakosi heshtja dhe këto fjalë që përbajnë këtë punim, po shkruhen në kohën e kësaj heshtje. Vitin e fundit janë shprehur dy autorë, të cilët janë ma shum shkrimtarë sesa kritikë, Visar Zhiti dhe Gëzim Hajdari . Mendojmë se punimet e tyne përmbajnë vlera të padiskutueshme lidhë me letërsinë klandestine të vjetëve të socializmit real ndër ne dhe se thellojnë kërkesën e krijimit të nji panorame, “të mbidheshme”, por edhe “të nëndheshme”, ku të dyja nivelet marrin të njajtën qytetari dhe përqasen me rreptësi e panjianshmëni. Gjatë vjetëve të gjalla të diktaturës ma të egër shpijake që patën njoftë ndonjiherë shqiptarët, ose që, të paktën, ka regjistrue kujtesa e tyne, doli se, krahas letërsisë zyrtare që rekomandonte, ushqente dhe ndëshkonte regjimi, në heshtje dhe krejt msheftas, ishte zhvillue nji letërsi tjetër, e vogël në masë dhe vëllim. Kjo letërsi e kërkonte lirinë e shprehjes jo përmes të çameve dhe zonave të pambulueme me vemendje të regjimit, por, mbasi ia thoshte vetes troç se ishte e pabotueshme, zhvillohej pak a shum në atë mënyrë sikur ndër ne të mos ekzistonte censura dhe punët e artit të mos ishin sferë e programimit politik e ideologjik të pushtetit të kohës.

VETMI DHE DËSHPËRIM KULTUROR PAS DALJES NGA KOMUNIZMI

I sapodalë prej restriksionit komunist, vendi ynë kishte nevojë të inventarizonte ato pak vlera që trashëgoi prej periudhave të parandejshme. Nuk mund të ketë startim të ri pa nji vetëdije kulturore, pa nji arsenal vlerash të shoshituna mirë dhe të klasifikueme simbas randësisë së tyne. Vetmia dhe dëshpërimi kulturor ndër ne ishin të mëdha. Na duhej nji riorientim, nji gjetje urgjente e nordit. Periudha e komunizmit kishte qenë nji ikje prej mjedisit natyror, nji shkarje drejt Lindjes, mandej drejt Lindjes së Largët. Aty ku na kujtonim se kishim prekë fundin e nuk mund të shkohej ma andej, erdhi si murtajë izolimi. Izolimi si vetmim dhe degdisje ishte nji largim edhe ma i madh drejt johomogjenes. E gjithë kjo për t’i ikë sistemit të referencës dhe rrezikut të bashkëmatjes e të krahasimit. Në të gjithë Lindjen komuniste shpërthyen si fishekzjarret në qiellin veror figurat e disidentëve, e autorëve dhe personaliteteve që gjatë regjimeve prosovjetike kishin guxue me kundërshtue dhe ishin dënue për guximin. Pra, në njifarë mënyre, në të gjitha këto vende problemi i trashëgimisë politike u zgjidh nëpërmjet këtyne figurave që gëzonin nji autoritet në shtresat e popullsisë. Te na këto figura nuk ekzistonin, ose ekzistonin si relike të mbetuna prej represionit, njerëz të gjymtuem e të frustruem fizikisht e mendërisht, të sakatuem dhe të konsumuem deri në nji pikë sa nuk mund t’u prinin proceseve demokratike e liberale të shoqnisë së sapozgjueme prej territ ma total. Pikërisht në këtë kohë filloi me u folë ndër ne për dukuninë e disidencës, për disidentët, për nëse i kishim na këta njerëz e këtë skotë njerëzish, nëse kishte pasë disidencë e disidentë te na e kush mund të quheshin të tillë e kështu me radhë. Shum shpejt mbizotnoi ideja se ndër ne nuk kishte pasë disidencë, bile “disidencë të mirëfilltë”, sepse na kishim nji regjim shum të rreptë dhe që erdhi vetëm tue e mbyllë lojën dhe nuk pati stinë llaskimi të diktaturës, përveçse disa kthjellime që, për mendimin e shumicës, nuk qenë tjetër veçse “provokime” të regjimit për me i gjetë vetes “anmiq të besueshëm” dhe me ushqye politikat korrente të ditës, të cilat, për shkak të konsumimit që vjen prej ndejtjes gjatë në pushtet, ishin në nji krizë të thellë politikëbamje e politikëkrijimi. Pra, filloi me mbizotnue ideja se te na nuk kishim pasë disidencë dhe disidentë dhe se kjo, moralisht, nuk denonconte karakterin e integritetin e inteligjencies, por kishte ndodhë për shkak të intransigjencës së madhe të regjimit, të fobive të tij dhe si rezultat i përkeqësimit progresiv të bilanceve reale të shtetit totalitar.

DISIDENCA ASHT PROBLEM NJERËZOR, ASHT PROBLEM I VIRTYTIT QYTETAR DHE I KARAKTEREVE INDIVIDUALE

Nji numër i konsiderueshëm studiuesish me cilësi mendojnë sot se kullimi i të vërtetave rreth RS-së dhe problemeve të disidencës asht ndër pikat ma të nxehta të historishkrimit të letërsisë shqipe të sotme dhe se zgjidhja përfundimtare e asaj çka ka mbetë prej asaj trashëgimie do të bahet njiherësh me verdiktin mbi disidencën. Disidenca, në fakt, nuk asht as metodë, as rrymë, as edhe nji prirje letrare. Nga pikëpamja e qenies së saj, ajo asht nji problem pranëletrar, për mos me thanë, jashtëletrar. Disidenca asht problem njerëzor, asht problem i virtytit qytetar dhe i karaktereve individuale. Pra, në radhë të parë, asht problem moral, i etikës dhe i lirisë. Por ajo asht edhe problem intelektiv e ka shum të bajë me hapjen mendore të njeriut që jeton me artin, me dijet e tij mbi historinë dhe transcendencën e saj, mbi vlerat mbetëse e ato kalimtaret, mbi lirinë personale, kërkimin dhe përdorimin e saj. Tue qenë disidenca nji send kaq i lidhun me qenien antropologjike të njeriut, kuptohet, se qenia e saj ose mosqenia nuk mund të na lanë indiferentë lidhë me cilësinë e qytetnimit që lamë mbrapa dhe të atij që po mundohemi me adoptue. Vemë re se njerëzit e establishmentit “krijues” të diktaturës, si dhe të gjithë ata që inercialisht vazhdojnë me qenë pjesë e zyrtares sot, përgjithësisht, nuk e pranojnë disidencën; thonë se te na nuk kishte disidencë. Interesant asht fakti se ata nuk shtyhen me thanë se nuk kishte hapsinë për disidencë, se censura dhe represioni ishin aq të mëdhej, sa e tridhnin krijimin “ndryshe” qysh në moshën e vet embrionale të ngjizjes së tij në kokën e shkrimtarit, por, tërthorazi, insinuojnë se ndër ne nuk kishte asi “burrash” që mund të merrnin në sy nji rrezik të tillë. Insinuata asht e natyrës pragmatiste dhe oportuniste dhe tingëllon ma fort si shpotí për çdokënd që do të merrte nji ndërmarrje të tillë. Dhe, si për t’ia humbë farën idesë së disidencës, ata flasin vetëm për nji lloj disidence, për atë të gjithënjoftunën në Rusi, Çeki e Hungari e ngjeti, kur regjimi i atjeshëm sillej bukur zemërgjanisht me kundërshtarët e vet estetikë (pra, nuk i vriste e nuk i asgjasonte) dhe bile, gja kjo fort e pakonceptueshme për regjimin e realitetet tona, ai i demaskonte disidentët dhe i kërcënonte me dëbim nga vendi drejt Prendimit. Kjo klemencë e regjimeve të atyne vendeve tipike me disidencë të mbrendshme gjatë Luftës së Ftoftë, ne, shqiptarëve na tingëllonte ma shum si shpërblim sesa si dënim, kaq fort na kishte ngarkue centrifugalisht izolimi dhe mbyllja ndaj botës së jashtme. Regjimi dërgonte jashtë njerëzit e vet ma të besuem dhe kush delte jashtë ndihej i privilegjuem dhe i hatruemi i shtetit. Nxjerrja e dikujt jashtë ishte sakrifica e madhe që bante shteti i atëhershëm për individin dhe ai që e merrte këtë të mirë duhej të asgjasonte mbrenda vetes çdo prirje arsyetimi rreth të bameve të shtetit të vet. Përndryshe, ofiqi ose privilegji i daljes jashtë shtetit kthehej në objekt të nji akuze për mosmirënjoftje që paguhej me kamatë dërrmuese.

PËRSE KËRKOJNË QË PËR AFIRMIMIN OSE JO TË NJI DISIDENCE NË SHQIPNI DUHET TË APLIKOJMË MODELIN TIPIK RUSO-ÇEKO-HUNGAREZ?

Përse vallë ish-shkrimtarët e RS-së dhe mjaft nga kritikët letrarë zyrtarë të regjimit shprehen se nuk kishim disidencë ndër ne? Pse ata janë sapak deri në fort ironikë kur flasin për nji model njeriu “të zgjuar” që besonte te fjala popullore e populiste që thoshte se “ma mirë të thohet se drodh Leka, se mbet Leka”? Përse ishin afrue ata me botën e artit? Me ba karrierë e me shijue ndonji privilegj mjeran apo e kishin zgjedhë rrugën e artit si lidhje vertikale me të vërtetën e, kësisoj, si rrugë të vështirë? Përse kërkojnë që për afirmimin ose jo të nji disidence në Shqipni duhet të aplikojmë modelin tipik ruso-çeko-hungarez të kësaj dukunie mbi nji terren aspak tipik, por çudanisht atipik rreth nji letërsie “të nëndheshme”, që u shkrue paralelisht me atë të RS-së? Pushteti i ri i mbasluftës e mori popullin shqiptar në mes të nji entuziazmi të madh. Mbarimi i luftës dhe paqja që profilohej, euforia e fillimit të nji jete të re pa e ditë askush mirë se cila do të ishte ajo, energjitë shpërthyese të nji rinie në mesin e një revolucioni spontan gjinor, që donte të afirmohej në shkallë të gjanë dhe kushtet ndërkombtare mjaft të favorshme, aleanca e fitores me Rusinë, SHBA-në dhe Jugosllavinë, shenuen nji regjistër të naltë entuziazmi masiv. Propaganda për rindërtimin e vendit, ngritja e hekurudhave të reja, deri atëherë të papame në peizazhin shqiptar, thamja e kënetave dhe lufta kundër analfabetizmit ishin pikat e forta që e mbanin në kambë e të paluhatshëm entuziazmin kolektiv të turmave pa identitet kulturor e shpirtnor. Nën zallamahinë e natyrshme të kësaj lëvizje ndërtimtare e përuruese, pushteti politik qëronte hesapet në mënyrën ma të diskutueshme me anmiqtë e vet politikë, realë e potencialë. Pushteti përqendrohej në nji dorë të vetme, organizma si PKSH-ja vepronin pa rival në mesin e shoqnisë shqiptare, të drejtat e individit merreshin nëpër kambë dhe demokracia, e shpallun dhe e quejtun me emnin e saj magjepsës, shkallmohej nën diktatin e voluntarizmit ma të skajshëm dhe ekuilibrat socialë realizoheshin me gjuhën e dhunës e terrorit. Republika e shpallun rrëshqiste dalëngadalë drejt nji kriptomonarkie të supercentralizueme, autoritariste e tejet arbitrare. Premtimet u shkelën dhe liritë e mëdha e të vogla u flijuen në altarin e antioksidentalizmit. Në kushtet e atëhershme dhe që vazhduen me pak ndryshime formale deri teevona, ndryshimet materiale duhej të pranoheshin jo doemos në bashkëvajtje me zhvillimet shpirtnore.

SHKRIMTARËT REALIZUEN NJI ART TË THATË E DIDAKTIK, KËLTHITËS E MARCIAL

Në këtë situatë erdhën e u dukën edhe shkrimtarët e poetët që u bashkuen me rrjedhat e të ashtuquejtunit “ndërtim socialist”, u angazhuen në zhvillimet korrente, u banë jehonë ndërtimeve dhe epërsive (!?!) të sistemit socialist, u bashkuen faktikisht me korin e propagandës dhe realizuen nji art të thatë e didaktik, këlthitës e marcial. Këta shkrimtarë u paraqitën si të mbartun nga radhët e ushtrisë nacionalçlirimtare dhe kalimi i tyne në organet e propagandës u krye me kriterin e pjesëmarrjes në luftë dhe kurrsesi me ndonji kriter tjetër, p.sh., cilësor, estetik, etj. Konsolidimi i pushtetit me anën e rrugëve të kurbanizimit periodik dhe terrorit të luftës së klasave si pjesa shoqnisht ma e rrezikshme e dogmës udhëheqëse ideologjike, i dha regjimit nji aureolë force të pakundërshtueshme dhe nji status mitik me dimension amshimi. Pandryshueshmënia e dogmës dhe e terrorit ligjërimor shkaktoi nji dëshpërim të egër kulturor, nji dëshpërim prej të cilit mund të shpëtoje vetën nëse i rreshtoheshe me nënshtrim formulës që regjimi e propozonte si morale, patriotike, të ndershme dhe në kahe të përparimit. Ndërkaq regjimi kishte përcaktue edhe strukturat e gatshme simbas të cilave individë me talent do të qaseshin në organet e propagandës ose edhe atyne të prodhimtarisë artistike që ndejtën nji jetë nën strehën e propagandës.

PRIMO SHLLAKU MBI DEBATIN RRETH MARTIN CAMAJT DHE ERNEST KOLIQIT

July 21, 2020 by dgreca

Primo Shllaku komenton ekskluzivisht për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, debatin mbi figurën e Martin Camajt dhe Ernest Koliqit dhe shprehet se regjimi komunist shqiptar shkatërroi virtytet e kombit për të ndërtue me gërmadhat e tyre veset e tij perverse dhe antiqytetnuese. Me Primo Shllakun bisedoi gazetari i Diellit Sokol PAJA.

PSE SOT DEBATI MBI FIGURËN E CAMAJT DHE KOLIQIT?

Koha e hapjes së këtij debati mbetet edhe ajo për t’u diskutue dhe për t’u hamendësue sepse metodat e plasjes së skandaleve politike të bujshme kanë qenë veçanti e kulturës “bizantine” të socializmit real shqiptar. Pra gjendej një kohë kur njerëzit e kishin mendjen tek pushimet dhe impakti do të ishte ma i vogël dhe qëllimtarët do ta kalonin ma me pak kosto “klasën”. Asht shum e vështirë të thuhet me saktësi nëse kjo kohë pa kohë e plasjes së kësaj shashke tymçe ishte nji përpjekje për matje pulsi, nji “paradhanie” për nji veprim të akademisë, apo edhe ndoshta nji “tekë” e nji njeriu që merret me arkiva sepse e ka hobby dhe i pëlqen të gjendet në mesin e fërkimeve ma të ashpra dhe të një shitstorm-i tue dëshmue edhe njifarë prirjeje të kjartë prej mazokisti. Mohimi i qëllimeve të mirëfillta studimore dhe hjedhja e temës me interpretime dhe aksiologji shpesh të pabaza dhe të paplota për të ndërtue silogjizma solide, na ka lanë të gjithëve para nji pyetje që nuk na detyron ta amnistojmë këtë hapës së kutisë së Pandorës me argumenta naivë dhe përbuzës e mospërfillës. Lidhja me një anëtar të ri të Akademisë shqiptare, e cila i mundësoi botimin tek faqja e tij “Peizazhe të fjalës” dhe pastaj replika ime e shpejtë dhe kërkimi i skjarimeve tek Akademia, më duket se i bashkuan pikat e daljeve dhe na dhanë një drejtëz që nuk premton kohë të kthjellët.

PSE SULMOHEN DHE BALTOSEN KUNDËRSHTARËT E REGJIMIT KOMUNIST? PO ATA QË I SHËRBYEN REGJIMIT?

Unë nuk mendoj se asht baltosje. Baltosja asht diçka që të len gjallë dhe ti edhe mund të lahesh. Goditja ka qenë nën bel dhe asgjasuese. Tue u nisë nga ndjeshmënitë e tradicionale të alergjisë që në shoqninë shqiptare ngjall fjala “spiun”, raportet e Auron Tares kanë qenë asgjasuese në qëllimin e tyne final. Fjala “spiun” në nji mjedis të mbushun me “spiunë” të të gjithë llojeve e të të gjithë kohnave, për paradoks asht e mbetet sot e gjithë ditën nji sinonim i pushkatimit moral, por edhe fizik. Prsonalisht më duket se dikujt ose disave, mbase edhe ndonjë institucioni, i interesonte që dikush, ashtu “si për lojë” të hidhte një gur në ujë dhe aty të shkaktohej një cunami me Koliqin e Camajn si viktima të sigurta. Meqë ne shqiptarët kemi adoptue në vendin tonë prej plot 30 vjetësh një sistem demokratik të tipit europian liberal, në pikëpamje të pozicionimit ideologjik si fashizmi ashtu edhe komunizmi shihen si ekstreme që edhe empirikisht kanë tregue se janë kundër lirisë, kundër të drejtave të njeriut, pro konflikteve dhe luftës si mjet për zgjidhjen e kontradiktave etj. Pra që të dy ato skaje sollën ndër ne regjime që populli i damkos me shprehjen “mos ardhshin ma”. Pra nga pozitat e realiteteve juridike, ligjore e morale na dënojmë të gjitha praktikat e këtynë dy përvojave që shoqnia shqiptare i kaloi mbi kurriz. Po të ishte i frymëzuem demokratikisht hapësi shqiptar i kutisë së Pandorës mendoj se kjo do të ndodhte në nji paketë me të gjithë ata shkrimtarë dhe njerëz të formimit shpirtnor që kanë lanë gjurmë në të dy regjimet. Marrja vetëm me këta të dy e sidomos me Camajn që ka mbi kurriz nji Klavar mbijetese në tre katër vende ku jetoi si mërgimtar, mendoj se ka erë shqetësimesh që vijnë mbas njilloj tronditje e trandjeje hierarkish, kur ardhja e të dyve mbas nji heshtje që i bante ata të paqenë, por edhe mbaj nji fundosjeje tektonike të produktit letrar zyrtar që njifet si “letërsi e realizmit socialit”, provokoi nji bum kureshtjeje dhe mahnitjeje para vetë imanencës së veprës së tyne.

ÇFARË PËRFAQËSOJNË CAMAJ E KOLIQI NË LETERSINË E KULTURËN SHQIPTARE?

Në vitet ’30 na duket se letërsia shiptare doli nga angazhimi i saj etnocentrik dhe po orientohej drejt letërsisë bashkëkohore europiane. Me Migjenin si i shenjuem prej ekspresionizmit dhe estetikave të tij, bahet bashkë edhe Koliqi e pak ma vonë edhe Kuteli që përdorën me sukses teknikat psikanalitike në shestimet e tyne letrare dhe në zbërthimin e personazheve të tyne. Kjo metodë avangardiste e Europës së atëhershme përdorej gjërësisht nga Cvajgu, Andre Zhidi, Strindbergu, Pirandelo etj. Pra na duket se lajmi i mirë ishte se në atë periudhe letrat shqipe e braktisën romantizmin anakronik që lidhej me vonesat e zhvillimeve tona kombëtare dhe shtetnore dhe letërsia e jonë po vehej për hap me letërsinë e kryesinës europiane. Kurse Camaj asht diçka tjetër. Për shkakun se ai u zhvillue si letrar mbas fillimit të viteve ’50, arti poetik dhe letrar në përgjithësi asht edhe ma i avancuem. Poezia e tij asht nji poezi esencialiste dhe në dukje mjaft e ngjashme me hermetizmin italian. Por unë nuk mendoj se ajo asht hermetike në kuptimin e hermetizmit italian. Ndoshta teknikat i ka, por ajo mbetet nji poezi e qenies njerëzore dhe shoqnore në rrethana të zakonshme dhe kritike. Pra tek Camaj kemi të bajmë pothuejse kudo me të zakonshmen kritike, gja që i jep asaj nji ngarkesë të madhe emocionale dhe kudo zbulon magjinë e thanies përgjysëm të vegimeve dhe të depozitave të kujtesës. Shuemja e kujtesës tek Camaj dhe përpjekja për ta rigjallnue e për ta konservue atë përmes aktit letrar estetik, i jep poetit pamjen e trishtë të nji vorri të pazakontë ku vorroset kujtesa e vendlindjes, përkatësisht e atdheut. Poezia e tij asht kriza e madhe ekzistenciale e tij me nanën e vet dhe ma vonë me mëmëdheun e vet. Në hapësirën midis këtyne dy elementave homogjenë ndehet pjesa ma delikate dhe ma artprodhuese e ekzistencës së tij.

A E DËMTON SHOQËRINË DHE SHKENCËN KJO HAPJE ARKIVASH NGA NJERËZ JO KOMPETENTË?

Asnji hapje arkivash dhe asnji dalje në dritë e të vërtetave nuk e damton shoqninë. Shoqnia jonë ka marrë me vete dhe mbi vete të gjithë barrën e mëkatit që u prodhue nga regjimi komunist. Ka mendime që thonë se asnji pushtue i huej nuk do t’ia bante nji populli tjetër atë që i bani komunizmi shqiptar shoqnisë së tij. Në planin moral – sepse ai na ka mbetë me diskutue tashti – regjimi komunist shkatërroi virtytet e kombit për të ndërtue me gërmadhat e tyre veset e tij perverse dhe antiqytetnuese. Ai synoi dhe në nji masë të madhe ia arriti që të moralisht të mos lente njeri në kambë. Na kemi nevojë për nji filozofi të re kombëtare që ta shëndoshë atmosferën mbi bazën e nji ngritjeje substanciale të mirëqenies dhe forcimit të pavarësisë së individit. Na kemi nevojë t’i çojmë ma larg kufijtë pranimit shoqnor e qytetar dhe jo të bajmë operacione selektive që synojnë zgjatjen sa të jetë e mundun të raporteve hegjemioniste, të cilat pengojnë dhe sabotojnë kthimin e ekuilibrave mbrendakombëtarë. Mitet janë aty për t’u sulmue dhe substancat e forta janë prapë aty për t’u qëndrue sulmeve. Por unë nuk mendoj se Koliqi e Camaj patën kohën dhe kushtet e mjaftueshme për të arritë në nivele mitesh. Ata nuk i mitizoi askush. Madje u futën gati-gati si fshehtazi ne fushën e vëmendjes së lexuesit shqiptar, nuk patën asnji ceremonial ardhjeje e nuk gjetën asnji horizont pritjeje. Ata erdhën si “të rinj” gati-gati si autorë që po shfaqeshin në premierë, në nji kohë që kishin ma se katër herë dhjetëvjeçarë si debutim letrar. Pra mahnitjen dhe admirimin e fituem me anë të tekstit e të mos e marrim si mitifikim. Katër pesë libra janë shkrue për Camajn, po aq edhe për Koliqin. Mitifikue janë Kadareja, Agolli, Arapi etj, por miti i tyne natyral i ngritun nga aparati shtetnor i shtetit komunist ra bashkë me konsideratat e tij për veten. Këtë fat e pësuen edhe emnat e masipërm të cilët pritet vërtet të çmitizohen, të reduktohen në vlerat e tynë esenciale pa asnji atribut mesianik ose teokratik të tyne. Akademia e Shkencave duhet t’u prijë punëve shkencore dhe t’i koordinojë ato me detyrën e studimit të rreptë dhe serioz. Në kushte të tilla hapja e botimi i faksimileve të Tares do të mbetej nji ngjarje që pakkush do ta merrte vesh. Por kur Akademia hesht ose jep përgjigje me tekste si letra bakalli, atëherë fenomeni Tare arrin ta shqetësojë atë pjesë të opinionit publik, i cili e shef këtë institucion në bisht të punëve, madje edhe me produkte shpesh të kontestueshme për periudha të gjata që nuk kanë sjellë asnji harmonizim me dijet që nuk prodhohen detyrimisht mbrenda mureve të Akademisë.

DIASPORA SHQIPTARE – KJO JETIME ME PRINDË GJALLË

March 17, 2018 by dgreca

1 primo.shllaku

Nga Primo Shllaku*/

Parathënie për librin Shqiptarë në liri–Diaspora shqiptare në Amerikë, autore Eleni Karamitri/

1 Eleni Karamitri.JPG

Ramja e tabuve/

Me ramjen e sistemit tek na, pjesa ma e madhe e tabuve shpërtheu e u derdh në sheshin Skënderbej si provë se bota shqiptare do të njisohej tashma dhe se dukunitë e izolimit do t’i përkisnin të kaluemes dhe vetëm të kaluemes. Do të ishte krejt e vështirë me thanë sesa vëllim kishte pjesa e hapët dhe sa vëllim kishte pjesa e ndalueme. Kjo, mbase, do të shihet mbasi tabutë e shpalluna gjatë stinës së eksperimentit tek na, do t’i kenë ba të korrat e tyne dhe krahasimet do të jenë të mundshme. Sidoqoftë, na rezulton se na e njifnim veten pak, madje, na e kishim të ndalueme me e njotë veten dhe portreti ynë, me gjithë zellin e madh të mendjeve e vullneteve të lira, ishte një skicë e papërfundueme.

Besoj se as në botën antike, atëherë kur transporti fizik bahej me mjete të natyrës, qendrat e qytetnimit nuk ishin kaq larg dhe kaq të pakomunikueshme njena me tjetrën sa botët – ose ma mirë të themi – ciflat e botës shqiptare të hallakatuna në katër anë me nji bërthamë në mes, e cila – paradoks i paradokseve – në vend që t’i thithte dhe mblidhte, i shqelmonte dhe i izolonte.

Na ktej ishim krejt në errësinë informacioni. Dinim se kishim ca shqiptarë ose ish- shqiptarë, për të cilën merrnim vesht se janë diku vetëm përmes remitancave që vazhdonin ende t’u vinin familjarëve dhe përmes ndonjë goditje të policisë politike të regjimit që arrestonte me preferencë individë me njerëz të arratisun, por edhe me njerëz me banim jashtë qysh para Luftës së Dytë Botnore. Dinim se atje jetonte nji Fan Nol, fort i nderuem dhe i studiuem ndër ne, që delte kudo si anmik i mbretit Zog (pikë kyçe kjo për liçencimin e pranisë së tij si faktor i mbrendshëm kulture), dinin se ai Fan Nol, kishte përshndetë “gubernën e E. Hoxhës” si legjitime, dinim se ishte përkthyes i madh e i pakapërcyeshëm, superlativ që regjimi e ruante vetëm për autoportretizim, dinim se kishte shkruar tri poezi të mrekullueshme me sfond politik, dinim se qeveria shqiptare e luste të kthehej për t’i dhanë – thuhej – postin honorifik të kretarit të Kuvendit Popullor, por që ai na e refuzonte për shkak të moshës dhe të koleksionit të smundjeve që kishte. Mbas katër vjetësh të vdekjes së tij, morëm përsëri vesht se qeveria shqiptare priste vdekjen e tij që të zhvillonte pogromin e saj mbi institucionet shqiptare të kultit, me të cilin, edhe pse me bindje shum të shlira fetare, imzot Noli nuk do ta kishte përshndetur në asnji rrethanë. Pra, na të interesuemit për zhvillimet ma të gjana të kulturës dhe dritës shqiptare, jetonim në njilloj jermi kulturor, gjithsesi dëshprues, sepse informacioni vinte i vagullt dhe gjysmak, i mbështjellë me mister dhe i përpunuem jashtë kufinit të së vërtetës.

Disa shkodranë e dinin se Sami Rrepishti dhe Arshi Pipa ishin diku në Prendim, se ishin njerëz të zotë, se ia kishin “lagë letrat sistemit”, por se ç’kampionë ishin, se mese merreshin, pse ishin të denjë për t’u përmendë, askush nuk fliste, askush nuk dinte. Ata që sot thonë se e dinin qysh atëherë, nuk kanë punë me kët konstatim timin, sepse dija merr vlerë kur ndahet progresivisht përgjysëm e kshtu deri në infinit.

Sa i përket Martin Camajt që banonte edhe ma afër e që, gjithsesi me veprën e tij voluminoze, me drejtimet e interesit të tij letrar e gjuhësor, ushtronte njilloj trysnie të

dukshme e trimoshe mbi establishmentin zyrtar kulturor mbrenda Shqipnisë skajshëm të vetmueme, asnji informacion, absolutisht heshtje e thellë, ajo heshtje që duhet të ketë virtualisht mosqenia. Pra në Tiranën tonë, atëherë të kuqe, kishte njerëz që kishin marrë përsipër, duke qenë vetë vdekatarë, të shpërndanin sipas interesave të një shteti njipërdorimësh, qenien dhe mosqenien tek të njajtit vdekatarë sikurse ata vetë. Feja e trashendencës ishte zevendësue me fenë e egocentrizmit. Bariu literal i zu vendin bariut metaforik…..blegërimë operistike !

Dhe në anën tjetër të botës, burra të mirë e të selitun, burra me mend e me moral kombtar, vazhdonin punën e tyne kërkimore, shkencore, letrare, politike e gazetareske për atdheun primar pa asnji mirënjoftje nga ai atdhe. Me siguri që në Amerikë e kudo që inteligjenca shqiptare kërkonte lidhjet e saj të ligjshme me shpirtin e përjetshëm të kombit, e kishin kapë vlerën profetike të vargjeve të Nolit se mbas dimrit vjen një verë / e do kthehemi njëherë…/

Ndërsa na ktej kishim humbë çdo shpresë, në Amerikë kryekreje por edhe në qendra të tjera të diasporës, festoheshin vit mbas viti përvjetorët e Pavarësisë, mblidheshin në festa, festonin së bashku, festonin ditëlidhje personash e gazetash dhe shpirti i komunitetit shqiptar mbahej i gjallë me gjithë trysninë e madhe që bante prania e kulturës vendase mbi të gjitha kulturat kombtare atje, të marra si minoritete.

Por nuk duhet harrue se, edhe vetë anëtarët e diasporës e ndjenin shtetin shqiptar si diçka të huejtun, megjithë temenatë që ai u bënte përmes shërbimeve diplomatike.

Shteti shqiptar i diktaturës e kishte shumë frikë diasporën. Duke qenë se komunitetet shqiptare me banim në Prendim gjendeshin fare pranë qendrave të mëdha të politikës botnore, shteti shqiptar sillej kujdesshëm me ta dhe “ua krefte bishtin”. Por me mënyrat ma të sofistikueme kontrollonte zhvillimet brenda saj dhe ma vonë doli se çfarë grindjesh e përçamjes kishte futë mes tyne. Por shqiptarët, naivë dhe shpesh gogësitës nga mirëqenia e vendit pritës, nuk denonconin intrigat dhe autorët, nga turpi se mos ulnin bashkatdhetarët dhe Shqipninë si atdhe.

Me ramjen e Murit të Berlinit, procesi i desintegrimit të Lindjes komuniste, në të cilën na e dinim se nuk banim ma pjesë, u ba rrokullisës. Tek na erdhi ma parë rropama, mandej rrëzimi. Por edhe rrëzimi që erdhi, tabutë na i la të ngrehun, si elemente të një gardhi tjetër, që duhej shembë jo ma me entuziazëm, por me sistem dhe përpjekje ardhmënore.

Dallëndyshja e parë fluturon mbi diasporë.

Ramja e sistemit tek na erdhi së jashtmi dhe mendimi zyrtar i të gjitha fushave u zu gafil. Ende në qeverisje ishin të njajtit emna, në katedra dhe akademi të njajtat fizionomi, ende në shkrimet dhe studimet që u shterren dhe u rrëgjuen e njajta terminologji, i njajti kandvështrim, të njajtat interesa etnocentriste, e njajta prirje inventarizuese e mbushun gjithkund me frikën e nxjerrjes së përfundimeve organike.

Bota akademike shqiptare që i kishte mplakë epigonët e vet me nji meny monotone “gjellësh”, po përpëlitej me gjetë formulën e re të “përshtatjes”, pa i shkue fare ndër mend se kishte edhe dorëheqje, edhe autokritikë, edhe ndjesë publike për faktin se kishte heshtë, se kishte falsifikue dhe se kishte vu interesin e ngushtë vetiak mbi ndërshmëninë intelektuale dhe, siç doli ma vonë, në autokritikat e tyne të vonueme, “pas kaosit”, ata shpallën se kishin mendue që “ do të vinin të tjerët për t’i ndreqë ato që ata nuk kishin mundë me ndreqë”.

Në mesin e shkencëtarëve të rij e ma pak të rij, ideja e kthimit të fletës dhe e përqasjeve të reja u ba moto e ditës. Tabutë e ngrituna me kujdes për gati një gjysëm shekulli kishin “material”, sepse në vetvete përbanin fusha të virgjëna, e kishin të sigurtë zbulimin dhe, gjithsesi, ishin objekte ma tërheqëse se temat e rimbllaçkitura, me të cilat ushqehej skorbutikisht jeta jonë studimore.

Megjithatë ka diçka edhe heroike në preferencën e disave për t’u përballue me tabutë. Sadoqë brezi i vjetër i studiuesve që mbas viteve ’90 mbante frenat e katedrave dhe bante politikat e gradimeve shkencore, na shfaqet i shpenguem dhe bekues në zgjedhjen e temave deri atëherë tabu, realiteti ka ma shumë elemente ngurrimi dhe mëdyshje sesa thuhet.

Studiuesja Eleni Karamitri ishte ndër të parët që i hodhi preferencat e saj tek zonat “me hije” të studimeve shqiptare. Atë e ngacmonte diaspora, kjo botë e hapërderdhun në katër anët e globit, e cila, që në mesjetën e vonë, ka qenë vërtetimi i pamundësisë së botës shqiptare për të krijue nji shtet të stabilizuem me nji ekonomi po të tillë.

Harta e diasporës shqiptare nuk ndrit e tana njilloj, nëse me ndritje do të kuptonim intensitetin e veprimtarive të saj shkencore, kulturore dhe komemorative. Ndriçimi i saj i madh u vu re në fillimet e shek. XIX, kur stina e romantizmit i përflaku tokat e Italisë së Jugut dhe asaj ishullore. De Rada e Gavril Dara, Kamarda dhe Skiroi zunë fill letërsinë e madhe shqipe të shqiptarizmit, i marrë ky si koncept gjithëpërfshimës për atdheun amë dhe të gjithë hartën e diasporës së bashku. Për të gjithë ata që e dinë sesa me ngut po prishej shekulli me zakonet dhe prirjet e tij, ajo kohë do të mbetet padyshim si koha e artë e shqiptarizmit, kur diaspora merrte përsipër zgjimin e atdheut e të vetdijes kombtare pa pretendue që të kthehej kurr ma atje.

Autorja e këtij libri si edhe e disa shkrimeve e botimeve të tjera me temë diasporën, Prof. Dr. Eleni Karamitri, e kishte intuitën sesa material studimi dhe se ç’fushë e virgjën ishte diaspora, sidomos ajo e Amerikës, e cila mbetej elementi ma i ri dhe ma i gjallë i gjithë diasporës historike, për shkakun se Amerika ishte kthye në Tokën e Premtueme për të gjithë të vorfnit e botës, që atdheu i tyne nuk i mbante dot.

Autorja na thotë se diaspora amerikane ishte shumë interesante edhe për faktin se ajo përbahej nga elemente të larmishëm në pikëpamje të prejardhjes. Baza e ksaj diaspore përbahej nga pinjoj të familjeve të emigracionit ekonomik. Ktu kam parasysh shembulltarisht studiuesin, përkthyesin, shkrimtarin dhe aktivistin Peter Prifti, si dhe Stavre Frashërin, Xhevat Kallajxhiun etj. Kemi pastaj edhe emigrantët e luksit, siç kam dëshirë të quej imzot Fan Nolin dhe mikanmikun e tij, Faik Konicën, që e deshën Amerikën për mitin e saj në ngritje dhe mirëqenien e luksin e lehtë që ofronte.

Por në Amerikë kishin shkue edhe emigrantët politikë, të pakënaqunit me shtetin komunist që ishte vendosë ndër ne më 1945. Këta emigrantë aspak emigrantë, por të ikun prej atdheut nga alternativa e mprehtë “o jetë, o vdekje”, ndër të cilët do të përmendja Sami Rrepishtin, Arshi Pipën, Gjon Sinishtën etj., i kanë ba trysni shtetit dhe kulturës socialiste të atdheut të tyne. Në fakt ata nuk donin të qëndronin jashtë, ata prisnin si e si të hapej diku një spirale që ata të mund të vizitonin të paktën atdheun e tyne e le të mos baheshin të njoftuna shkrimet. Por atdheu ishte shumë serioz dhe e kishte humbë buzëqeshjen pritëse për bijtë e vet. Ata gati sa nuk vdiqën pa u kthye në atdhe, si Martin Camaj, vepra e të cilit asht nji aht i pafund lutje të heshtun për ta pa edhe nji herë shpinë e vet e vorret e prindëve. Por jo ! Atdheu nuk i donte fëmijët e tij edhe kur kta ishin ba të hajrit, poetë, gjuhëtarë, politologë e kulturologë.

Atdheu nuk buzëqeshte më, se “kishte mejtime të tjera”, do të thoshte Çajupi sarkastik.

Asht vërtet ngazëllyese kur shef autorë si E. Karamitri që me nji entuziazëm shkencor sjellin në Shqipni autorë të panjoftun e me kontribute si Peter Prifti. Ajo i ka ba zgjedhjet e saj qysh herët në fillimin e viteve ’90 dhe “fluturimin” e saj mbi “territoret” e diasporës i ka ba që më 1996 me librin e saj të parë, monografinë për dijetarin shqiptaro-amerikan Peter R. Prifti, i cili asht një përmirësim dhe pasunim i tezës së saj të doktoraturës Kontributi shkencor dhe pedagogjik në veprat e profesor Peter Priftit.

Libri në krye të së cilës destinohet ky shkrim si parathanie, mban si titull Shqiptarë në liri. Diaspora shqiptare në Amerikë – Studime letrare, dëshmi, bibliografi.(2017, 234 fq). Si libri i tretë i autores me këtë tematikë, po na vërtetohet se ajo po këmbëngul në eksplorimin edhe ma të thellë të diasporës, përkatësisht asaj të SHBA.

Përpjekja e saj flet ma shumë se roli i sipërmarrun i inventarizuesit të nji materiali që pret të evidentohet, të përfshihet dhe të bahet pjesë e studimeve ma integrale të letrave shqipe në shek. XX.

Megjithse e quan pak a shumë të shterruem interesin e tij për Peter Priftin, libri që kemi në dorë, i paguen një tribut të fundëm këtij personaliteti të botës diasporake amerikane, që me kaq përkushtim dhe dizinteres vetjak u muer, simbas mënyrës së tij, me plotësimin për letërsi të nevojave të komunitetit shqiptar të Bostonit e ma gjanë.

Mos të harrojmë edhe nji fakt tjetër shum të randësishëm se aktivistët kulturorë shqiptaro-amerikanë, edhe pse ndodheshin në një vend demokratik dhe të lirë si Amerika, nuk mund të propagandonin e të përhapnin letërsinë zyrtare që zhvillohej bashkëkohësisht në atdheun e tyne amë. Letërsia zyrtare shqiptare, e ashtuquejtuna e realizmit socialist, ishte e ndotun ideologjikisht dhe për këtë shteti amerikan kishte ndjeshmëni të hatashme. Mbas 1947 kur Browder-i e shkriu partinë komuniste amerikane, shteti amerikan krijoi shërbime të veçanta për zbulimin dhe hetimin e çdo veprimtarie komuniste dhe historia e ktij shteti nuk asht nga ma demokratiket kur bahet fjalë për propagandën komuniste. Kështu që, po të shofim me kujdes edhe tekstet për të cilat kujdesej elita kulturore shqiptaro-amerikane janë paksa të kapërcyer dhe anakronikë. Mesa duket, interesat letrare nuk duhet të kapërcenin kufijtë e tematikës shtetformuese dhe indipendentiste shqiptare. Por edhe nëse duhet të bahej ndonjë përjashtim, ai përjashtim pajtohej vetëm me letërsi dokumentare dhe udhtimesh siç asht rasti i librit Përmes Mirditës në dimër, përkthimi i të cilit na duket sikur duhet të promovonte një paketë turistike, që mund të konsumohej vetëm me imagjinatë, në kushtet kur objekti i këtij libri ndodhej mbrenda një izolimi total.

Pra, mund të themi se gama letrare e përpunueme për nevojat shpirtnore të komunitetit të diasporës asht shum e vorfën dhe zgjon ndjenja gjeografikisht të kufizueme deri në të ndalueme. Ngandonjiherë na dukej se misioni i ktyne njerzve vullnetmirë e shtynte lexuesin e vet nëmos tek e pamunduna, tek e ndaluemja po se Me një fjalë, mendojmë se vepra në shqip me rezonancë ma të gjanë njerzore dhe shpirtnore, do të kryenin nji rol të shumfishtë dhe do të edukonin edhe atdhedashuni.

Por Peter Prifti me shokë e nuhasnin indoktrinimin e produktit aktual shqiptar të asaj kohe dhe u shmangeshin teksteve që mbanin erë propagandë. Se përse kta personalitete dhe njerz të shkolluar e të selitur me lirinë e mendimit nuk mbajtën një qëndrim kritik ndaj produktit të atëhershëm letrar në Shqipni, të hapnin polemika në gazetat e shumta që kishin dhe të pasunonin rubrikat me tema tërhjekëse letrare, mbetet ende nji enigmë. Frika nga censura e shtetit amerikan dhe ideja për të mos e goditë shtetin amë, ndoshta kanë ba që këta intelektualë të pajisun me dije solide, të detyroheshin të ecnin në tel, si disa mjeshtra cirku.

Autorja Eleni Karamitri ka sjellë nji risi të pëlqyeshme në këtë libër të sajin, sepse ka tentue nji paraqitje, qoftë edhe skematike, të autorëve shqiptarë të diasporës në çift. Libri trajton Nolin dhe Konicën në çift, po ashtu Arshi Pipën dhe Peter Priftin. Autorja ka shpikur një strukturë dialogjike të paraqitjes së këtyne çifteve të ndritshme të mendjes shqiptare, që punonte jashtë atdheut. Ksisoj paraqitja duale e autorëve, sa me kritere kronologjike aq edhe me kritere tematike, ka shmangë renditjen vertikale të meritave dhe ka promovue paraqitjen transversale, e cila asht edhe komparative, edhe historike.

Paraqitja e Nolit dhe e Konicës si një pendë qe që lërojnë arat e letrave shqipe, ka ma shum reliev dhe prodhon ma shum energji sugjestionuese. Veç e veç ata rezultojnë ma pak miq se e kundërta. Struktura duale e ban ma të mundshëm pajtimin moral që shpesh nuk shkon paralelisht me atë intelektual dhe personal. Kurse strukturimi dyshes Pipa-Prifti mbahet vetëm në ganxhën kronologjike. Çdo simetri humbet po të kihet parasysh agresiviteti konstant i Pipë ndaj metamorfozës diktatoriale të punëve në Shqipni. Pipa na duket se, me kritikat e tij, pak gjana i la në kambë atij sistemi. I përqasur me Peter Priftin nga kjo pikëpamje na duket ma tepër çeshtje forme dhe konseguencë strukturore.

Për historinë e diasporave tona që ndezen e fiken, sot mund të ketë fillue nji histori e re, ajo e pasjes së nji qendre që askush nuk e pengon me qenë edhe gjeometrikisht qendra e periferive kulturore që ato përbajnë. Por asht tepër herët me thanë sesi do të zhvillohen punët. Me si kanë ndodhë punët deri tash, pesimizmi ka qenë shoku ma i sigurtë.

KUSH PO I MASAKRON TEKSTET E MARTIN CAMAJT?

April 1, 2017 by dgreca

Nga Primo SHLLAKU/

Po botoj ktu versionin e plote te shkrimit tim mbi fillimin e masakrimit te tekstit te Martin Camajt qe doli ne suplementin kulturor te gazetes MAPO.

“U”-ja e vogël e pësores dhe si po e pëson Camaj nga “zbardhuesit” filologë

U bâ nji çerek shekulli qyshkur se Camaj e filloi zbarkimin e tij triumfal në atdheun e mohuem. Ai iku si nji i ri me frika e andrra dhe erdhi mbrapsht në formë librash e fryme, tashma i sublimuem prej shpirtit të artit dhe të poezisë. Ardhja e tij ka qenë e vështirë dhe e mundimshme. Ai i përkiste nji shkolle tjetër të shkrimeve dhe në kushtet e nji lirie të vetkuptueshme vazhdoi të jetë pjesë e traditës së madhe letrare të veriut shqiptar. Liria dhe ngjyresa e traditës do të ktheheshin në bumerang për autorin. Mes tij dhe shestimeve letrare ktu ndër ne do të hapej nji plasë e thellë prej atyne sizmikeve dhe kjo do t’ia vështirësonte rrugëtimin në kthimin e tij posthum. Edhe pse shkolla letrare që u zhvillue mbrenda vendit të tij kishte ra dhe ishte ronitë mbrenda nji nate – ramja e sistemit kishte marrë me vete të gjitha sajesat e veta – “armata” e madhe e shkrimtarëve të realizmit socialist që kishin lanë rininë e tyne, kohën e bukur, frymëzimin, andrrat dhe dashuninë e tyne në karabinanë e ksaj metode, u ndie shum keq para veprës së thjeshtë e monumentalisht modeste të Martin Camajt, i cili po vinte në shtëpinë e vet si frymë dhe si landë shpirtnore, tue shkaktue krizën e veprave dhe të mundit të humbun të ktyne të fundit. Por nuk ishte vetëm kjo. Gjatë mungesës së tij dhe jo për shkak të saj, shqiptarët e ngujuem në istikamet e besnikërisë ideologjike të nji diktature të pakundshoqe, kishin vu dorë edhe mbi gjuhën, tue pretendue se shqiptarëve i duhej nji gjuhë letrare dhe se gjuha letrare ishte ajo që propozohej nga shteti i asaj kohe. Problemi i gjuhës lidhej intimisht e dinakërisht me hegjemonitë krahinore dhe me mitin e ngadhënjyesit. Meqë shprehja gjuhësore e M. Camajt ishte koine-ja veriore e lavrueme prej nji gjysëmmijëvjeçari dhe e potencueme me traditën e madhe rilindase të epigonëve epokalë si Fishta, Migjeni e Koliqi, ardhja e Martinit ishte disi e komprometueme. Ashtu sikurse e kam theksue edhe në studimin tim mbi Martin Camajn “Nji Uliks që nuk mbrriti kurr në Itakë” (Shtëpia Botuese “Gj. Fishta”, 2005), qarqet akademike dhe universitare shqiptare mbrenda vendit u gjetën gjallë e ngusht. Në pamundësi për ta pengue ma ardhjen e tij dhe depërtimin e veprës së tij, ata duhet t’i jepnin nji vend, dhe kjo kryesisht nën trysninë e madhe të lexuesit të etun shqiptar që e priti dhe e lexoi me nji kureshtje të jashtëzakonshme. Shqiptarët për herë të parë po lexonin nji letërsi shqipe të krijueme gjatë gjysmës së dytë të shek. XX, e cila nuk ishte e prekun nga lëngata skorbutike e realizmit socialist. Ndërkaq Martini kishte ndrrue jetë dhe vepra e tij ishte në dorën e shqiptarëve, si për lexim ashtu edhe për studim. Dhe vërtet pati vullnete të mira e me rezultat që u fokusuen mbi këtë fenomen letrar e kulturor që na ra në oborrin tonë të shtëpisë si nji meteor, por si meteor i randë që shkaktoi tërmet.
Me fillimin e studimeve të ktij autori e me drejtimet standarde të hulumtimeve standarde të kritikës sonë letrare, u banë disa përpjekje klasifikuese të tipologjive e të formës, si dhe disa qasje simbas klisheve të kohës, gjithsesi formale, të ndrojtuna dhe të pasigurta. Ndërkaq fama e Camajt rritej në botën letrare shqiptare dhe, si popull mitoman që jemi, fama e tij arriti pika kulmore të paimagjinueshme që, ma së shumëti, tregonin sesa pak qe kuptue thalbi i ktij autori.
Fama e rritun dhe diskutimi mbrenda rretheve zyrtare por edhe të lira letrare arriti me nji mijë halle ta vêjë në vigjilencë dhe ma vonë në lëvizje zyrtaritetin tonë akademik lidhë me çka do të bahej me Camajn.
I pari rast që di unë kur establishmenti zyrtar u shfaq hapun dhe solemnisht për Martinin ishte dokumentari i Tefta Radit “Camaj i pakrahasueshëm”. Ky qe nji eveniment i bukur me pjesëmarrje dhe me shum kualitet pjesëmarrësish. Ishte edhe zonja Erika Camaj, e cila megjithë moshën dhe telashet e shëndetit, përpiqet të mos mungojë në atdheun e bashkëshortit. Gjithçka filloi gjatë shfaqjes së dokumentarit ku unë vuna re se, megjithse Martini ulej e çohej si “i pakrahasueshëm”, gjatë komenteve për të e rreth tij përdorej me bollëk fjala “poet i diasporës” ose edhe “ një ndër poetët më të shquar të mërgatës”. Mbeta i përshtypun keq nga përdorimi “i papritun” i termave historiografikë “mërgatë” dhe “diasporë”. Pse mbeta i përshtypun keq? Në radhë të parë fjala “mërgatë”, edhe pse nji leksemë e bukur shqipe, ishte e ndotun ideologjikisht për shkak të romanit të famshëm të N. Jorgaqit “Mërgata e qyqeve”. Meqë fjala mërgatë ndër ne në ato vite ishte njilloj “neologjizme” e paprovueme, sepse qëllimisht asokohe kalohej me heshtje se ne kishim nji mërgatë në Europë dhe Amerikë. Por lidhja e fortë stigmatizuese mbrenda togfjalëshit e fjalës mërgatë me qyqe, e bante të pahijshme për mue karakterizimin e Camajt me fjalë të drejtpërdrejta ose të përafërta që mund t’ia ulnin pahun atij. Të them të drejtën u revoltova. Me të mbarue dokumentari, vrapova tek z. Erika Camaj, i shpreha shqetësimin tim dhe ajo thirri Bardhyl Demirajn që të fliste me mue. Mbasi e pohoi se teksti dhe skenari i dokumentarit ishte shkrue prej tij, e pyeta se nga dolën tashti këto fjalë diasporë dhe mërgatë Ai m’u përgjigj : Pse a nuk është e vërtetë se Camaj ka jetuar rreth 45 vjet jashtë. Atëherë unë i thashë: Po pse nuk thuhet e njajta gja për Naimin, Çajupin, Z. Jubanin, Pashko Vasën, Nolin ? M’u përgjigj se Shqipëria në kohën e Naimit ishte pjesë e perandorisë osmane dhe shqiptarët e Naimi jetonin në të njëjtin shtet. I bindun se ai po fliste pa përgjegjësie pyeta edhe nji herë: – Po Kadarenë shkrimtar të diasporës e queni ju? Bardhyl Demiraj u largue dukshëm i shqetësuem nga pyetjet e mia.
Në të gjithë kohën mbas mundohesha të gjej shkaqet përse Bardhyl Demiraj kishte aktivizue këtë lloj terminologjie, e cila, për fat keq, po sprovohej në këtë stil të gjanë vetëm mbi lëkurën e Martin Camajt. Hapa enciklopedinë frënge dhe pashë se ç’thuhej aty për Chateaubriand-in, Hugo-in, Camus-n, André Gide-in. Asgja. I pari plot dhjetë vjet në Angli, Hugo-i disa herësh mërgimtar në Belgjikë. Gide-i dhe Camus-ja të lindun në Algjeri, por shkrimtar francezë. Ah, thashë me vete këta francezët i duen shum shkrimtarët e shtëpisë së vet.
Në Parathënien e vëllimit me korpusin poetik të Camajt, botue tashti shpejt nga Shtëpia Botuese “Onufri”, Camaj shprehet kshtu : “S’do qitë mendësh se afër një e tretë e njerëzimit sot janë të ikun a të shpërngulun nga vendlindja.” A thue do ta ketë parandie Camaj se zavendësii tij në katedrën e Universitetit elitar Ludwig-Maximilian të Mynihut, në shenj mirënjoftjeje për katedrën që ai gëzon sot, do të nxirrte për të nga arsenali fjalët “mërgimtar” e “diasporak”, që ai vetë i shifte si me konotacione tëhuejtjeje dhe përkeqësimi? Unë si lexues, pra, shquej mirëfilli se Camaj e ka pikë të dobët qenien e tij si mërgimtar, jo aq për sa ajo fjalë mund t’i thuhet dikujt që ikë për arsye ekonomike, por për faktin se ai e dëshiroi atdheun e vet ma shum se kurr, kur ai u ba i vlefshëm për të dhe nuk i solli pak lavdi. Mos vallë i duhet thanë Bardhyl Demirajt si vetëm gjuhtar që asht, se poetët qofshin mbrenda atdheut, qofshin jashtë tij janë e mbeten mërgimtarë, sepse atdheu i tyne asht diçka ideale që ata e ushqejnë me disforinë e tyne të përhershme? Ky studiues e gjuejti Camajn atje ku atij i dhimbte ma fort. I fortë si nishanxhi!
Ndeshja e dytë e imja me B. Demirjan ku unë e kritikova atë haptas në sallën kryesore të Universitetit të Shkodrës ka qenë me rastin e 90-vjetorit të Camajt më 15 tetor 2015. M’u dha fjala (sepse organizatore e eventit ishte shoqata “Dukagjini) dhe në fjalën time shpreha së pari mospëlqimin tim për karakterizimin e Camajt nga ana e Kadaresë si “poet i lartësive”. Pastaj po nominalisht u mundova t’i shpjegoj audiencës se Pr. dr. B. Demiraj e kishte ambalazhue Camajn mbrenda termit “poet i diasporës ose i mërgatës” dhe se ky trajtim ishte dashakeqës nga ana e tij sepse e paraqiste poetin në fjalë si “ të huej, të largët, të pakuptueshëm dhe si të çuditshëm për shkak të gjuhës kryesisht” për lexuesin.

Dhe e gjithë kjo odise ku unë po i delja zot Camajt për të drejtën e shenjtë që ka ai me iu respektue dëshirat për së vdekuni, së paku, kulmoi më datën 9 mars 2017, ora 18.00, kur Shtëpia Botuese “Onufri” me z. Bujar Hudhri në krye të saj, organizonte nji mbramje përkujtimore me rastin e 25 vjetorit të vdekjes së M. Camajt. Kisha edhe unë nji ftesë. Mbramja përkujtimore ishte organizue në nji format të ri, udhëhiqte z. Matteo Mandalà. Edhe pse ishte nji përvjetor vdekjeje e rasti ishte për ma solemnitet dhe depërtim në ato prumje eventuale të kritikës rreth këtij poeti, eventi ishte përqendrue në aspekte anekdotike nga jeta e poetit.
Kur e mori fjalën Bardhyl Demiraj, i cili, i vetmi, shpalosi erudicion e latinologji, megjithë vemendjen që kishim për të ndigjue ndonji zbulim të ri si njeri i afërt i katedrës dhe i studimeve camajane që ai asht, doli se i vetmi qëllim që ai kishte pasë atë natë ishte të ngrehalucej në foltore, të më gjente me sy në vendin ku po rrija dhe dy herë radhazi, me nji ndërkohë 2-3 minutash, të drejtohej nga ana ime dhe të më tundte dorën dhe të më tregonte kërcnueshëm, aq sa mund t’ia mbante atij në nji sallë plot me të ftuem të spikatun. Ky gjest i pacipë dhe balosh prej shkencëtari që gëzon privilegje të trashigueme dhe siguri a priori mbrenda establishmentit zyrtar akademik – këtë po e avancoj me hamendje, por jo pa bindje – ishte ai i njeriut që ka marrë përsipër të “zmerilojë” figurën dhe veprën e M. Camajt. Si studiues i Camajt dhe si dashamirës pa kushte i ktij poeti mendoj se duhet të thirresha për t’i thanë dy fjalë, kuptohet, jo anekdota dhe llogje pa bereqet, por diçka tjetër, për shembull, lidhun me marrëdhaniet e tij me shkrimtarët e tij bashkëkohës dhe realizmin socialist, të cilit ai i ka ba kundërmajë me të gjithë qenien dhe ndjeshmëninë e tij. Jo vetëm që nuk na u dha fjala, por Bardhyl Demiraj, më kërcnoi me gisht dy herash dhe përsëriti plot mllef fjalën “mërgatë”. Ky shkencëtar që punon e jeton prej vjetësh në Bavari guxoi të më kërcnonte aty ku isha i ulun dhe po e ndigjoja – me vemendje bile – në nji kohë që kisha në xhep ftesën e mikut tim e të familjes time, Bujar Hudhrit ; pra isha mysafiri i tij e ai ishte ai që kishte hjekë të gjitha shpenzimet e mbramjes, kryekreje vëllimin me poezinë totale të M. Camajt. Ky “bavarez” i supozuem e tregoi se nuk njef as kanunet ma elementare të mikpritjes e të galateos gjermane jo se jo, por ato të asaj shqiptare. Ai u tregue arrogant me gjestet e tij sa shqetësoi edhe ish-presidentin Moisiu që ndodhej dy radhë para meje. E çfarë mendonte ai ? Se gjestit të tij do t’i përgjigjesha me të njajtin gjest ? Duert e gishtat nuk i kam për me i tundë në shenj kërcnimi. I kam për me shkrue dhe këtë po baj tashti.

Bardhyl Demiraj i përket asaj çete shkencëtarësh që janë rritë pa rival dhe gjithnji me direktivë mbi kokë. Ai nuk e njef dhe nuk e përfill lirinë e fjalës dhe ndihet i predestinuem për pozicionin që ka. Megjithse jeton në nji vend kulturalisht e intelektualisht nga ma të kulturuemit e Europës e të Prendimit, ai nuk e njef pluralizmin kulturor, nuk e pranon polemikën se ka frikë argumentet dhe versionet. Vazhdon të merret me nji punë rutinë qëmtuese prej çikrrimtari pa spikamë dhe gjithnji në surdinë. Puna e tij kjo. Kur s’ka të tjerë, nuk ka. Shqipnia emeton mediokritet. Puna e saj edhe kjo. Por duhet ta dijë B. Demiraj se në Shqipni punët filologjike e kritike letrare ma të mira i kanë ba ata që nuk paguheshin për këto punë.

Kur mora në dorë vëllimin me poezinë totale të M. Camajt Vepra poetike (2017) që u promovue po atë natë, konstatova se sa po avancon Demiraj në mbajtjen për vete të burimeve dhe të referencave. Në këtë vëllim Demiraj ka vu nji parathanie të Camajt, të cilën nuk e shënon se ku e ka marrë. Ajo del që nga botimi 10vëllimësh por nuk jepet se nga cili dorëshkrim apo tekst e ka marrë. Pastaj ka një përdorim tekstesh pararendës pa kritere kronologjike dhe që nuk respektojnë variantin e fundëm të redaktuem prej autorit si vullnet i patundshëm dhe i patjetërsueshëm që hyn në të pacënueshmen e copy right-it. Herë ka marrë për bazë botimin e 1967, herë atë të 1991. Ka jokonseguenca në dhanien e pashquesit “një” që herë e mban si të të tillë, herë e kthen në “nji”. Madje në një poezi kjo nyje pashquese në titull del “një” dhe në trup të poezisë të së njajtës poezi del si “nji”. Ma e pakta që mund të thuhet asht se ai nuk ka transparencë referencash. Vallë të jenë gabime të rastit ? Demiraj ka problem me gjuhën e Camajt. Ai ka hjedhë në piacë teorinë e tij të “përditësimit”. Pra ai do që ta përditësojë Camajn, çka do të thotë se nuk ka mbarue punë me të, mbasi ditët janë të panumurta dhe ai andrron “përditësime” të panumurta mbi indin tekstor të poetit. Mos vallë më kto “gabime” ai po krijon rastin për nji përditësim (lexo : sakatim) tjetër. E bukur besa ! E ulim e e çojmë gjuhëtar dhe vetëm mbas një çerek shekulli i “përditësojmë” tekstin, gjuhën, shprehjen dhe idiomën. Dhe cili asht preteksti? Nuk kuptohet, thonë. Forconi shkollën, zotnij, mos krasitni gjuhën. Dante-ja jepet në shkollat e mesme italiane me aparat gjuhësor por askush nuk mund të guxojë ta prekë tekstin e tij 800vjeçar. Janë shkrimtarë e poetët që krijojnë gjuhën letrare e jo gjuha poetët. kshtu ka ndodhë e kshtu do të ndodhë edhe ndër ne se nuk jemi përjashtim antropologjik na shqiptarët.
B. Demiraj “shpalos” kriteret e veta të punës në përgatitjen e ktij botimi voluminoz dhe delikat. Ai flet për “akribi”, fjalë diturore kjo që do të thotë “saktësi”, “rreptësi”, “disiplinë e hekurt në dhanien e autentikes” etj. Megjithatë, tashti që shembujt po bahen shum dhe shum pika formojnë drejtëzën dhe drejtëza shënon edhe drejtimin, nuk mund ta akuzojmë krejt ashtu, fare-fare, Demirajn për mungesë “akribie”. Ai asht në përputhje të plotë dhe shum i saktë në planin e tij okult për krasitjen hap pas hapi të Camajt, për kthimin e ktij lisi të vetëquejtun – dhe i tillë asht – në nji pemë dekorative të qethun e të rrumbullakosun diku në nji cep të kopshtit letrar të shqipes. Ai paska kohë që vazhdon me përvijimësi nji plan të kjartë e afatgjatë për çmontimin kapilar të Camajt, për prishjen e prozodisë së tij përmes prekjes së gjuhës, prishjes së imazherisë së tij poetike, reduktimin e tij në nji produkt të rëndomtë OMG, tue thye me qëllim të gjitha rregullat e të drejtës së autorit, të autenticitetit dhe të paprekshmënisë së tekstit letrar. Ai vazhdon të pajisë tekstet e tij – simbas traditës së Camajt, thotë ai dhe ktu ka të drejtë – me fjalortha shpjegues, por, çudi e madhe, e ka rritë numrin e leksemave “të vështira” deri aty sa me shënue edhe fjalën asht se nuk qenka e zakonshme në tosknisht, por që në fjalorin e shqipes ndodhet së bashku me shumësin e saj eshtra-t. Nëë fjalorthat e tij ka shpjegime të pasakta, ravguese dhe që krijojnë pshtjellim si amë-a që jepet si erë e mirë, aromë, por që nuk asht kshtu. Amë-a asht shije dhe as e mirë as e keqe por neutrale.Vazhdon Demiraj të hedhë gurë ndër rrotat e Camajt dhe të letërsisë së tij, tue i dhanë përmasa statistikore false elementit të tij kinse të pakuptueshëm.
Por ende nuk kemi folë për kulmin e ndërhymjes së tij në kto tekste. Ai e ka rrethanën lehtësuese sepse nuk e njeh gegnishtën, asht rishtar në të. S’ka sesi me e njoftë, kur nuk e do. Tek Palimpsest që unë e kam quejtë kanga e tij e mjellmës dhe që, me fjalë të tjera, do të thotë se asht testamenti i tij poetik dhe ekzistencial, kur, me ndjenjën e vdekjes së shpejtë, por edhe me entuziazmin e shembjes së komunizmit në rang kontinental, ai ka vendosë të dalë nga “hermetizmi” i tij dhe t’i thotë mendimet , sidomos për kolegët e tij të Shqipnisë që, simbas tij, kishin qenë bashkëpuntorë në diktaturë dhe që e kishin sjellë “mortjen lumit përpjetë në plang” (Palimpsest i rrëfyem, fq. 56, Palimpsest, Munich & New York, 1991)
Demiraj ka ndryshue me qëllim vargun ma akut dhe ma djegës të ksaj poezie, ku, me nji prekje tejet të hollë dhe “të padukshme”, ka eliminue “u”-në e pjesores së aoristit dhe ka fillue gjymtimin e vargut e, për rrjedhojë, të mendimit. Vargu në origjinalin e botimit të 1991 asht kshtu : “Pati edhè asish ndër né / që nuk u zu vendi vend e u banë drû lundre / e sollën mortjen lumit përpjetë në plang”. Kurse tek kolana 10vëllimëshe dhe tek Vepra poetike (2017) Demiraj ka heqë me marifet nji “u” të vogël atje dhe ia ka topitë krejtësisht kuptimin vargut. Tek Palimsest (1991) bashkangjitun ka edhe përkthimin e Leonard Fox-it, i cili e ka kuptue mirë “u”-në e vogël të shqipes dhe e ka përkthye korrekt, me “akribi”: “they did not hold their ground and became ship timbers.”
Çfarë e shqetëson vallë B. Demirajn tek ky varg që i lindi detyrimi me e hjekë “u”-në e pësores? Pa atë “u” vargu merr një kuptim të hallakatun që nuk asht aspak kuptimi që ka në kokë Camaj. Kush vallë t’ia ketë ngarkue Demirajt detyrën për t’i pajtue pa polemikë e pa diatribë shkrimtarët shërbestarë të realsoc-it me vetë atë që kta shkrimtarë i quen “parka”, pra ftyra të shëmtueta të Hadesit? Kjo asht e vërteta. Kshtu ka thanë ai dhe ka nënshkrue. Hajdeni ta diskutojmë dhe, poqese nuk ka të drejtë, ta censurojmë për hatër të vllaznimit dhe të pajtimit kombtar.
Gjithë kto ndryshime dhe prekje të pahirta e shkatërruese të B. Demirajt duhen denoncue dhe duhen ba nji debat publik i atyne që u dhemb letërsia dhe që zbrazëtinë që la shembja e realsocit e shikojnë me ankth e me rrezik. Vallë ku e merr Demiraj gjithë këtë kurajë për të ba operime kaq të thella dhe tjetërsuese në tekstet e Camajt ? Di gja Akademia e Shkencave apo… po parafrazoj nji varg të Çajupit : “…Akademia që më shukon,/ të më bëjë gjë s’guxon,/ se ka mejtime të tjera…”
Po katedra albanologjike në Mynih, po katedrat e shqipes e letërsisë në universitetet ktej e andej Drinit? Po, Erika Camaj asht në dijeni për këtë fillim masakre mbi veprën e të shoqit, që mban edhe të drejtën e copy right-it ? Po dashamirët e Camajt që e mbajnë majë koke dhe e ulin e e çojnë për të madh ?
Dy rrugë janë : Ose Demiraj asht nji “i pavetdijshëm i gjorë” dhe aq di e aq ban, ose asht i porositun të hartojë nji teori “përditësimi” mbi poetin Martin Camaj dhe ato që ne sapo vumë re në këtë shkrim janë fillimi i fushatës së tij për t’i caktue Camajt nji fat dytësor letrar përmes shkatërrimit të mediumit gjuhë, në të cilin, për çdo lexim, ndodh edhe mrekullia e poezisë së tij.
Po e mbyll me kto fjalë të Platonit : « Lehtas ia falim nji fmije frikën që ka nga terri. Por Tragjedia e jetës asht atëherë kur njeriu ka frikë nga drita. »

Tiranë, 29 mars 2017 P.Shllaku