Prof. Dr. Bardhosh Gace – Dielli

BLERIMI SHPIRTËROR I IDAJET JAHAJ NËPËR GJËMIMET E HISTORISË SË LABËRISË

August 7, 2016 by dgreca

Prof.Dr.BARDHOSH GAÇE/

Në dekadat e fundit u shfaqën mjaft zëra të fuqishëm vlonjatë në fushën e historio-grafisë, siç është e dhe rasti i poetit e historianit Idajet Jahaj, i cili, me një varg artikujsh, studimesh e monografish, ka dritëzuar mjaft ngjarje e bëma të rëndësishme të kësaj treve zulmëmadhe të Labërisë. Punimeve të tij tashmë u referohen edhe studiues të ndryshëm në Tiranë, Prishtinë e në vise të tjera shqiptare.

Me një varg punimesh e gjurmimesh të tij, si ai për Pishtarët e Dritës, mësuesit e gjuhës shqipe në Vlorë e në Labëri; për heroin Zigur Lelo; për Gratë Vlonjate në Histori; për patriotët e Bregut të Detit (Himarës), etj. etj, shkrimtari Idajet Jahaj ka krijuar individualitetin e tij si një historiograf i kohëve moderne, që i flet kohës dhe njerëzve me mesazhe bashkëkohore.

Në vazhdën e kësaj përvoje krijuese, ai na vjen tani me një tjetër vepër historio-grafike si “FLAKADANË TË HISTORISË”, në faqet e së cilës oshëtijnë gjëmimet e historisë së Labërisë, duke portretizuar me mjeshtëri shumë figura, të cilat kanë qenë përhumbur në mjegullat e kohës.

Është meritë e jashtëzakonshme e këtij studiuesi, i cili, i mbështetur në një material të pasur të botuar, arkivor, të dëshmive të ndryshme dhe krijimtarisë gojore të popullit, u përcjell brezave të rinj figura të mëdha të historisë, përfaqësues të fshatarësisë e popullit tonë në luftërat dhe përpjekjet për lirinë dhe pavarësinë e atdheut.

Duke portretizuar figura të tilla të shquara si Zenel Gjoleka, Cane Miftar Smokthina, Lulo Abaz Tërbaçioti, Selam Hasan Velça, etj, autori na çon në kryengritjet e mëdha të shekullit XIX, në Besëlidhjet dhe Kuvendet Ndërkrahinore, ku nxjerrin krye një varg prijësash popullorë, armët dhe trimëria e të cilëve tronditën themelet e Portës së Lartë dhe kancelarive të Evropës, në kërkim të të drejtave të tyre kombëtare.

Portretet e këtyre luftëtarëve të shquar popullorë, si dhe mjaft bashkëluftëtarëve të tyre, autori na i ka dhënë me shumë sqimë, me veçoritë e tiparet e tyre, me individualitetin dhe rolin e tyre historik që ata kanë luajtur duke bashkëpunuar edhe me prijës të krahinave të tjera.

Ashtu si edhe në vepra të tjera, tek ky autor të bën përshtypje fakti se këto figura ai i jep në sfondin e përgjithshëm historik, të ngjarjeve e ndodhive, ku spikat më tepër roli i tyre. Detajet, ngjarjet e bëmat janë lidhur ngushtë edhe me personalitetin e secilit prej tyre. Të tillë, ata mbajnë mbi krahët e tyre edhe këngët e gojëdhënat e kohës, që autori i ka gjurmuar aq bukur në rrjedhë të kohës.

Një vëllim më vete në këtë libër zenë edhe kapedanët e shquar të Lumit të Vlorës si: Zaçe Xhelo, Zigur Lelo, Toto Hosi, Sali Vranishti, Memo Mete Brati, Ahmet Lepenica, etj.-figura këto që shkëlqyen në përmasa kombëtare si ushtarakë e prijësa të shquar popullorë, në kryengritjet e viteve 1911-1912, në Shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, mbrojtjen e trojeve shqiptare të jugut nga intervecioni shovinist, në luftën-epope të Vlorës-1920.

Çdo njeri prej tyre është një monument i gjallë kulturor e historik.

Këto figura historike, krahas pjesëmarrjes së tyre në betejat për çlirimin e Atdheut nga monarkitë ballkanike, na shfaqen edhe me një vizion tjetër-si mendimtarë e organizatorë të shoqërive atdhetare-kulturore e arsimore si: “Labëria”, “Lumi i Vlorës”, “Mbrojtja Shkollore”, “Shtizat e Qytetërimit”, “Mbrojtja Kombëtare”, etj, të cilat gjallëruan më tej lëvizjen patriotike të kohës, por edhe përhapën më tej gjuhën shqipe, duke ndriçuar ndërgjegjen kombëtare të Labërisë.

Është meritë e studiuesit të talentuar Idajet Jahaj, i cili, në këtë varg intelektualësh e atdhetarësh të fillimit të shekullit XX, vizaton me mjeshtëri edhe portretet e veprimtarëve të shkollave e të diturive shqipe, të publicistëve të rrallë si Hamit Lumi (Vërmiku) e Halim Xhelo Tërbaçi, të cilët, me përpjekjet e tyre titanike për zgjimin kombëtar të Labërisë, u bënë pishtarë të mëdhenj të rrymës Rilindase në popull. Veprimtaria e publicistit dhe demokratit të shquar Halim Xhelo shkëlqeu edhe më vonë, si në Kuvendin zakonor të Labërisë, për emancipimin shpirtëror të popullit.

Në tërësi libri i Idajet Jahaj “FLAKADANË TË HISTORISË”, në kompleksitetin e vet, përbën një enciklopedi të figurave të shquara të Lumit të Vlorës, aq të domosdoshme në kulturën bashkëkohore historike e të brezave të ardhshëm.

Ky libër bart vlera të shumta të kulturës sonë historike përgjatë një shekulli. Krahas portretizimeve, libri është i pajisur edhe me fotografi e dokumenta, që sjellin para syve të lexuesit-ringjalljen dhe madhështinë e kësaj tradite

Asqeri Boçi dhe qytetërimi shqiptar – ballkanik

June 13, 2016 by dgreca

Nga Prof. dr. Bardhosh Gaçe/

Veçmas gjatë periudhës së Rilindjes sonë Kombëtare, u vu re një lëvizje e gjerë dhe në gati gjithë fushat e dijes për ta evidentuar historinë e Shqipërisë si një histori e hershme ballkanike, si një histori e mëvetësishme, e cila, ndoshta më mirë dhe më vijueshmërisht se historia antike kishte pikëtakimet e saj, me kulturën, historinë, mentalitetin popullor, konstitucionin shpirtëror, ritet, doket, zakonet, mënyrën e jetesës, pra të gjithë strukturën sociale, ashtu siç e kishin qytetërimet e njohura rreth saj dhe më gjerë.

Ky zhvillim i rëndësishëm shqiptar, në kushtet e një Ballkani të trazuar dhe të mbarsur me një lloj kusarie vlerash dhe mohimesh, me tinëzi dhe vrasje pas shpine, me neps dhe passion nacional-shovinist, për ta copëtuar, gllabëruar dhe zhdukur plotësisht nga faqja e dheut racën e vjetër shqiptare, u kuptua shpejt dhe vuri në lëvizje një klasë intelektuale, dijetarë, historianë, enciklopedistë, poetë, gjuhëtarë shqiptarë, të cilët u vunë në shërbim të një çështjeje të shenjtë dhe gati hyjnore.

Jo se shqiptarëve u kishin munguar njerëzit e dijes, as vlerat dhe evidentimet e lashtësisë së tyre, përkundrazi ata kishin qenë në të kaluarën njëri nga popujt e rrallë që i kishin dhënë qytetërimit europian-perëndimor dhe lindor njerëz të kapaciteteve të dijes, strategë luftërash, guvernatorë dhe papë, kryeministra dhe perandorë të shndritshëm dhe të njohur.

Përkundër këtyre fakteve të rëndësishme, përmes të cilave merret dije dhe krenari për çdo shqiptar, njëra nga gjërat më të sigurta për të cilat ka folur e shkruar, do të flasë dhe do të shkruajë historia shqiptare, ajo ballkanike dhe europiane madje, është se shqiptarët janë bashkë-ndërtuesit, bashkëjetuesit, bashkudhëtarët dhe bashkë krijuesit e kulturës së lashtë ballkanike apo dhe më gjerë.

Interpretimet dhe apologjitë shkencore gjuhësore, arkeologjike, historike dhe burimet e autorëve antikë, mund të “ndjellin frikë” dhe xhelozi të paimagjinueshme, nëse faktet interpretohen drejtë, me ç’rast jo vetëm kufijtë ku jetuan të parët e shqiptarëve, por dhe kultura, qytetërimi, kodet njerëzore, statuset, madje dhe e drejta romake, gjuha dhe shkrimi, duket të jenë shumë dashamirë dhe shumë mirënjohës për të parët e shqiptarëve edhe shqiptarëve sot.

Siç u shënua dhe më lart, Rilindja jonë Kombëtare, njerëzit e dijes, që jetonin në vendet dhe në metropolet e kulturës së kohës, kur panë se njëri nga rreziqet më të mëdha që po i vinte vendit nga nacionalizmi i verbër dhe kulturor, i sollën kohës dhe kancelarive të kohës vëmendjen për të kaluarën e shkëlqyeshme dhe emblematike të shqiptarëve.

Në këtë argument të domosdoshëm, jo vetëm për të kaluarën, por dhe të sotmen shqiptare vijnë kontributet e njohura të albanologëve të shquar, kryesisht gjermanë dhe austriakë, qoftë dhe të ndonjë vendi tjetër, udhëtarë të shquar, libra të shkruar nga të huajt, gjuhëtarë dhe folkloristë, historianë dhe etnologë, kulturologë të sspikatur, të cilët dëshmojnë dhe interpretojnë materialisht, dokumentarisht të kaluarën shqiptare, si pjesë e qytetërimit dhe kulturës më të hershme të Perëndimit, në mos themelues të këtij qytetërimi, me të cilin krenohen jo pak popuj të tjerë.

Gjuha, mitologjia, qytetërimet shqiptare, besimi, folklori, kodet familjare dhe gjenetike, kulturat e mbartura, siç është ajo e arbëreshëve në Itali, Greqi dhe disa vende të tjera të Perëndimit, madje deri dhe në Ukrainë, pema gjenealogjike indoevropiane e gjuhëve, dëshmojnë dhe na japin guximin intelektual dhe shkencor për të mbrojtur hershmërinë dhe qytetërimin tonë të lashtë. Këtë bënë rilindasit e shquar, studiuesit e huaj dhe në vazhdim të gjithë kontributet shkencore shqiptare në Shqipëri dhe në botë.

E bëra gjithë këtë parashtresë apologjie mbi lashtësinë dhe qytetërimin shqiptar, për të motivuar dhe për të kërkuar vazhdimisht nga forcat tona krijuese, kontingjentet shkencore, arkeologjike, gjuhësore, etnologjike – folklorike, pra të gjithë fushave të dijes, për të kontribuar në këtë fushë, pasi nuk gabohet kurrë për atë që kërkojmë dhe na duhet. Të gjithë atë që lanë rilindasit dhe studiuesit e huaj, autorët e lashtësisë, se nuk gabojmë kurrë nëse do të vazhdojmë t’i tregojmë Ballkanit dhe botës se jemi një popull i lashtë, autokton që në kohët sinkretike, ku çdo gjë që shihte syri njerëzor kishte një zot.

Sprova që më ra në dorë “Shqipja përtej qytetërimeve” (Ese), me autor Asqeri Boçi, të cilin autori e ka titulluar mrekullisht kuptueshëm dhe simbolikisht me arsye patriotike- kulturore, më zgjoi ndjesinë dhe më motivoi të mbështes kontribute të tilla të mundimshme dhe të lodhshme, për shkak të gjurmimit, argumentit, analogjisë, konkluzionit, krahasimeve, hipotetizmit, analitizmit, induksionit dhe deduksionit shumësish që ato kërkojnë.

Që në fillim, sprova dëshmon një dashuri të veçantë, një lloj përkushtimi intelektual- njerëzor për një dedikim kushtuar vendit, kombit, trojeve, njerëzve dhe qytetërimit të tyre, madje përtej kufijve të njohur kohorë, që kur u evidentuan kombet dhe shtetet. Motivi i shqiponjës, që emblemon kërkimin dhe interpretimin e autorit është i bukur, i guximshëm dhe largpamës. Shqiponja është shpendi i lartësive, i qiejve të pastër, e cila sheh gjithçka nga lartësitë e mëdha dhe nuk zvarritet, ashtu siç zvarritet dhe zvarraniku më i rrezikshëm, gjarpri. Përkundrazi ajo e “ekzekuton” këtë zvarranik, falë natyrës së saj. Përthyer dhe lexuar ndryshe simboli i shqiponjës, i cili ndihmon në ndërtimin e metaforës mbi shqiptarët, unë kuptoj se autori ushqen një krenari të ligjshme, të cilën ia motivojnë kohët e hershme të njerëzve të tij, se shqiptarët janë populli që i kanë parë dhe duhet t’i shohin nga lart popujt e tjerë, që para qytetërimeve ballkaniko- europiane.

Ese-ja “Shqipja përtej qytetërimeve” është një kontribut intelektual, që mëton specifikisht të merret me një çështje jashtëzakonisht të rëndësishme, një çështje që fare pak gjuhëtarë apo shkencëtarë të dijes shqiptare dhe botërore, kanë guxuar të merren me të.Pavarësisht të qenët një zë i veçantë në një kohë guximesh të mëdha dhe ‘kaotizmit’ kulturologjik, unë mendoj se studimi është një përmendje e nevojshme për një çështje që duhet të zgjohet nga “gjumi” i thellë, apo të “shkundet” nga pluhuri historik me të cilin është mbuluar. Pavarësisht strukturës konceptuale, burimeve të mundshme që autori ka përdorur, unë mendoj se punimi në fjalë ka një tipar të dukshëm njerëzor dhe intelektual, për t’u përballur me vështirësitë e pafundme që shtron përpara dija shkencore dhe argumentuese, ka një kredo të qartë.

Autori shkruan ndër të tjera: “Se pa zbardhur saktë thëniet që gjejmë në shkrimet e lashta, nuk mund të kemi histori reale…”. Është një nga gjërat më të mira të kësaj ese-je, përmes të cilës kërkohet kontributi shkencor dhe angazhim studiuesish, për t’i dhënë vendin e duhur shqipes, si gjuha më e vjetër, jo vetëm në Ballkan, qytetërimit shqiptar, i cili është në themelet e antikitetit, kontuinitetit dhe vazhdimit kulturor shqiptar, pavarësisht korrektimeve dhe copëtimeve të përjetshme, që kur njerëzimi u “shpall” në tokë. Në studime të kësaj natyre, rëndësi të veçantë ka qasja, mekanizmi që përdor studiuesi në afrimin e ideve dhe atë që ai kërkon të vërtetojë. Mendoj se ese-ja ka një qasje të rëndësishme, e cila nuk duhet të kalojë në heshtje sepse:

– Duke u nisur nga praktikat njerëzore nëpër të gjithë veprimtarinë individuale, familjare, shoqërore e më vonë të bashkëveprimeve statusore apo kanunore (rregullit), kur njerëzit u bashkuan dhe iu bindën rregullit të pranuar, në të gjithë këtë rrugëtim mijëravjeçar, ata kanë udhëtuar përmes komunikimit me njëri – tjetrin.

– Është shumë e rëndësishme për studiuesin për ta kuptuar dhe vlerësuar këtë moment. Ata kanë komunikuar me njëri- tjetrin përmes fjalës, këtij “guri” të pa-zhbëshëm kurrsesi, pavarësisht latimit apo gdhendjes kohë pas kohe, d.m.th. përmes gjuhës. Dhe me të drejtë, që në argumentin e parë, përmes të cilit Asqeri Boçi ka kaluar mijëra tinguj, fonema, morfema, fjalë, sintagma, kumte, emërtesa, tekste etj, ai fillon me fjalinë: “Studimi që kemi para identifikon greqishten e vjetër si shqipe e vjetër…”.

– Autori i ese-së është i hapur, kërkues, debatues, i angazhuar dhe me një këmbëngulje të qartë në qasjen e tij. Të marrët kryesisht me lëndën gjuhësore, është një angazhim i vështirë, por i zgjuar, i qartë, pasi në njohjen njerëzore, në argumentet shkencore, në analogjitë, apologjitë, komentet e mënyrat e tjera të përdorura rëndom ka pasur hallka të këputura, ashtu siç është në të vërtetë historia njerëzore.

Më ka zgjuar kureshtje dhe interes studimi në fjalë për dy arsye:– Së pari, metoda dhe argumenti që autori përdor dhe ka vullnetin të ushtrojë me forcë, përmes gjuhës shqipe, një strukturë të lashtë dhe të njohur, pavarësisht honeve nëpër të cilat ka udhëtuar ajo, pavarësisht teksteve të saja të shkruara që nga Fon Harfi, Pal Engjëlli dhe “Meshari…” i 1555, asgjë nuk na pengon të shpjegojmë me shqipen tonë tekste dhe fjalë, që janë skalitur në qeramikë, në varre, në basorelieve, në përkrenare, në rrethana të tjera dhe fjalë të para 3000 vjetëve. Autori është i bindur se argumenti, shpjegimi përmes shqipes, i kalon barrierat e evidentimit të shkrimit shqip, që ne njohim sot. Shpjegimi përmes shqipes na dijëson se shqipja është më e para gjuhë në gadishull dhe të gjithë janë ushqyer prej saj.

– Së dyti, pavarësisht vërtetësisë, pasi koha duhet të na bindë dhe të verifikojë, autori nuk i është shmangur aspak mundimit shkencor, brenda kapaciteteve të tij, interpretimit të ndërtimit të strukturave të shqipes, krahasimisht me gjuhët e tjera dhe lënda interpretuese, që zë jo pak vend në këtë ese. Thuajse ajo është ngritur mbi këtë lëndë të interpretuar, duke verifikuar shqipen në rrënjën e gjuhës së vjetër greke. Tendenca për të (ri)-krijuar tinguj, zanore, bashkëtingëllore, fjalë, alfabet, struktura kuptimore, lëvizje theksash, kohë foljesh, forma gramatikore është dëshirë e mirë dhe një nderim i çmuar për të vërtetën dhe shqipen.

Në këto shënime të shkurtra mbi studimin, potencialisht për t’u ndjekur më vonë nga vetë autori apo të tjerët, nuk është vendi për të interpretuar argumente, por për të mbështetur punën e studiuesit.

Dy librat më të rëndësishëm të antikitetit “Iliada” dhe “Odiseja” janë dhe dy “objektet” lëndore, interpretuese, analitike dhe hamendësuese, në gjuhën e të cilëve studiuesi referon dhe shqipen, ku “identifikon greqishten e vjetër si shqipja e vjetër”. Logjikisht është vepruar drejt, pavarësisht se dy tekstet e vjetranga Fon Harfi, Pal Engjëlli dhe “Meshari…” i 1555, asgjë nuk na pengon të shpjegojmë me shqipen tonë tekste dhe fjalë, që janë skalitur në qeramikë, në varre, në basorelieve, në përkrenare, në rrethana të tjera dhe fjalë të para 3000 vjetëve. Autori është i bindur se argumenti, shpjegimi përmes shqipes, i kalon barrierat e evidentimit të shkrimit shqip, që ne njohim sot. Shpjegimi përmes shqipes na dijëson se shqipja është më e para gjuhë në gadishull dhe të gjithë janë ushqyer prej saj.

Më ka bërë përshtypje gjithashtu inteligjenca me të cilën ai ka kërkuar të kapë kodet, veçmas në raport me gjuhën greke, kulturën greke, për shkakun e të qenit kulturë antike dhe “terren” me mundësi për të kapur argumentet. Dy librat më të rëndësishëm të antikitetit “Iliada” dhe “Odiseja” janë dhe dy “objektet” lëndore, interpretuese, analitike dhe hamendësuese, në gjuhën e të cilëve studiuesi referon dhe shqipen, ku “identifikon greqishten e vjetër si shqipja e vjetër”.

Logjikisht është vepruar drejt, pavarësisht se dy tekstet e vjetra nga Fon Harfi, Pal Engjëlli dhe “Meshari…” i 1555, asgjë nuk na pengon të shpjegojmë me shqipen tonë tekste dhe fjalë, që janë skalitur në qeramikë, në varre, në basorelieve, në përkrenare, në rrethana të tjera dhe fjalë të para 3000 vjetëve. Autori është i bindur se argumenti, shpjegimi përmes shqipes, i kalon barrierat e evidentimit të shkrimit shqip, që ne njohim sot. Shpjegimi përmes shqipes na dijëson se shqipja është më e para gjuhë në gadishull dhe të gjithë janë ushqyer prej saj.

Plutarku në “Jetët paralele”. Gjithsesi mjedisi, “ekuivalenca” është e një mjedisi gjuhësor dhe kulturologjik. Dy tekstet janë shtyllat e gjuhës, kulturës, semantikës, semiotikës, etnokulturës dhe etno – qytetërimit antik.

Rëndësi në këtë qasje kanë jo vetëm ligjësoritë me të cilat ka punuar autori, por fjalët e evidentuara, të cilat duhet të zënë fondamentin kulturologjik, social, marrëdhëniet dhe komunikimin e gjerë nëpër gjithë rendet, d.m.th diakronikisht.

Gjithashtu, një qasje e tillë është dhe një moment i nevojshëm reflektimi mbi gjuhën shqipe në çështje jo pak të rëndësishme dhe themelore, pasi ajo është e aftë të “kryejë operacione” të rëndësishme me plotësinë e saj. Kjo është e rëndësishme në ese.

Mendoj se duhet vlerësuar qasja dhe këmbëngulja e autorit dhe për një rivlerësim tjetër të shqipes, të cilën ai e bën prezent dhe përmes interpretimit të fjalëve apo glosave, të cilat jo se në çdo rast kalojnë perms “filtrit’ dhe ligjësorive fonetike, pasi në gjuhësinë shqiptare ka “lëkundje” mbi “ekuacionet” fonetike, fleksionet e brendshme, por autori kupton mirë konsideratën shkencore dhe praktike të ligjeve të shqipes në përgjithësi, në një shtrirje të sadomundshme kohore.

Interpretimet fonetike, shtesat dhe rëniet e tingujve, mbartjet, huazimet dhe ndikimet si rezultate fqinjësore të zhvillimeve, janë të rëndësishme në punime të kësaj natyre, të cilat mbartin nevojën e një bagazhi të konsiderueshëm për të shtruar këto lloje interpretimesh.

Autori nuk është në një terren të pashkelur, pasi albanologë të njohur, studiues me autoritet të njohur si Hahn, Majer, ato shqiptarë, kanë njoftuar se shqipja “nyjëton” zhvillimet gjuhësore, jo vetëm të gadishullit ballkanik, por në rrethin e familjes indo-europiane.

Në këto kushte autori ka bërë një përpjekje të lavdërueshme, pasi ligjësoritë e interpretimit të fjalës, si një fenomen i rëndësishëm dhe “kampioni” më i besueshëm në të cilën shtresohet gjuha dhe koha, cilësitë e komunikimit të një populli, atij i është dashur të elementojë në disa raste fjalorë të konsiderueshëm, në të cilët determinon një logjikë e arsyeshme e zhvillimit gjuhësorë, rrjedhimisht dhe interpretues burimorë.

Ese-ja e autorit Asqeri Boçi ka dhe shumë elementë të tjerë, të cilët duhet studiuar, pasi ato përbëjnë një lloj reference të guximshme për studiuesit e kësaj fushe. Për të qenë i besueshëm studiuesi ka përdorur me shumë efikasitet referenca të besueshme, pasi emërtimet më të qëndrueshme dhe mundësia për t’i shformësuar apo devijuar me to ka qenë e vështirë, siç janë emrat e hyjnive, miteve, mbishkrimet e varreve në të gjithë vendin dhe guximi për të na sjellë një fjalorth të shqipes para 3000 vjetësh.

Zakonisht në punë dhe ndërmarrje të tilla, mundësia për të hedhur mendime është e madhe, por e rëndësishme në këtë rast është se tek autori janë bashkuar disa elementë të një studiuesi pasionant, me dijet e mira që ka, njohjen e gjuhës dhe ligjet e saj, aftësia për të interpretuar dhe krahasuar, përdorimi i mirë i analogjisë, guximi për të depërtuar në thellësinë e dukurive dhe fenomeneve dhe ajo që është po kaq e rëndësishme, dëshira e mirë me dashurinë e madhe për vendin dhe gjuhën tonë të vjetër.

Vlorë – Tiranë, 2016

KULTURA FETARE BEKTASHIANE NË KRAHINËN E VLORËS

October 31, 2015 by dgreca

Nga Prof. Dr. Bardhosh GAÇE & MSc. Albert HABAZAJ/
Kultura fetare bektashiane, si doktrinë dhe praktikim i saj në disa krahina të vendit tonë, është një syth për etnologjinë religjonale dhe antropologjinë fetare
Vlora, ashtu si vise të tjera të Shqipërisë, krahas ortodoksisë, myslimanizmit dhe katolicizmit, është vatër e ndezur dhe e dashur e bektashizmit shqiptar. Dëshmitë më të hershme të doktrinës bektashiane flasin vetë dhe ato e kanë zanafillën në Mesjetë, me teqenë bektashiane të Sinan Pashës në Kaninë, teqenë zëmadhe të Smokthinës, teqenë e Kuzum Babait, Kurorën e Malit mbi Sevaster e me vatra të tjera të gjalla.
Udhëheqësi i kombit shqiptar, bektashiani Ismail Qemal Vlora, në kujtimet e tij të botuara në Londër, na mëson se udhëri bektashian fetar i bektashizmës, ka qenë i përhapur në trevën e Vlorës qysh në shek. XV, ndër pinjollët paraardhës të tij. Teqeja, e themeluar në fshatin Kaninë nga Sinan Pasha, i biri i Gjergj Aranitit, katragjysh i Ismail bej Qemal Vlorës, ka qenë një nga qendrat e mëdha të kulturës fetare bektashiane. Fakti që në kohët e mëpastajme kjo teqe kishte rreth 7200 libra në shumë gjuhë të botës, tregon, se ajo ka lozur një rol të madh në jetën shpirtërore të banorëve të kësaj treve.
Gjurmët e fillimeve të bektashizmit në Vlorë ndeshen edhe sot, sipas rrëfimeve, gojëdhënave e rrënojave të objekteve të kultit, si në Sevaster, Smokthinë, Brataj, Kuç, Kaninë, Drashovicë e gjetkë.
Një nga faktorët e përhapjes së bektashizmit në rrethinat e Vlorës ka qenë se në radhët e jeniçerëve, ku kryenin shërbimin ushtarak banorët e këtij vendi, kishte mjaft vlonjatë, të cilët kur ktheheshin nga ky shërbim, u bënë përhapës të bektashizmit dhe ngritjes së objekteve të kultit.
Emri i ndritur i haxhi Bektash Veliut, në shekujt e mëpasëm, u bë mjaft i përhapur, me një lutje rituale që ende thuhet edhe sot ndër banorët e Labërisë: “Për haxhi Bektash, për atë diell e për atë dhè!”. Kulti shpirtëror i haxhi Bektashit është rrënjosur aq thellë saqë në malin e Çipinit (Këndrevicës), në pozicionin midis dy kreshtave ku lind dielli, në shekujt e kaluar, banorët shkonin dhe bënin kurbane çdo fillim të muajit gusht, duke iu drejtuar qiellit me fjalët brilante që thamë, si lutje rituale. Kulti i haxhi Bektash Veliut ka qenë i përhapur edhe në malin e Shashicës, sidomos në ritualin e shtimit të blegtorisë, pjellorisë së tokës e ruajtjes nga fatkeqësistë e natyrës. Sipas studiuesve të etnologjisë kulturore dhe fetare, blegtorët e Shashicës shpesh thoshnin: “Bagëtia do të na vejë mirë me ndihmën e haxhi Bektash Veliut”, ose : “Kemi shpresë tek haxhi Bektash Veliu”.
Një nga qendrat e mëdha të përhapjes së bektashizmit ka qenë Kuzum Babai, kjo fortesë natyrore e përrallore, që i rri Vlorës si kurorë mistike e mrekullueshme. Siç e përshkruajnë mjaft studiues të huaj si Evlia Çelebi (1611 – rreth 1684), rreth 400 vjet më parë, si dhe studiues të tjerë si Ëilliam Martin Leake [Uiljam Martin Lik] (1777 – 1860), Sir Henry Holland, (1788 – 1873), François Charles Hugues Laurent Pouqueville [Pukvil] (1770 – 1838); etj., Kuzum Babai, ky vend i shenjtë, mbart mbi vete një legjendë të rrallë. Shenjtori, për të besuar se ishte i dërguari i haxhi Bektash Veliut, në vendin e quajtur Budak [Vlorë] preu kokën e tij dhe me të në dorë u ngrit në majën e një kodre, duke u thënë turmës që e ndiqte pas: “Ky vend është vendi im i shenjtëruar, që ju të besoni tek haxhi Bektash Veliu”. Teqeja mbi Vlorë e ka ushqimin e besimit shpirtëror nga Ballëm Babai (Sejjid Ali Sulltan, është ky emër i Kuzum Babait (Quzum Baba). Teqeja e Kuzum Babait mendohet se daton rreth viteve 1600 dhe pati lulëzim sidomos në shek. XVII. Në dokumentetet e kohës thuhet se një nga paraardhësit e familjes Vlora, që kishte ndërtuar tyrben e Kaninës, investoi në këtë vend dhe ndërtoi godinat (teqetë e Kaninës) rreth viteve 1786, [frymën e parë e ka në vitin 1411 nga Sinan Pasha].
Vlen ta theksojmë faktin se bektashizmi i Vlorës ka lozur një rol të madh në përhapjen e ndjenjës kombëtare. Konflikti me parimet e Perandorisë Osmane bëri që në vitin 1828 teqetë dhe bektashinjtë e Vlorës të mos pajtohen me reformat centralizuese të perandorisë së vjetër. Ky qëndrim shkaktoi prishjen e rreth 13 teqeve, dëbimin dhe internimet e bektashinjve, si dhe shfarosjen në masë të besimtarëve.
Në vijim të kësaj veprimtarie në shërbim të interesave kombëtare shqiptare, siç njoftojnë konsujt e Austrisë dhe Italisë në qytetin e Vlorës, në verën e vitit 1878, babai i teqesë së Kuzum Babait në Vlorë dha një lutje, në fjalët e së cilës thuhet se kishte parë një ëndërr, sikur një fat i bardhë fluturonte në qiellin e Shqipërisë, që shpëtimin e saj nga mizoritë e Portës së Lartë, e shikonte nga Austro – Hungaria dhe vendet e tjera të botës moderne. Kjo lutje tronditi Portën e Lartë, gjë që vërtetohet me disa raporte që nënshkruan këta konsuj, të cilët nënvizojnë fermanët e lëshuara nga sulltani, që kërkonte me çdo kusht shpjegime të mëtejshme. Është koha kur sapo kishte shpërthyer Lidhja Shqiptare e Prizrenit (LSHP), kur fati i vilajeteve shqiptare diskutohej në Konferencën e Berlinit (13 qershor – 13 korrik 1878) dhe kështu fatthënia e babait të teqesë së Kuzum Babait të Vlorës, vuri në lëvizje qeveritarët e Stambollit. Ky mendim përforcohej edhe më qartë, kur në dokumentet e kohës mësojmë se disa nga bektashinjtë e teqeve në Vlorë, Tepelenë, Berat e gjetkë u përfshinë në veprimtarinë e LSHP. Në filim të shek. XX, një veprimtari të gjerë ka lozur në Vlorë edhe baba Sali Beqiri i Tepelenës. Në historiografinë shqiptare ka ende monumente që duhet të ndriçohen edhe më mirë. P.sh., pas ngritjes së Flamurit dhe Shpalljes së Pavarësisë, më 28 Nëntor 1912, ky flamur u bekua nga At Moçka (ortodoks), Haxhi Muhameti (mysliman), Dom Nikoll Kaçorri (katolik) si dhe nga babai i teqesë së Vlorë (bektashi).
Një nga meritat e mëdha në Vlorë është dëshmia e harmonisë fetare, bashkëpunimi e mirëkuptimi midis feve dhe besimtarëve që i praktikojnë këto doktrina e besime. Po përmend disa shembuj të ngjarë: Kur at Moli erdhi në Vlorë, në vitin 1912 nga Amerika, në kishën e Shën Todrit të këtij qyteti, u bë një pritje e madhe, ku fjalën e parë përshëndetëse e mbajti i pari i teqesë së Kuzum Babait. Në ndërtimin e kishës së Shën Todrit, krahas tregtarëve dhe dashamirësve të tjerë, teqeja e Kuzum Babait dha 25 franga për ndërtimin e saj, po ashtu edhe mjaft besimtarë bektashinj sipas mundësive. Një shembull i gjallë në kujtimin e njerëzve është edhe drama e muhaxhirëve në ullishtet e Vlorës në vitet 1914 – 1915. Teqeja e Kuzum Babait strehoi 1260 muhaxhirë, të cilët ishin përzënë nga vatrat e tyre prej shovenë grekë me zjarr e hekur në viset jugore të vendit; mjekoi e ushqeu dhe 1500 të tjerë. Në epopenë termopiliane të Njëzetës luftuan të tërë bashkë: myslimanë, ortodoksë e katolikë, burra e gra për çlirimin e Vlorës dhe të krahinave shqiptare të pushtuara nga Perandoria e Re Apenine. Vlen të dimë se më 17 Janar 1921 bektashinjtë shqiptarë organizuan në Teqenë e Prishtës (Skrapar) Kongresin I Bektashian, ku varf Ali Prishta shpalli autoqefalinë e Klerit Bektashian Shqiptar (pavarësinë fetare nga Ankaraja) dhe shkëputi varësinë prej Kryetarit Suprem të Ankarasë. Toleranca fetare ka qenë një nga shembujt e gjallë, e cila është manifestuar edhe në gjithë jetën shoqërore të qytetit. Për Kongresin e Dytë Bektashian, që u zhvillua në Teqenë Hajdarie të Gjirokastrës, më 9 korrik 1924 na kanë rënë në dorë dokumente arkivore me vlerë. Këtu në Vlorë, në arkivin e Ibrahim Shytit gjendet një dokument i nënshkruar nga baba Ali Tomorri. Ky dokument është nën titullin: “Kuvendi i bektashinjve” dhe në të shkruhet: “Kuvendi i bektashinjve u mbodh në Gjirokastër, mori fund me vendime që të bëhen reforma në dogmën bektashiane. Reformat do të bëhen si do koha e sotme përparimtare, si e do interesi kombëtar dhe e lejon feja muhamedane, e cila në themel e në parim është një fe njerëzore…”. Në këtë letër që baba Ali Tomorri e ka shkruar nga Tepelena, më 12 korrik 1924, vë në dukje se ky kuvend zgjeroi statusin e tij. Delegat i Vlorës në kuvendin e bektashinjve shqiptarë, veç babait të teqesë së Kuzum Babait, ishte edhe intelektuali Ibrahim Xhindi. Kongresi i Dytë Bektashian vendosi që predikimi fetar të bëhej në gjuhën shqipe, në gjuhën e Biblilave, me gjuhën e Naimit. Kongresi hartoi e miratoi Statutin, ku u përcaktuan parimet themelore dhe drejtimet kryesore të veprimtarisë dhe të organizimit të bashkësisë bektashiane në Shqipëri. Statuti u botua këtu, në Vlorë me titull “Statuti i Komunitetit Bektashian”. Autoqefalia, përdorimi i gjuhës shqipe në ritet fetare dhe në veprimtarinë e besimtarëve të këtij sekti, e forcuan Bashkësinë Bektashiane në Shqipëri, shëndoshën edukimin shpirtëror, moral e mbi të gjitha atdhetar të besimtarëve sipas devizës: “PA ATDHE NUK KA FE”, ku rol të fuqishëm patën veprat e Naimit të Madh. Për Vlorën tonë, vlen të kujtojmë se, në vitin 1930, një kontribut të rëndësishëm për kulturën e fesë bektashiane dhanë poeti kombëtar Ali Asllani (1884 – 1964) si dhe Murat Vlora, të cilët përkthyen disa nga pjesët e literaturës bektashiane më në zë. Krahas copëzave për jetën e haxhi Bektash Veliut përkthyer nga Murat Vlora, Ali Asllani përktheu dhe përhapi vjershërimin e poetit të madh Jonuz Emre. Këtë gjë e kishte bërë më parë edhe poeti i madh popullor Mato Hasani nga Brati, që rrojti një shekull me këngë e me luftë për liri (1866 – 1966) e që këndonte shpesh këngët e poetit kombëtar të Turqisë Jonuz Emre [Yunus Emre (1240? – 1320)], i cili kishte shumë popullaritet për kohën. Në krijimtarinë e tij, Xha Matua pati ndikim nga ky poeti madh i kohës, por asnjë varg për këngë nuk kopjoi nga ai. Në këto tradita bektashiane, veproi edhe dede Ahmet Myftar Dede (dede Ahmet Myftari, 1916 – 1980), i cili, që në vitet e Luftës së Dytë Botërore dhe më pas, gjallëroi edhe më shumë teqenë e Kuzum Babait dhe gjithë vatrat e bektashizmit në Vlorë. Ai ishte në ballë të besimtarëve në ndërtimin e rrugëve, shtëpive e shkollave të djegura e të shkatërruara nga lufta e përbindshme.
Edhe sot e kësaj dite, banorët e Vlorës thonë se pylli i bukur i bregdetit (te ish “Soda”), Ura e Drashovicës, rruga e Llakatundit etj., i përkushtohen atij. Në kohët e sotme, këtë traditë donte të vazhdonte edhe baba Bajrami, i cili edhe pse s’është me ne fizikisht, rron në shpirtin dhe zemrat e besimtarëve. Veprimtaria e gjyshatës bektashiane të Vlorës, me qendër në teqenë e Kuzum Baba Sulltanit, këto vitet e fundit njeh një përparim dhe përhapje të gjerë. Janë vite që mund të quhen me plot gojën si vite të rimbëkëmbjes, të ringritjes së institucioneve fetare, të organizimit të komunitetit bektashian, deri në njësinë më të vogël; janë vite që pranë institucioneve fetare grupohen jo vetëm myhibët e moshatarët, por edhe shumë të rinj e të reja si dhe shumë intelektualë të fushave të ndryshme të ekonomisë. Kështu që këto institucione bektashiane rikthyen shpresën dhe besimin e dhunuar në kohën e diktaturës. Po ç’duhet të dimë për bektashizmin më tepër, jo thjesht për kulturë fetare, por sidomos për vlerat humanitare që shpërndan në komunitet kjo doktrinë me pamje dhe lëndë demokratike? Bektashizmi është urdhër i rëndësishëm sufist i fesë islame, i përhapur gjerësisht në Anadoll e në Ballkan të Europës Juglindore, veçanërisht ndër Shqiptarët. Emrin e ka marrë nga themeluesi Haxhi Bektash Aliu, lindur në Persi (Irani i sotëm) më 1249 dhe vdekur në Turqi më 1344. Bektashianët e moderuan fenë mëmë konservatore dhe risia e tyre u pranua, u përhap dhe u praktikua sidomos në rajonin e Europës Juglindore. Ata u shfaqën si panteistë, u shquan për respektimin dhe përdorimin e parimeve të tilla humane dhe liberale si tolerance, mirëkuptimi, dashuria dhe vëllazëria midis njerëzve, pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare. Themeluesi i tyre, Haxhi Bektashi paraqitej si pasardhës i Aliut, dhëndrit të Muhametit, prandaj dhe ndjekësit e tij e adhurojnë në të njëjtën masë si Muhametin, ashtu edhe Aliun. Kryegjyshata, e cila qysh nga viti 1937 e ka selinë në Tiranë (Shqipëri), vepron me 6 gjyshata: e Krujës me qendër Teqenë e Shememi Babait në Fushë Krujë; e Elbasanit me qendër Teqenë e Baba Xhemalit; e Korçës me qendër Teqenë e Turanit; e Beratit me qendër Teqenë e Tahir Babait (në Prishtë, Skrapar); e Gjirokastrës me qendër Teqenë e Zallit dhe e Vlorës me qendër teqenë e Kuzum Baba Sulltanit.
Duke vlerësuar teqenë e Kuzum Baba Sulltanit si qendër kryesore për krahinat e Vlorës, Mallakastrës e Fierit, u arrit edhe ngritja e turbes Kuzum Baba (prill 1998), si një objekt kulti i një rëndësie të veçantë. Pas realizimit të ndërtimit të teqesë, sipas kërkesave, u vunë në veprimtari të plotë organizmat e gjyshatës me synimin për ringritjen, restaurimin e tyrbes dhe teqeve që mbulon Gjyshata e Vlorës, siç kemi shembujt e ringritjes së tyrbeve në Vlorë, në Drizar, Kapaj, Hambaraj, në Kurorën e Malit Sevaster, etj. Traditën më të ndritur të besimtarëve bektashianë e mban të ndezur me dritë kulture, me zjarr kombëtar, me uratën e dashurisë njerëzore dhe me mirësi hyjnore Kryegjyshi i Kryegjyshatës Botërore, baba Mondi, Haxhi Baba Edmond Brahimaj, udhëheqës shqiptar fetar dhe udhëheqës botëror (Kryegjysh) i bektashizmit. Baba Mondi pastë jetë të gjatë e të ndritshme, besimtarët e dashamirësit uratën e tij të bardhë!
Vlorë, e shtunë, 31. 10. 2015