Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Shkrimtarja Silvana Berki: Cdo gjë që më prek shpirtin,dhimbjen e dashurinë, unë e shkruaj në prozë e poezi.

by

Silvana Begotaraj-Berki, është nga shkrimtaret që jeton e punon në mërgim, qysh prej vitit 1990, në Sknadinavi, shtetin e Finlandës. Silvana ka kontribuar në shoqërinë finlandeze fillimisht si përkthyese e gjuhëve shqip-finlandisht-anglisht. Ajo ka qënë nismëtarja e parë e formimit të shoqatës shqiptare në qytetin ku banon të Tamperes ku u zgjodh edhe kryetare në vitin 1999 si dhe kontribuese e aktiviteteve kulturore dhe multikulturore në shërbim kundër asimilimit të pakicave shqiptare në vënd. Mbas studimeve të larta ka zotëruar edhe profesionin e punës sociale ku falë aftësive të saj, sot ka përfituar një punë të përhershme në departamentin administrativ të zyrave sociale të qytetit.
Prej vitit 2011-ë, ajo ka filluar karrierën e krijimtarisë letrare. Deri tani ka botuar tre vëllime poetike, një novele dhe një libër me përmbledhje aforistike. Ka marrë pjesë në katër antologji.
Silvana është anëtare e bordit drejtues të lidhjes Ndërkombëtare të Shkrimtarëve GALAKTIKA POETIKE-ATUNIS, anëtare e Shoqatës Ndërkombëtare DRITA, në Greqi, anëtare e klubit të shkrimtarëve PETRO MARKO, Vlorë, dhe në 2014 është pranuar anëtare e Shoqatës së Shkrimtarëve profesionist “Pirkkalais ammattikirjailiat Ry”, Tampere, Finlandë. Organizatore e tre eventeve poetike ndërkombëtare “Thousand poets for Change”, në qytetin e Tamperes vitet; 2011, 2012 dhe 2013 në mbështetje nga klubi i shkrimtarëve të qytetit të Tamperes ” Tulenkantajat” që në shqip do të thotë: ” Mbartësit e zjarrit ”. Eshtë dekoruar me cmimin Pegasi-Albania për krijimtarit më ideatore të vitit 2011.
Dekoruar me cmimin Azem Shkreli në Koblenz të Gjermanisë për 2012 për vëllimin poetik PRELUDE.
Eshtë dekoruar në punën e saj konsult të punonës sociale – me cmimin e nderit ” HALL OF FAME”, për punë efikase nga departamenti ku punon për vitin 2013.
Eshtë dekoruar me cmimin ” MIRËNJOHJE E QYTETIT TË VLORËS” – 2014.
LIBRAT TË BOTUAR:/
LUTEM PER TY – POEZI – 2011, BOTIMET – ADA
PRELUDE – POEZI – 2012, BOTIMET – TOENA
ME JEP VETËM PESËMBËDHJET DITË – TREGIME – 2013 – BOTIMET – TOENA
KUR QIEJTË TESHTIJNË – POEZI – 2014 – SANASATO OY-FINLAND
FRYMËMARRJA E MËNCUR-AFORIZMA – 2014-ADA
ANTOLOGJITË:
KORSE E HAPUR 2 – 2012
NJË SHEKULL DRITË – 2012
POEMS FOR THE HAZARA – 2013
THE SECOND GENESIS-2014. Silvana Berki është shkrimtare bilinguale, shqip-finlandisht-anglisht.
Bisedoi: Raimonda MOISIU /
-Kam lexuar mbresa dhe mendime, komente të shumta për krijimtarinë tuaj të larmishme e mbresëlënëse rreth librave tuaj të botuar tashmë; Lutem për Ty, Prelud, Më jep vetëm pesëmbëdhjet ditë, Frymëmarrja e mëncur dhe së fundit në gjuhën finlandeze dhe angleze libri i botuar – Kur qielli teshtin. Përpos urimeve, dëshiroj të di, sesi jeni ndjerë rreth këtyre vlerësimeve?
Qëllimi im në c`do libër ka qënë humanist, të depërtojë sa më lehtë dhe qartë në mëndjen e lexuesve ku shpreh mendimet dhe vizionin tim rreth botës. Ndoshta si një vision dhe koncept ndryshe ka sjellë edhe dicka të re dhe shpresoj kjo ta ketë bërë atë më tërheqëse. Artikujt dhe vlerësimet e shkruara nga kritikë të ndryshëm letrar, si për poezinë dhe prozën më kanë dhënë më tepër dëshirë të vazhdoj të shkruaj dhe ta perfeksionoj atë.
-Keni botuar poezi e prozë.Si u gjendet prozatore e poete? Emocionet e para në krijimtarinë tuaj letrare?
Mendoj që talenti egziston brënda nesh dhe vjen një ditë që ai gjenë hapësirë të shpërthejë. Nxitjet mund të jenë të jashtme ose të brëndëshme. Personalisht unë kam shkruar që e vogël. Tani që jemi ri-takuar me shumë shoqe të fëmijërisë mbas 20 vitesh ato po m`i kujtojnë tregimet e librave që ju tregoja si një film atje ulur tek shkallët e pallatit, apo recitimet e poezive të mia përpara të gjithë shkollës. – Nuk jam habitur që fillove të shkruash-më tha njëra nga shoqet.
Megjithatë, eksperienca që pata në botimin e librit të parë ishte e jashtëzakonshme. Unë jetoj larg, në Finlandë dhe duhej një javë ose më shumë të vinte posta për të më sjellë librin. Nga padurimi për ta pare më kujtohet kthehesha pothuaj c`do ditë mbas pune drejt e në postë dhe një mbasdite punonjësja e postës sa më pa të hyja brënda qeshi duke më thënë – të erdhi më në fund dhurata. Buzëqeshi dhe më uroi kur pa se me sa padurim e hapa postën dhe pash librin tim të parë. Libri i parë është si një fëmijë i sapolindur dhe unë e lëmoja në dorë sikur flokët e një foshnje.
– Cilat kanë qënë përfytyrimet më të herëshme se një ditë do të bëheshit shkrimtare? Kush ka qënë dashuria Juaj e parë, për c’ka theksova më lart?
Jo, unë nuk kam pasur ëndërr të bëhesha shkrimtare, por piktore. Që e vogël përvecse shkruaja poezi dhe tregime gjithmonë kam pikturuar dhe babai im ka qënë ai që e vuri re i pari këtë dhunti. Ai më pati blerë penela dhe bojra për të më nxitur të pikturoja. Ishte po babai im, i cili dalloi i pari edhe pasionin tim rreth letërsisë. Unë lexoja shumë libra kur isha e vogël, edhe romane që nuk ishin për moshën time. Mbaj mënd kjo e bëri babain pak merak, sepse kaloja shumë kohë në vetmi dhe vetëm duke lexuar, ndaj edhe ma ndaloi rreptësisht ta kaloja kohën me libra jashtëshkollor. Më vonë më rregjistroi në shtëpi të pionierit, në rrethin letrar.
Pikturën e vazhdova edhe kur erdha në Finland. Njëkohësisht vazhdoja shkruaja ndonjë poezi dhe mbaja ditarin tim personal rregullisht.
– Kush ka ndikuar në mënyrë të konsiderueshme në krijimtarinë tuaj, – prindërit, artet, letërsia apo njerëzit e thjeshtë, qoftë edhe një person i vetëm që ka luajtur një rol të vecantë në frymëzimin tuaj?
Mendoj që karakteri i cdo njërit formohet në familje me të gjitha cilësitë. Pastaj në jetë ke nxitje të reja nga cdo gjë që të rrethon, partneri, shoqëria, por këto nxitje vijnë kur të gjithë e dallojnë aftësinë që ke brënda teje. Një faktor që duhet folur dhe treguar si ndikues në krijimtarinë time është emigracioni. Shumë nga ne që kemi ikur kemi përjetuar gjendje emocionesh nga më të ndryshmet, gjë që na ka lidhur ne emigrantët me njëri – tjetrin. Dhimbja e të qënit larg vëndit ku u rrite, larg shqipfolësve, vështirësitë për të gjetur një vend që të takon në kulturën e re, të gjitha këto më shumë nga cdo kush t`i kupton një emigrant. Kështu që me mirënjohje i përulem emigrantëve shqiptar artistë që e dalluan talentin tim dhe më shtynë të shkruaj së pari në facebook. Po përmend emrat e dy artistëve; Pëllumb Tare i cili gjendet në Itali dhe Mevlan Shanaj.

– Ju jeni poete. Dhjetra vargje poetike dhe poezi të përmbledhura në librat; Lutem për Ty, Prelud dhe Kur qiejtë teshtijnë. C’mund të na thoni për këtë përvojë interesante e përkushtim profesional, nivel e cilësi artistike – letrare?

Në cdo vëllim poetik që kam botuar kam pasur edhe një eksperiencë të vecantë dhe gjthmonë një më shumë. Jam e kënaqur me të dyja shtëpitë botuese në Shqipëri Ada dhe Toena. Por duhet ta dalloj Toenën, sepse përvec shtëpi botuese është edhe institucion letrar dhe mendoj në ditët e sotme është më prestigjiozi. Flas gjithmonë nga eksperienca ime. Toena ka qënë gjithmonë e gatshme për të bashkëpunuar duke më dhënë hapësirë mendimi dhe idesh gjatë formimit të fontit të gërmave apo dezinjos së kopertinës të librave që do të botoja. Një cilësi që e bën Toenën institucion të civilizuar dhe në rrang të institucioneve të Europes perëndimore është korrektësia, gjë që unë personalisht e cmoj pa masë.
Përmenda shtëpitë botuese sepse janë ato që rrisin nivelin dhe cilësinë e letërsisë. Janë shtëpitë botuese që duhet të botojnë vetëm vlera të cilat sjellin edhe zhvillimin. Nga eksperienca që pata me botimin e librit poetik në Finlandë ndoqa edhe punën e tyre sesi funksionojnë. Finlanda gjendet sot në nivelin më të lartë të krijimtarisë së saj në rrang botëror, fal kërkesave të tyre mbi cdo art të formuar. Mua m`u desht mbi dy vite të isha aktive në publikimet letrare, të recitoja publikut finlandez poezitë e mia të përkthyera, duke tërhequr vëmendjen e disa drejtuesve të shtëpive botuese. Kur më kërkuan poezi për botim u gëzova sigurisht shumë. Por më shumë ja dita vlerën kur të tjerë poetë më thanë;- e di Ti sa material për botim ju shkojnë atyre në dorë? Ndoshta 400 dhe ndër to ata botojnë vetëm 40 copë.
Nuk e di a duhet të ndihesha me fat që zgjodhën poezitë e mia për botim, por për një gjë isha e sigurt. Poetikën time e kanë vlerësuar, ndoshta për këndvështrimin e një emigranteje, përndryshe nuk do e botonin.
Nuk dua të lë pa përmendur gjthashtu edhe mënyra e organizmit të punës së krijimit të librit. Përcev përkthimeve të mia origjinale në dy gjuhët finlandisht-anglisht, ishte edhe redaktorja e cila i ri-përpunoi duke më pyetur për cdo fjalë dhe kuptimin e tyre. Gjithashtu Dezinjatorja e kopertinës dhe e brendisë së librit duke futur anën artistike të gërmave, madhësinë dhe ndonjë dezinjo brënda librit, të gjitha këto para se t`i niste për botim m`i nisi edhe mua t`i kontrolloja. Dezinjatorja e lexoi të gjithë librin dhe me disa dezinjo të saj iu afrua tekstit dhe titullit të librit. Mendimet e mia i merrnin parasysh gjithashtu. Kur u botua libri e pash anën cilësore që me të vërtet ja vlente të shitej mbi 20€. Një shënim: dezinjoja duhet të ishte origjinale, jo plagjiaturë apo foto e marrë nga interneti dhe e përpunuar.

Përsa i përket nivelit artistik letrar poetik mund të them që cdo vëllim i botuar deri tani ka cilësinë e vet letrare. Dy librat e pare, botuar në shqip, shquhen për krijimtari të stilit klasik sidomos të viteve 80 kryesisht të stilit rus. Ndërsa me këtë të fundit në finlandisht-anglisht poetika ime ka pësuar ndryshim. Falë përpjekjeve të mia të integrohesha në poetikën vëndase finlandeze, duke shfletuar dhe studjuar poetikën e sotme moderne bëra përpjekje të sillja atë formë që më bënte të ndihesha të kohës. Sur-realizmi është i avancuar në Finlandë dhe poetika ime paksa narrative e një forme të përzier me lirikën e bëri atë të vecantë. Edhe këtu ndër finlandezë u vlerësova me fraza – e talentuar.
– Kush apo cfarë ka qënë ndikimi i juaj më i madh si prozatore. Pra sfida që ju përballeni me ndërtimin e prozës duke e krijuar atë me idetë që keni në mendje për ecurinë e personazheve? I paraqisni personazhet nga jeta reale në përshtatje me kohën e situatën apo anasjelltas?
Faktori kryesor i nxitjes në krijimtarinë prozaike janë temat shoqërore. Ato që shikoj si mangësi në atdhe për një shoqëri të shëndoshë i shkruaj në tregimet e shkurtra duke i veshur personazhet edhe me imazhe të një këndvështrimi tjetër edhe fiktiv. Pra temat psikologjiko – shoqërore kanë qënë dhe janë ndikimi kryesor falë edhe profesionit tim si punonjëse sociale. Mirëqënja e njerëzve, arsyet prej nga shkaktohen dhimbjet e tyre dhe gjetja e zgjidhjeve. Por edhe vënja në dukje e një dukurie apo fenomeni që e dëmton njeriun dhe shoqërinë janë gjetje të cilat i kërkoj here pas here brënda ndryshimeve që shoqëria pëson në cdo kohë.
-Cilat janë shprehitë tuaja kur shkruani një poezi, tregim apo meditim? Dëgjoni muzikë apo dëshironi qetësi?
Gjetjet poetike i marr nga cdo gjë që më rrethon. Nga cdo stinë, nga cdo ndjenjë, nga cdo mendim dhe i shkruaj kudo të jem, qoftë edhe një cope letër apo telefon, që mos ta harroj. Për ta përpuanuar, poetikën time e shkruaj duke dëgjuar muzikë, sidomos melankolike.
Ndërsa proza dhe aforizmat kërkojnë tek unë qetësi të plotë sepse aty dua ta dëgjoj vetëm zërin tim të brendëshëm.
-C`farë është një “muzë”. Eshtë aftësi gjenetike sipas mendimit tuaj?
Mendoj që është gjenetike. Jo gjithkush mund të vizatojë. Gjithkush mund të mësojë të pikturojë një tabllo, por jo të vizatojë një portret.Të vizatosh një portret duhet të lindësh i tillë, artist. Ashtu është edhe poezia apo proza. Nuk mjafton shkolla të shkruash, të duhet talenti të futesh në fantazi të cilat vetëm një shpirt artisti mund t`i shprehi dhe shikojë.
-A do ta keni të vështirë të shkruani një romancë dashurie rreth jetës intime të një gruaje. Dhjetra e dhjetra vargje poetike dhe fragmente për femrën e dashurinë…C`farë është dashuria për ju? Kur një grua e ndjen se është e dashuruar? Si arrini ta reflektoni këtë në krijimtarinë tuaj letraro-artistike?
Për atë cfare unë shikoj si dashuri, e shkruan bukur kritikja letrare finlandeze Karla Löfgren në komentet e saj rreth librit “ Kur Qielli Teshtin”- Feminiteti poetik në vargjet e Silvanës është emocional, por edhe me një ndershmëri të guximshme të pakompromis. Në lirikën e saj Berki ka hapur zemrën plot passion aq sa e ndien aromën e trupit dhe vlerën e Tij, ku lumturia e saj dhe dhimbja mund të identifikohen mbi të gjithë kufijtë kulturorë”.
Për mua dashuria, është vetëm ajo kur arrin të vendosësh lumturinë e tjetrit mbi lumturinë tënde. Dhurimi i ndjenjave të pastra siguron marrjen mbrapsht të tyre dhe urën e fortë të besimit. Pa këtë pastërti sinqeriteti ndaj ndjenjave romanca ngelet vetëm dicka sipërfaqësore dhe e momentit dhe venitet si rrezet e diellit në pernëndim.
Nëse do të shkruaja për dashurinë e një gruaje me siguri do të shkruaja për një rast ku do të zgjidhja elementë që e kanë vrarë dashurinë e saj apo e kanë bërë atë të lulëzojë.
Në poezi romantike kam qënë shumë e sinqertë në krijimin e tyre duke shkruar atë që zemra më ka thënë se duhet të qaja apo të qeshja, pra të lakuriqtë. Eshtë e vetmja mënyrë të tregohet forma e dashurisë në kohën tone. Poeti mendoj unë duhet të jetë i lakuriqtë në atë që mendon dhe thotë.
Kam takuar shumë poetë romancierë, që i shkruajnë me nostalgji dashurisë, kur në realitet e abuzojnë dashurinë e tyre. Kjo është hipokrizia më e madhe që mund t`i bëhet dashurisë.
-Kur shkruani cili është vendi tuaj më i preferuar, në studio, në natyrë apo krejt rastësisht edhe duke pirë kafe diku?
Idenë mund ta kap gjithkund. Mund ta hedh atë diku per ta kujtuar më vonë. Ndërsa për ta shkruar kam nevojë për studjon time personale. Ajo dhomë është bota që më njeh dhe e njoh. Bota që më fut në rrjedhën e mendimeve artistike. Diku tjetër do të ndihesha jo vetvetja.
-Ju ndjek vazhdimisht në krijimtarinë tuaj, duke qënë kështu një lexuese e rregullt, Në prozën e poezinë tuaj ka mall, protestë, revoltë, dhimbje, dashuri, mesazh tolerance e paqe, ton qytetar e intelektual. A keni ndonjë ndjesi të vecantë që ju jeni përpjekur ta c`faqni nëpërmjet artit të të shkruarit..?
Po, ka pasur disa raste në poetikë. Vdekja e anëtarëve të pallatit mbretëror me ardhjen e tyre në Shqipëri si dhe së fundi vdekja e mbretit Leka. Kjo poezi shpërtheu në formë proteste, rreth kulturës shqiptare, politikës së saj të pa ekuilibër por mbi të gjtha mos respektimi i njeriut në rast vdekje.
Tjetër rast ka qënë viti 2012, që prita me aq ankth bashkimin e trojeve shqiptare në 100-vjetorin e ditës së pamvarësisë së Tij. Nuk gjykoj pse nuk u bashkuan as politikanët e Kosovës dhe as të Shqipërisë. Me poezinë thjesht tregova dëshirën të isha dëshmitare e kësaj kohe, si dëshmitare e bashkimit të trojeve gjë që ngeli vetëm ëndërr me sa po shihet.
Në cdo gjë që më prek shpirtin, unë shkruaj. Ndaj edhe poezia ime ka ndjenjë brënda.
-që do të thotë se ju keni kaluar momente të dhimbshme, të bukura e kritike. Cili ishte kërcënimi që ju shihnit me sytë dhe koshiencën e brishtë të një gruaje, nga ai realitet i jetës?
Oh, ka shumë fenomene të cilat nuk i kam pranuar dhe as nuk i pranoj në të dyja shoqëritë, asaj shqiptare por edhe finlandeze. Keqtrajtimi ndaj seksit femër, shfaqet në të dy shoqëritë por në forma të ndryshme. Në Shqipëri shfaqet në forma shoviniste ndaj femrës, duke ushtruar edhe dhunën fizike apo edhe postin kur këtej nga Finlanda në formë psiqike duke marrë vetëm ndjenjën për të përfituar një eksperiencë më shumë dhe duke zhdukur sencin e respektit të ndjenjës femërore.
A duhet të pranojmë këtë lloj fenomeni në të dy shoqëritë? JO. Unë JO. Nuk bëj asgjë që nuk më bën të ndihem mirë me principet e mia.

– Pse shkruan Silvana…

Sepse mund të shkruaj. Sepse pa shkruar do të ishte shumë, shumë qetësi. Sepse duke shkruar komunikoj me veten dhe të tjerët më mirë. Sepse duke shkruar tregoj ndjenjat e mia ashtu sic janë, pa i zbukuruar ato, pa frikë a do të mi kuptojnë apo jo. Kush do të më njohë nga afër, më gjen në shkrime.
-Kush apo cfarë ka qënë ndikimi juaj më i madh si poete dhe prozatore? Cilat janë sfidat më të mëdha për ju në lëvizjen feministe si autore?
Si autore femë, vështirësi kam hasur në mentalitetin shqiptar. Nuk jam feministe në këndvështrimin tìm por synoj për të drejtat individuale.Shumë fenomene në Shqipëri koncepton ndryshe nga ku unë jam mësuar tashmë për 24 vite. Sidomos koncepti I LIRISÊ. Konceptimi ndryshe më ka sjellë shumë vështirësi dhe barriera në komunikim dhe në ecjen përpara. Por si kokë labe që jam, nuk para kam bërë kompromise me vlerat që unë shoh si vlera dhe kam reaguar, si në shkrime ashtu edhe në gjendjet përballë. Për këtë më cilësuan edhe poete rrebele në Shqipëri. Mendoj se gjenerata jonë duhet të ketë guxim të rrebelojë ndaj fenomeneve që shkatërrojnë kulturën qytetare sidomos intelektualët.
-Si jeni ndier përballë botës së frikëshme të mediokritetit, klaneve, hipokritëve dhe inferioritetit maskilist? C`farë kuptoni me shprehjet “vetëgjymmtim dhe vetëvrasje intelektuale”?
Unë kam shkuar rrallë në këto 24 vite të trandicionit në Shqipëri. Dhe kur bëni pyetje rreth mediokritetit apo hipokrizisë besoj e keni fjalën për shoqërinë shqiptare. Duke shkuar rrallë në Shqipëri ndryshimet atje i kam ndjekur shpesh nëpër shkrime e artikuj. Ndonjëherë mendoja se media shqiptare e sheh cdo gjë me negativitet dhe lodhesha nga material kritike dhe vetëm negative. Por e vërteta është se ai që shkruante për problemet atje “ vërtet duhej të bëhej delja e zezë” e kopesë kur përplasej cdo ditë me një dozë aq të madhe negativiteti apo gjeste që e vrasin shoqërinë. Heshtja ndaj fenomeneve si hipokrizia, inferioriteti apo maskilizmi janë vetëm gangrene për shoqëritë e civilizuara me plot gojën mund të quhen edhe VETEVRASJE. Mos folja hapur e asaj prej nga vjen e keqja bën atë që e keqja të zhvillohet edhe më shumë. Vetëm syri kritik dhe i sinqertë ndërgjegjëson moralin dhe ndërgjegjen qytetare.
-Kur ktheni kokën pas si e shikoni krijimtrainë tuaj gjatë viteve? Cilat janë drejtimet dhe objektivta interesante për të ardhmen?
Nga një pasionante arti dhe i letërsisë drejt profesionizmit. Këtë shikoj kur kthej kokën mbrapa. Kjo ndoshta edhe prej vendosmërisë time ta perfeksionoj artin tim letrar dhe atë të piktures.
Për të dyja kam qëllime dhe ëndërra të cilat mendoj do të jenë dikur të realizuara në mos komplet deri diku. Krijimtaria letrare mendoj nuk më mjafton, kur mendoj se jetoj në mes dy kulturave. Më duhen më shumë njohuri për poetikën e sotme moderne nordike dhe të asaj botërore. Për këtë po mundohem të futem në shkollën akademike për shkrimtarët këtu në Tampere. Uroj të realizohet.Ndërsa për pikturën, e kam ëndërr të filloj pikturoj përsëri dhe të hap një ekspozitë si në Finlandë ashtu edhe në Shqipëri. Janë ëndërra, por c`do të ishim ne pa ëndërrat tona? A nuk ecim ne përditë mbas tyre?
-Autorët tuaj më të preferuar…
Ndër poetët shqiptar do të vecoja Ismail Kadarenë dhe Petrit Rukën ( në poezinë klasike). Atë modernen shqiptare Natasha Lakon. Eshtë e vecantë. Pastaj ka poetë shumë të mirë shqiptarë emigrantë që i lexoj me dëshirë.
Në poezinë botërore për nga temat shoqërore që rrahin do të përmendja poetin finlandez J.K. Ihalainen dhe Claess Anderssen, poetin turk Nazim Hikmeti, Pablo Neruda.
-Si e shihni kritikën letrare sot? A ekziston nje e tillë dhe e mirëfilltë?
Jo, as që bëhet fjalë për kritikë letrare të mirëfilltë në një shoqëri ku mbisundon meritokracia. Jo se nuk ka kritikë, por të gjithë janë të mvarur nga interesi me njëri tjetrin dhe kjo i pengon të jenë të sinqertë edhe me veten. Pastaj ndikon edhe mediokriteti TURMÊ: Lexuesi dhe kritiku nuk lexon atë që është vërtet tërheqëse dhe me vlera por anon andej nga anon turma. Kjo pengon në sjelljen në sipërfaqe të asaj që është e bukur në letërsinë shqiptare. Kritika rreth letërsisë moderne mendoj që mungon fare. Me të drejtë askush nuk mund të vështrojë një krijim artistik modern kur i mungon njohuria rreth tij. Faj për këtë janë vetë disa rryma letrare klanesh konservative të cilat nuk e pranojnë lehtë atë që nuk e njohin.
-Cfarë dëshiron të ndash me kolegët dhe audiencën e lexuesve që janë duke e lexuar këtë intervistë?
Sa më real dhe të vërtet për ato që shkruajnë. Sa më tolerantë me shumëllojshmërinë. Sa më të mire me njëri tjetrin sepse vet qëllimi i artit është t`i bëj njerëzit më të mirë.
-Mesazhi Juaj për talentet e reja, por edhe për shkrimtaret femra në përgjithësi.
Për talendet e reja do të thosha të ndjekin pasionin dhe ta perfeksionojnë atë. Ndërsa për shkrimtaret femra do t`i inkurajoja të shkruajnë për gjithcka që ato shohin të nevojshme. Ato që syri i femrës i shikon në shoqëri nuk i shikon kurrë syri i një mashkulli. Do të inkurajoja sidomos femrat në emigracion që shkruajnë dhe mesazhi im është të shkruajnë sa të munden për gjithcka që zemra jua thotë sepse cdo gjë që ato shkruajnë është e vecantë dhe jo e zakontë. Ato mbajnë me vete dhimbjen e dy kulturave, koncepte të dy kulturave duke pasuruar me to jo vetëm vëndin e tyre që e lane pas por edhe atë ku kontribuojnë duke ju afruar dicka të re nga ish-vëndi i tyre. Kjo e bën cdo emigrante të vecantë në kohën e vet.
Intervistoi:Raimonda Moisiu

Ilire Zajmi: Gazetarinë e kam profesion, Letërsia është dashuria ime

by

Ilire Zajmi është nga shkrimtaret pioniere të fillim -viteve të demokracisë në Kosovë. Dhe jo vetëm kaq! Ajo ështëgazetare, shkrimtare, përkthyese e studiuese.
Ka studiuar drejtësinë.Magjistre e shkencave të gazetarisë e komunikimit masiv.Jeton në Prishtinë dhe aktualisht punon në Radio Televizionin Publik të Kosovës ( RTK), gjithashtu edhe korrespondente e Agjencisë italiane të lajmeve, ANSA .
Profesoresha e gazetarisë ështëautore e përmbledhjeve me poezi: “Këmbanat e mëngjesit”-Prishtinë (1991), “Baladë e bardhë “ – Prishtinë (2000), “Amnesia” në gjuhën angleze, shtëpia botuese Corpos Editora, Portugali (2011), ‘Ëndërr e huaj” në formatin e-book Filozofia urbane (2013), përmbledhjen me poezi në gjuhën frënge “C’est la fin” botuar nga shtëpia botuese l’Harmattan, Francë (2014).
Autore e romanit “Fashitja e ëndrrave rebele” Prishtinë (1996), librit publicistik bashkë me gazetarin italian Filippo Landi “Un treno per Blace” botuar në gjuhën italiane nga shtëpia botuese la Meridiana në Itali (1999); “Një tren për Bllacë”, shtëpia botuese Saga Prishtinë (2011), librit studimor në fushën e gazetarisë “Pamjet televizive dhe realiteti” shtëpia botuese Rozafa , Prishtinë (2011). Autore e romanit “Era” botuar nga shtëpia botuese ” Bota Shqiptare” Tiranë 2014.
Ka sjellë në shqip nga gjuha italiane, së bashku me Anton Nikë Berishën, poetin italian Giuseppe Napolitano.
Shkrimtarja dhe Studiesja e njohur Ilire Zajmi ështëprezantuar edhesi autore në revista letrare e antologji ndërkombëtare.
Poezitë e saj janë përkthyer në disa gjuhë të botës si anglisht, frëngjisht, italisht, portugalisht, rumanisht, në gjuhët malazeze, kroate, boshnjake, etj.
Pjesëmarrëse në festivale ndërkombëtare të poezisë.Fituese e çmimit “Ventennale” në konkursin ndërkombëtar për poezi në Milano të Italisë, 2011. Fituese e çmimit të parë për poezi në manifestimin “Mitingu i Poezisë” edicioni i 49 në Gjakovë, maj 2013.
Anëtare e PEN qendës së Kosovës dhe asociacionit Poetas del Mondo (Shkrimtarët e botës).
Koordinatore e festivalit ndërkombëtar “Britma e gruas” etj.

Bisedoi:Raimonda MOISIU/

-Jeni nga shkrimtaret pioniere të fillim -viteve të demokracisë në Kosovë. Kalimi juaj i sukseshëm nga juriste në gazetare e më pas në poete e romanciere. C’mund të na thoni si filloi karriera tuaj letrare? Si u gjendët në këtë “udhëtim” të bukur e mbresëlënës?

ILIRJA: Të bëhesha shkrimtare kam ëndërruar si fëmijë. Kam botuar vjershat e para në moshë fare të njomë. Studimet në fushën e jurisprudencës vetëm se pasuruan njohuritë e mia dhe më ndihmuan shumë në udhëtimin që kisha nisur drejt botës së madhe të librit. Me gazetari fillova të merrem kur isha studente, mirëpo shpirtin e kisha gjithmonë te poezia.
Prandaj studimet, profesioni i gazetares dhe pasioni për të shkruar , të gjitha kanë një emër: dashurinë për letërsinë, artin, të bukurën. Është një udhëtim i projektuar gjatë, i cili më sfidon , më jep kënaqësi, më merrë shumë energji, por edhe më përmbush shpirtërisht si asgjë tjetër.
E kam thënë gjithnjë gazetarinë e kam profesion, letërsinë dashuri.

-Ju jeni poete. Qindra vargje poetike dhe disa vëllime me poezi. Po citoj disa tituj të vëllimeve me poezi ; “Këmbanat e mëngjesit”-Prishtinë (1991), “Baladë e bardhë “ – Prishtinë (2000), “Amnesia” në gjuhën angleze, ‘Ëndërr e huaj” në formatin e-book Filozofia urbane (2013), përmbledhjen me poezi në gjuhën frënge “C’est la fin” botuar nga shtëpia botuese l’Harmattan, Francë (2014), dhe bashkëautore në antologji kombëtare e ndërkombëtare. C’mund të na thoni për këtë përvojë interesante e përkushtim profesional?

ILIRJA: Librat e botuara flasin me gjuhën e tyre. Secili libër i botuar në Kosovë apo jashtë është një aventurë e re letrare, përvojë në vete.Për secilin varg e secilën fjalë, duhet shumë punë, sakrificë e kohë.Letërsia është kërkuese, ashtu si fryma e ajri që thithim. Më pëlqen të mos ndalem, të jem vazhdimisht në kërkim të motiveve të reja, të hapësirave të reja letrare..
E bindur se librin më të mirë akoma se kam shkruar, vazhdoj të punoj me përkushtim e ambicie në rrugën që kam nisur.Sukseset vijnë më pas, e nuk mungojnë.

-Cili është elementi më i rëndësishëm dhe interesant për të shkruar një libër të suksesshëm me poezi?

ILIRJA: Temat që trajton, gjuha që përdor, vargëzimi , stili origjinal por mbi të gjitha talenti. Pa pasur talentin, të tjerat janë kot.

-Cfarë shërben si frymëzim për të shkruar poezi? A keni ndonjë ndjesi të vecantë kur ju shkruani poezi të bukur, të ndjeshme e të mirë?

ILIRJA: Më inspirojnë gjërat e thjeshta të jetës, gjërat për të cilat shpesh harrojmë se ekzistojnë. Më inspiron vazhdimisht jeta, dashuria por edhe vdekja. Kur shkruaj diçka që më ngjason e mirë, ndjehem pezull, si të jem në ajër.

-Kur shkruani poezi, cili është vendi tuaj më i preferuar, në studio, në natyrë apo krejt rastësisht edhe duke pirë kafe diku?

ILIRJA: Nuk kam vend të preferuar. Mbaj gjithmonë me vete laps e letër. Vendi është irrelevant.

-Cfarë është muza për ju, është aftësi gjenetike, sipas mendimit tuaj?

ILIRJA: Muza është hyjni, është trill i perëndive. Mister.

-Ju keni një aftësi të pabesueshme të stilit tuaj poetik, që dëshmon gjithnjë e më shumë se jeni ndër poetet e shquara të letërsisë shqipe. Kur ju shkruani një poezi, cila është pjesa më e vështirë; shtjellimin e elementeve me modelet e fjalës që e përbëjnë, muzikaliteti i vargjeve, strofës, kadenca, ruajtja e rimës, metaforat, figurat artistike, vargjet e lira… Ku qëndron forca e inteligjencës tuaj;është ambicje sfidë apo të dyja bashkë?

ILIRJA: Të shkruarit është magji. Kur hedh vargjet në letër, e analizoj a i kam thënë ashtu si i kam menduar. Shpesh shkruaj në disa variante, derisa poezia merrë formën me të gjitha finesat artistike.Ndodh që edhe atëherë të kërkoj më tepër nga vetja.

-Ju shkruani poezi lirika dashurie “të pastra dhe të drejtpërdrejta në të shprehur” –dhe vërtet jeni nga poetet e rralla që me vargjet tuaja shpërthyese ilustroni dashurinë njerëzore. Si ja arrini ta bëni këë?

ILIRJA: Dashuria është esenca e ekzistencës njerëzore. Ajo që na fisnikëron shpirtin e plotëson jetën. Nëse nuk do shkruaja për dashurinë, se besoj se do të shkruaja fare.

-Cfarë ju shtyn të shkruani një poezi protestë me ton qytetar, intelektual e social?

ILIRJA: Realiteti që jetojmë, koha dhe rrethanat, padrejtësitë. E mira dhe e keqja që përjetojmë në botën tonë. Të mos ngresh zërin kundër këtyre dukurive, dmth. të pajtohesh me to.

-Ju përvecse poete jeni romanciere dhe publiciste. A i shihni këto zhanëre si sfidë?

ILIRJA: Poezia është religjioni im. Prozën e shoh si një zhanër ku jam sprovuar më pak dhe synoj të vazhdoj. Ndërsa sa i përket publicistikës, me librin e botuar në Itali “Një tren për Bllacë” kujtoj se ia kam dalur ta sfidoj veten me sukses.

-Cila është sfida për të shkruar një roman? Zhanërin e romanit e “bëtë ju të vinte të ju”, apo është preferenca tuaj?

ILIRJA:Proza është zhanër që pak e kam lëruar deri më tani. Është preferencë imja që t’i rrekem këtij zhanri me seriozitet.

Kur ju shkruajtët romanin “Fashitja e ëndrrave rebele”(1996) dhe këtë vit romanin “Era” (2014), të vlerësuara ndjeshëm nga kritika e kohës, dhe këto vepra nuk janë fantazi, por është bota e brendëshme njerëzore.Si shkoni ju në lidhje me vendosjen e emrave, të vendeve në ndërtimin e një “bote të re” me tipikë;burim-rrëfim-frymëzim-kulturë?

ILIRJA: Romanet që ju përmendi shtellojnë ngjarje reale, romane për “kohën e thyer” siç u vlerësua në një shkrim të botuar. Janë ngjarje e personazhe nga jeta reale.Një histori dashurie, e vendosur në një periudhë historike, në Kosovën e viteve 90’.
Historia e dashurisë mes Erës e Butrintit, personazheve kryesore është vendosur në sfondin historik të kohës që i përket. Nëpërmjet tyre dhe fatit të personazheve të tjerë, jipet një tablo e qartë e jetës politike dhe sociale në Kosovën e asaj periudhe: instalimin gjithnjë e më shumë të terrorit serb, papunësinë, pasigurinë për të ardhmen, shpërnguljet masive drejt perëndimit, dilemat e shumta mbi të ardhmen, arrestimet dhe pushimet masive nga puna, etj. Pra, çdo element i asaj periudhe, është dhënë me vërtetësi në faqet e romanit.
Natyrisht se historia e dashurisë dhe emrat e personazheve janë të trilluara, por ngjarjet janë frymëzuar nga realiteti të cilin vetë e kam jetuar në ato vite të vështira për të gjithë.
Në librat e mi, realiteti dominon.

-Ju shkruani mrekullisht e mjeshtërisht në lidhje me personazhet komplekse dhe dilemat morale të cilat përballen me të metat dhe të mirat e tyre në shkallë të ndryshme. A ka ndonjë moment paralel gjatë eksperiencës tuaj, që si rrjedhojë ka sjellë edhe këndvështrimin paralel mbi përvojën jetësore?

ILIRJA: Po sigurisht. Libri publicistik “Një tren për Bllacë” i botuar në Itali në vitin 2009, ndërsa në Kosovë në vitin 2011, është libër ku rrëfej përvojën time si gazetare gjatë luftës në Kosovë. Aty e kam përshkruar Iliren si personazh, që rrëfen përvojën e saj jetësore bashkë me shumë karaktere të tjera që e përjetuan luftën në Kosovë.Të njëjtën gjë bën edhe bashkëautori i librit Filippo Landi.

-A keni menduar ndonjëherë për t’i shkruar skenar filmi? A do të jeni në gjendje ta bëni atë?Dhe po qe se provoni ta bëni atë, c’mund të na tregoni për aktin e të shkruarit të një skenari, me trillimin e karaktereve dhe të shkruarit e dialogut. Pra shumë duan të jenë shkrimtarë dhe besojnë se janë të tillë. Pra a ndikon letërsia në skenarin e një filmi?

ILIRJA: Shumë vepra të sukseshme janë xhiruar edhe si filma. Ka edhe shkrimtarë që bëjnë skenare filmash. Jam autore e disa dokumentarëve televizivë. Të jesh shkrimtare e të bësh skenarë filmash, duke njohur edhe teknikat e punës është një mrekulli.

-Znj.Ilire, jeni edhe përkthyese, dhe së bashku me përkthyesin Anton Nikë Berisha, keni përkthyer poetë më famë botërore, si poetin italiani, Giuseppe Napolitano, nga italishtja në shqip . Cfarë ju ka shtyrë t’i përktheni poezitë e tij?Cili është sekreti që fuqishëm ka influencuar në përkthimin e tyre?

ILIRJA: Përkthimi është art, rikrijim. Të përkthesh poezitë e Napolitanos ishte e vështirë por njëkohësisht edhe kënaqësi , të sjellësh një mik të madh të shqiptarëve në gjuhën shqipe. “Përshpëritje e hënës” është një poemë shumë e veçantë, e shkruar me pasion dhe vargëzim specific.

-Teoritë e përkthimit janë trajtuar më të konsiderueshme për kohën tonë. Në arkivin tuaj krijues poetik kini disa vëllime me poezi të përkthyera në disa gjuhë të huaja.A e ka nxitur përkthimi i tyre ndjenjën tuaj të krijimtarisë, intensitetin dhe kërkesat në artin e të shkruarit?

ILIRJA: Më pëlqen të përkthej autorë sidomos nga letërsia italiane. Njohja e gjuhëve të huaja dhe përkthimi të hapin dritare të reja komunikimi me botën e letërsisë së atyre gjuhëve.Lexoj e përkthej në disa gjuhë dhe kjo më inspiron dhe më jep mundësi të pakufishme të përcjell kah shkojnë tendencat në letërsinë moderne, e të bëhem pjesë e pashmangshme e tyre.

-Ju keni gjithashtu edhe karrierë të admirueshme- në gazetarinë e komunikimit masiv. Aktualisht punoni në Radio Televizionin publik të Kosovës ( RTK). Si mendoni a është domosdoshmëri ngritja e një bordi letrar apo miratimi nga kritika e kohës për botimin e një libri?

ILIRJA: Fakti se më shumë ka shkrimtarë se lexues, tregon se libri duhet të kalojë nëpër disa filtra para se të botohet. Mirëpo edhe bordet letrare dhe kritika e kohës janë mekanizma të diskutueshëm, pasi dominohen nga grupe klanore, të interesit etj.
S ‘kam dyshim se gjithçfarë librash pa asnjë vlerë botohen çdo ditë, por jam e bindur se ata me vlerë gjejnë rrugën e tyre të suksesit.

-Në cdo lloj karriere –nënkuptoj karrierën tuaj në letrat shqipe dhe në botën e artit, keni pasur zhgënjime? Cilat kanë qenë uljet dhe ngritjet gjatë ushtrimit të saj?
–
ILIRJA: Jam e vetëdijshme se rruga që kam zgjedhur është e gjatë, e mundishme, me plot të papritura. Nuk është rrugë e shtruar me lule.Më e rëndësishmja është të zgjedhësh rrugën në të cilën rrallë shkohet. Ato që e përcjellin këtë rrugë kanë fare pak rëndësi.

-Jeni vlerësuar pozitivisht dhe admirueshëm nga kritika e kohës në Europë, Ballkan por edhe më tej në SHBA-s? Cili është miratimi kritik për ju në Shqipëri?

ILIRJA: Jam prezantuar në disa antologji në Europë, SHBA e gjetiu në botë. Përgjithësisht veprat e mia janë pritur mirë, dhe janë vlerësuar me nota pozitive.E vlerësuar si poete moderne e guximshme e herë herë rebele.

Pse shkruani?A keni disiplinë në të shkruar?E përfytyroni veten pa shkruar ndonjëherë?

ILIRJA: Shkruaj sepse ekzistoj. Nuk mund ta projektoj ekzistencën time ndryshe, veçse si dikush që ka pasion shkrimin.Kur filloj të shkruaj, di të jem e përkushtuar. Por di të jem edhe shumë rebele dhe e padisiplinuar.Kur nuk shkruaj ndihem bosh.Më bëhet vetja e huaj dhe e largët.

-Si shkrimtare, poete, esseiste, publiciste dhe juriste- cili është koncepti tuaj për kombin, për pushtetin, për partitë politike dhe për demokracinë` në Kosovë?

ILIRJA: Kombi dhe vendi im po përjeton një kohë të vështirë 15 vite pas përfundimit të luftës. Varfëria, korrupsioni, mungesa e lirisë së shtypit , moszhvillimi ekonomik , degradimi shoqëror ka pllakosur Kosovën, vendin më të izoluar në Europë, të katandisur në mjerim politik e ekonomik. Ky vend duhet të ndryshojë kursin e politikës, të zgjedhë njerëz të moralshëm e të dinjitetshëm për ta udhëhqur. Të ringjallet kulturalisht.Të dal nga hiri ku është zhytur nga keqqeverisja e një klase politike që ka zaptuar shtetin. T’i kthehet respektimit të vlerave identitare , trashëgimisë e kulturës kombëtare. Të mbrojë interesat e vendit e të popullit të saj.
Kosova duhet të gjejë forcë e të shpërthejë këtë gjendje tmerri, sa nuk është bërë tepër vonë.

-Projektet tuaja në të ardhmen?Cfarë iu ka mbetur peng?

ILIRJA: Të shkruaj një libër që do të lakmonte secili lexues t’a ketë në bibliotekën e tij. Të përkthehem në disa gjuhë në të cilat akoma s ‘jam përkthyer.

-Cili është ndryshimi ndaj të cilit kemi nevojë qoftë si individë ashtu edhe si shoqëri njerëzore?

ILIRJA: Të ndryshojmë veten, të bëhemi më human ndaj tjetrit. Të falim më shumë dashuri. Si shoqëri njerëzore të këndellemi nga letargjia që na kapluar tash e sa kohë. Të mos bëhemi pjesë e së keqes, injorancës e pre e mashtrimeve.

-A ka kritikë të mirëfilltë letrare sot? Ç’ mund t’u thoni kritikëve të sotëm?

ILIRJA: Jo. Kritika e mirëfilltë pak kultivohet. Kritikët duhet të jenë të besueshëm, profesionist në atë që thonë, të mos shkruajnë me porosi. Kritika thjesht duhet të kryejë punën e saj , pa u ndikuar.

-Kush ju mbështet shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme letrare dhe botuese?

ILIRJA: Familja ime dhe miqtë e mi më mbështesin e më japin forcë për gjithçka.

-Mesazhi për shkrimtarët e poetët e rinj….

ILIRJA: Shkrimtarët e rinj të guxojnë, të thyejnë stereoptipet, të sfidojnë kreativitetin për të dalur para lexuesve. Të besojnë në artin e shenjtë të fjalës dhe të punojnë shumë për të ndërtuar emrin.

Faleminderit!

BISEDË ME GAZETARIN E DY KOHËVE

by

Pervec gazetarise, Fiqiri SHAHINLLARI është autor i librave: “Jeta ime, disa kujtime”,Studimin shkencor ” Brega dhe shpresa” librat ”Lis ne shkëmb” , “Kushtrimi i gjakut”. “Seriozitet me buzeqeshje”, “gjaku i Trendafilit”, “Brezargjendta dhe Dushklisi i shenjte” dhe i fundit” Dhembi”/
Nga Raimonda MOISIU/
Ka lindur në fshatin Floq të Korçës, më 14 qershor 1945.Eshtë një fshat i spikatur për traditat atdhetare, intelektuale e patriotike, bashkëfshatar i avokatit e shkrimtari Kristo Floqi . Shkollën fillore e kreu në vendlindje, kurse shtatëvjecaren në Kamenicë dhe të mesmen në qytetin e
Korçës. Në ato vite, aktivizohet në rrethet kulturore e letrare, duke shkruar në gazetat “Pionieri” e “Zëri i Rinisë”. Më tej, gazetari dhe publicisti Fiqri Shahinllari vazhdon studimet dhe diplomohet në Institutin e Lartë Shtetëror të Bujqësisë (sot: Universiteti Bujqësor). Njëkohësisht, në atë kohë, krahas saj ndiqte degën e gazetarisë, në Fakultetin Juridik të Universitetit të Tiranës. Studimet e larta i mbaroi në vitin 1968. Në vjeshtën e atij viti emërohet redaktor në gazetën e përditshme “Bashkimi” përgjegjës në revistën mujore “Bujqësia Shqiptare”. Me pas transferohet në Ministrinë e Bujqësisë e Ushqimit Gjatë viteve të punës në shtyp, ka lëvruar të gjitha gjinitë e gazetarisë dhe publicistikës. Ka qenë një ndër krijuesit e Shoqatës së Gazetarëve Shqiptarë të Bujqësisë. Aktualisht, është anëtar IFAJ (International Federation of Agricultural Journalists) Që nga viti 2003, jeton familjarisht në Vashington DC, pranë fëmijëve. Ka botuar libra publicistikë, artikuj të shumtë në shypin e kohës.Eshtë autor i “Jeta ime, disa kujtime”,Studimin shkencor ” Brega dhe shpresa” librat ”Lis ne shkëmb” , “Kushtrimi i gjakut”. “Seriozitet me buzeqeshje”, “gjaku i Trendafilit”, “Brezargjendta dhe Dushklisi i shenjte” dhe i fundit” Dhembi”/
-Z.Shahillnari,para së gjithash, ju falënderoj shumë për kohën tuaj të vlefshme që ia kushtoni intervistës . E, pra, pyetja e parë, që unëdëshiroj t’u bëj, është: Jeni publicist dhe intelektual. Çfarë përgjegjësie ndjeni ju, në një vend si Shqipëria?
-Oh, qe me pyetjen e parë e nise me “përgjegjësi”… Si të të them?Kam qenë gazetar edhe në sistemin diktatorial edhe në demokraci. Jam përpjekur të bëja detyrën në mënyrën më të mirë të mundshme. Brenda kornizes, që lejonte koha, synoja të prekja “telat e zemrës” te lexuesit e gazetës “Bashkimi”, ku unë punoja. Tani, kur kam marrë rrugën e pleqërisë, përgjegjësia ime si gazetar evidentohet lehtë: Mund të shkruaja më shumë kritika, fejtone, vëzhgime etj, edhe pse kudo te rrethonte ndrydhja e autocensura. Unë e dija se, ashtu si relievi, edhe shoqëria shqiptare është shumë e larmishme.Ka njerëz, që kanë etje për të vërtetën, por ka edhe “roje”, që këtë të vërtetë nuk e lenë të dalë jashtë.
Koha dhe sistemi nuk kthehen prapa, por ama me mendje mund të hysh brenda dhe të gjykosh punën tënde, atë që ke bërë dhe atë që duhej të bëje. Natyrisht, me shkrime gazete nuk mund ta rrëzoje sistemin, por në një formë ose tjetrën mund të sinjlizonje lart udhëheqjen, duke u treguar se, fjala vjen, si mund ta realizonin normën kooperativistët dhe punëtorët e tjerë të bujqësisë, të cilët e bënin tokën qilizëm me bel dhe hanin bukë me sherbet(ujë me sheqer, të përzjerë me narden). Si mund t’u tufëzoheshin delet lumjanëve, kur këto bagëti të imta ata i kishin “fabrika” qumështi e leshi dhe, bile, ata këto bagëti i vlerësonin edhe si “doktorë”?
Si intelektual, përgjegjësia ime vetjake bëhet “pronë” e përbashkët e të gjithë intelektualëve tejërë shqiptarë, të cilët nuk u lodhën kurrë së menduari e punuari për lartësimin e ndërtesës së ëndërruar.Por ajo, tashmë, është rrëzuar tërësisht, duke sjellë njëkohësisht zhgënjime të mëdha.Pra, si intelektual jam edhe unë “bashkëfajtor dhe bashkëvuajtës”.
– Mund të na tregoni diçka rreth vetes suaj, arsimimit, për interesat dhe përvojat e punës, në të kaluarën?
-Kam lindur në fshatin Floq të Korçës, më 14 qershor 1945. Shkollën fillore e kreva në vendlindje, kurse shtatëvjecaren në Kamenicë dhe të mesmen në qytetin e Korçës. Në ato vite, jam aktivizuar në rrethet kulturore e letrare, duke shkruar në gazetat “Pionieri” e “Zëri i Rinisë”. Më tej, i vazhdova studimet në Institutin e Lartë Shtetëror të Bujqësisë (sot: Universiteti Bujqësor), për katër vjet e gjysëm. Njëkohësisht, në atë kohë, ndiqja pasditeve, në dy vjet radhazi, degën e gazetarisë, në Fakultetin Juridik të Universitetit të Tiranës. Studimet e larta i kreva në vitin 1968.Në vjeshtën e atij viti u emërova redaktor në gazetën e përditshme “Bashkimi”.Aty isha i ngarkuar me çështjet e fshatit e të bujqësisë dhe bëja pjesë në kolegjiumin e redaksisë.
Në këtë gazetë e vazhdova punën deri në vitin 1985, kur më caktuan përgjegjës në revistën mujore “Bujqësia Shqiptare”.Pas dhjetë vjetësh, pra kur në Shqipëri përjetonim proceset demokratike, më transferuan në Ministrinë e Bujqësisë e Ushqimit.Me nismën time, ai dikaster botoi “Buletinin Informativ” për shoqatat e përdorimit të ujit.
Gjatë viteve të punës në shtyp, kam lëvruar të gjitha gjinitë e gazetarisë dhe të publicistikës.Po kështu, kam qenë një ndër krijuesit e Shoqatës së Gazetarëve Shqiptarë të Bujqësisë.Aktualisht, jam anëtar IFAJ (International Federation of Agricultural Journalists).
Që nga viti 2003, jetoj familjarisht në Vashington DC, ku janë me punë dhe djali e vajza jonë.
– Nga jetëshkrimi tuaj kuptojmë se kini botuar disa libra. Ç’mund të na thoni përkitazi me tematikën dhe ngjarjet e figurat, që jupërshkruani, për të publikuar punën dhe veprën e tyre?
-Siç thashë, e gjithë veprimtaria ime është gazetaria. Libra let5rare kam shkruar pak. Ca të botuara, ca të pa botuara. Në vitin 1970 përgatita një vëllim me tregime, me titullin: “Tregimet e Rinisë”. Atë vëllim nuk e çova për botim.Nuk isha i bindur, nëse kisha “qullosur” gjë. Atë vëllim e kam të shkruar me makinë shkrimi” Oliveti”,por kam “frikë” t’i hedh ndonjë sy. E di që e kam shkruar “me zë të ulët”. Them me vete: “Sikur të kenë sy ato fletë të zverdhura nga koha, me siguri, do të shikonin fytyrën time të bërë lulëkuq nga turpi. Kam frikë se do t’i marr tregimet e do t’i hedh në kosh. Pra, le të “flenë” në paqe, atje ku janë, në sirtar!
Shumë kohë më vonë, në vitin 2002 përgatita studimin me titull: “Brenga dhe Shpresa”, ku, siç duket edhe nga titulli, përshkruhet brenga e fshatarësisë, nga që u prishën kooperativat dhe ndermarrjet bujqësore, pas vitit 1990 dhe, gjithashtu, shpresa që u lindi atyre për ndërtimin e kapitalizmit në fshat.
Edhe ky studim ndodhet ne sirtar, për mungesë fondesh për botimin e tij. Nga viti 2005 deri në vitin 2013, kam botuar disa libra: njëri me titullin : “Jeta ime, disa kujtime”, tjetri ”Lis ne shkëmb” deri tek d i fundit “Dhembi””. Tematika e “Lisit…”është malli për vendlindjen.Atje përshkruhen, veç të tjerave, figura të spikatura e atdhetare, si Rushan Beu, i cili ishte mik shtëpie i Qemal Ataturkut, avokati e shkrimtari Kristo Floqi e vëllai i tij Thanas Floqi, ish-firmëtari i aktit historik të Shpalljes së Pavarësisë më vitin 1912, në Vlorë.
“Kushtrimi i gjakut”, në një farë mënyre, mbështet idenë e Xhek Londonit, i cili shkruan se kushtrimi i gjakut është kushtrimi më i fortë.Në qendër të librit është një fis i tërë, ai i Iljazëve, në fshatin Boshanj të Kolonjës, fis patriotësh e të fisshëm, me njerëz krenarë, por edhe fis hallemadh. Një pjesëtar i tij, Muharremi u anatemua dhe u burgos dy herë në sistemin komunist. Pjesa e dytë e këtij libri ka edhe shkrime gazetareske, po edhe nje tregim, që së bashku lidhen organikisht me titullin e librit.Te mos zgjatem per librat e tjere se merzisim lexuesit.
– Ju lutem, na tregoni diçka më tepër për punën e botimet tuaja . Si arritët të përuroni dy libra brenda vitit 2010?
Jo, e kini gabim.Në shtator të vitit 2010 kam botuar vetëm librin “Kushtrimi I gjakut”, i cili, si ide, lindi befasisht.Në fillim të korrikut 2010, më takoi një i njohuri im dhe më propozoi që të shkruaja një monografi letrare për fisin dhe familjen e tij e sidomos për të atin, Muharremin. Ku më rrihte mua mendja dhe ku e kishte hallin ky, Tekiu. “Hane Shan, hane Bagdat!”-thashë me vete.Sepse unë isha përgatitur të botoja një vëllim me tregime, që i kisha shkruar në Amerikë.Më duhej të hidhja në letër edhe nja dy-tre tregime, që më lëviznin nëpër kthinat e kujtesës sime dhe pastaj, me të parë, me të bërë, mund të gjeja ndonjë sponsor. Fitoi propozimi i mikut tim. Ti e di, Monda, se e provon vetë “histerinë” e krijimit letrar.Kur të kap “amoku” krijues, s’di ku të futesh. O i hedh në letër ato, që të lëvrijnë në tru, o rashë e vdiqa, ndryshe të prishet rehati e s’të kapë as gjumi. Në krye të tre muajve, u shkrua monografia që ze më shumë se gjysmën e librit, prej dyqind e ca faqesh.Kusuri u plotësua me disa shkrime të tjerë, që lidhen, siç e thashë, organikisht me shkrimin kryesor.
Vëllimi me tregime po preiste sponsorin. Po preste edhe titullin përfundimtar I cili me vone u quajt: ” Seriozitet me buzeqeshje” me te cilin lexuesi i interesuar eshte njohor tashme.
-Le të kthehemi pas në kohë: Si nisët të publikoni në shyp? Cili ka qenë shkrimi i parë në fushën tuaj të gazetarisë?Po më pas, sie vazhduat këtë udhë të bukur?
-Shkrimi im i parë u botua në gazetën “Pionieri”, kur edhe vetë isha pionier në shtatëvjecare. Titulli nuk më kujtohet, por bënte fjalë për vështirësitë e udhëtimit të nxënësve nga një fshat në tjetrin, në dimër e verë, kur nëpër korije ulërinin ujqërit.Më pas, fillova të shkruaja ndonjë shkrim në “Zërin e Rinisë” dhe ende më pas “Bashkimi”, kur isha student dhe ku, me në fund, pas studimeve të larta, u emërova redaktor në këtë gazetë.
-Kur e kuptuat se publicistika ishte pasioni juaj? Vetëm se pëlqenit të shkruani?Cilat kanë qenë revistat më të pëlqyerat për tëbashkëpunuar dhe pse?
-As që bëhej fjalë të kuptoja unë në moshën e adoleshencës, kur shkrova një poezi, kushtuar fshatit tim te lindjes, të pikasja brenda vetes se pasioni im kishte qenë publicistika. Ajo poezi humbi në kutitnë e postës. Humbi edhe kujtesa ime për vargjet e saj! Hë, po, tani mund të them se, që atëherë, paska lindur pasioni im për të shkruar.Ky pasion ushqehej, doemos, nga leximi. Vitet e fëmijërisë përcaktojnë jetën e mëvonëshme.
-Cili është libri i pare, që ke lexuar?
-”Udhëtimet e Guliverit”.E lexoja nën dritën e zbehtë të llampës me vajguri në fshat,me padurim ngulmues. Më merrte me zor ime më e më çonte në shtart për të fjetur.
-Po filmi i pare, cili ka qënë?
-Para se të flas për filmin e pare që kam parë, më lejo ta çoj më tej etjen për lexim. Si në vegjëli, ashtu edhe në rini, leximi më ka sjellë kënaqësi me konture vuajtjeje. Leximi nën dritën e llampës me vajguri, nga padurimi për ta përfunduar librin që ty të pëlqen, ngjet si dy pika uji, me padurimin për ta lexuar sa më shpejt një liber që të rrëmben, edhe pse e lexon nën dritat elektrike ose nën llampat me neon. Po të jap një fakt, që sapo m’u kujtua: Kur isha student, po lexoja “Konti i Monte Kristos”. Sapo kisha përfunduar vëllimin e parë, e fillova të dytin. Në konvikt krevatet i kishim tip marinari. Ushqimin e hanim me lata, që ishte një bllok i vogël me fletë e çdo fletë shënonte: Mëngjes, Drekë, Darkë. Një mëngjes ia dhashë latën një shokut tim dhe iu luta që të ma sillte racionin në dhome, “sepse isha mjaft i sëmurë”. Shoku im e besoi gënjeshtën dhe bëri siç i thashë unë. Kuptohet që edhe në leksion nuk shkova atë ditë. Kështu bëra edhe për drekën edhe për darkën.Rreth orës 10 të mbrëmjes e përfundova leximin e vëllimit të dytë të veprës.Kur më vunë re shokët me sytë pufka e të kuq dhe kur më panë që më merreshin këmbët, kur shkova në tualet, ata u shqetësuan shumë. Kujtuan, të shkretët, se unë vërtet isha i sëmurë…
Ju pyetët nëse e mbaj mend filmin e parë. Po e mbaj mend. Është si dashuria e parë. Ka qenë filmi: “Beu dhe Argati”, një film sovjetik, që u shfaq me kinema ambulante. Ekrani ishte një copë beze e bardhë, varur në një nga faqet e jashtme të murit të shkollës dhe “karriket” ishin tufat e kashtës, shtruar në sheshin e fshatit. U magjepsa me magjinë e kinemasë!
Për të vazhduar përgjigjet e pyetjes, po u them se revistat, që më pëlqenin atëherë ishin:”Ylli”, “Hosteni” dhe “Nëndori”. Dy të parat ishin të ilustruara, kurse “Nëndori” më tërhiqte, sepse atje gjeja tregime e novela nga shkrimtarët tanë, por edhe klasikët e letërsisë botërore.Në këto revista gjeja letërsi të mirëfilltë. Me “Yllin” dhe “Hostenin” kam bashkëpunuar, duke shkruar shkrime, kurse në “Nëndori”, jo. Shkrimet e mija në këto revista ma plotësonin ndonjë boshllëk shpirtëror, që ndieja në gazetën” Bashkimi”, pasi kjo e fundit nuk ishte gazetë latrare. Ajo “kërkonte” nga unë shkrime të shpeshta për të pasqyruar punën, që bëhej në fshat dhe me “boshtin ideologjik” brenda.
– Si publicist dhe gazetar, a keni ndjerë ndonjëherë shqetësime, ankth apo pasiguri?
-Të jesh gazetar, do të thotë t’i provosh të trija ndiesitë. Edhe shqetësimin edhe ankthin edhe pasigurinë.Dhe kjo, sidomos, në diktaturë, por edhe në demokraci.Më lejoni ta ilustroj këtë pohim edhe me ndonjë fakt konkret nga përvoja ime.Shkruhej apo redaktohej shkrimi.Të nesërmen dilte gazeta. Ti rrije tërë sy e veshë: ç’ do të thonë ata lart, në Komitetin Qendror të Partisë? Në një rast, mua më doli “bardho”, në tjetrin rast “zezo”. Në shkrimin me titull: “Dinë të marrin evidenca, por nuk dinë të merren me ato”, kritikoja Komitetin Ekzekutiv të Vlorës. U botua në faqen e parë, në vend të kryeartikullit. Përveç qejfmbetjes së drejtuesve të Vlorës, nuk më thanë gjë “ata lart”. Pas dy muajsh, shkrimi u vlerësua me çmim nga një konkurs gazetarie. Shkrimi tjetër, me titull: “Shkakun, jo pasojën” ishte bërë objekt diskutimi në drejtorinë e shtypit të Komitetit Qendror. Nuk u morën masa ndaj meje, por më thanë që, herë tjetër, të isha më i kujdesshëm!
Në kohën, kur drejtoja revistën “Bujqësia Shqiptare”, udhëzova piktorin që në kopërtinën e parë të vendosej fotoja e një fermeri, duke korruar jonxhë me kosë, në tokën e vet. Ndërsa sipër, në cep të kësaj kopertine, duhej të vendosej fotoja e nje traktori me rrota “John Deere”, të cilët, siç isha informuar, do të vinin së shpejti, dhuratë nga SHBA. Doli revista. Dikush nga drejtuesit e Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit kishte thënë: “Fiqiriu duhet të ketë kujdes. Nuk duhet ta nxijë realitetin demokratik!”
Sa e degjova këtë sinjalizim, të këtij “ideatori demokratik”, nuk më mbante vendi. Pa e zgjatur, për dhjetë minuta, arrita në Ministri. I thashë zyrtarit të lartë se çdo punë ka të zotin e vet dhe vazhdova: ”Paraqitja grafike e kopertinës flet qartë: sot me kosë, nesër me mekanikë. Dhe, kjo e nesërme, ja tek është në horizont, po lind në krye të faqes”.
“Nuk e kam thënë me atë qëllim. Të kanë informuar gabim!”,- u mundua të shfajsohej zyrtari dhe, në çast, porositi dy kafe…

-Kush u ka mbështetur shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme studimore, shkencore ,publicistike dhe letrare?

-Miqtë e mij. Në fillim, drejtori i shkollës në Kamenicë, Xhuvi Pelteku më nxiti të hartoja një kumtesë për natyralistët e rinj, lidhur me krijimin e kopshtit botanik të shkollës.Ajo kumtesë më solli në Tiranë, në maj të vitit 1959, si përfaqësues i shkollës sonë, në takimin me natyralistët e rinj të Shqipërisë.Ato ditë, kemi mbjellë edhe drurë pyjorë në kodrat e Liqenit Artificial të Tiranës.Po në Kamenicë, Franklin Xega më nxiste të lexoja letërsi. Në shkollën e mesme, Kristaq George, mësuesi i letërsisë dhe, më vonë, pedagoget e mi në gazetari: Fiqiri Vogli, Dritëro Agolli, Marash Hajati, Vangjush Gambeta e Vangjush Zallëmi, Zihni Reso etj. Në fillim, në gazetë më ka mbështetur shumë Kozma Skarco, Fiqiri Vogli, Napoleon Roshi, Milto Ferro etj.
-Cilët shokë e shoqe ke patur në shkollën e gazetarisë?
-Xhevahir Spahiun, Spiro Deden, Kozeta Mamaqin, Faik Ballancën, Gaqo Bushakën, Astrit Karadakun e plot të tjerë.
-Takoheni shpesh?
-Shpesh jo, por me raste takohemi e çmallemi. Tani jemi bërë pothuaj të gjithë gjyshër.Meqë erdhi fjala, dua të veçoj një takim të rastësishëm me Kozeta Mamaqin.I kujtova asaj se, kur lindi djalin e parë, unë i shkova për ta uruar në Durrës, në redaksinë e gazetës lokale “Adriatiku”, ku ajo punonte.
– Si një intelektual dhe publicist, çfarë përgjegjësie ndjeni ju ndaj mërgimit të inteligjencis shqiptare?
-Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje paksa të zorshme, un dua të sjell në vëmendjen tuaj një bisedë, që kam bërë para disa ditëve. Isha unë dhe dy miqtë e mij: Inxhinieri hidroteknik Avni Dervishi, aktualisht kryetar i Entit Rregullator të Ujit dhe inxhinieri i pyjeve Haki Kola, që punon në Prishtinë, në një projekt të SNV-së. Fjala nxori fjalën dhe si përfundim të asaj bisede, në përgjigje te pyetjes që më bëtë, po u them se, në këtë rast, nuk është fjala për përgjegjësinë, që duhet të mbajnë intelktualët dhe publicistët shqipëtarë, lidhur me mërgimin e inteligjecës shqiptare ose, e thënë ndryshe, me rrjedhjen e trurit.Shumë, shumë mund të them se ndiej keqardhje.Thuhet se, nëse Francës i ikin njëmijë njerëzit më të mënçur, ajo nuk mund të quhet Francë.Edhe pse kjo shprehje ka domethënjen e vet për Francën, ne në Shqipëri duhet të jemi optimistë dhe unë jam një nga ata, që e shikoj “gotën” gjysëm plot edhe në këtë drejtim. Se, në fund të fundit, intelektualët shqipëtarë janë përballë një sfide,që duhet ta kapërxejnë. Shkaku duhet kërkuar te gjendja e veshtirë ekonomike e vendit, e trashëguar nga rregjimet e mëparshme. Sepse, me barkun bosh, nuk mund të punojë truri i intelektualit.Se shqipëtarët kanë një inteligjencë të mrekullueshme që, kur u jepet rasti, qoftë edhe jashtë Atdheut, kanë treguar prova, që krijojnë surpriza.Ata e dinë se Amerika, Anglia, Italia, Greqia e tjerë, nuk është se janë vende më të mira, por janë thjeshtë vende të ndryshme, nga i yni.Shqipëria sot ka kushte të vështira ekonomike, por nga ana kulturore dhe historike ajo është një nga më të pasurat në Europe. Vërtet kanë ikur intelektualë, por edhe janë kthyer e do te kthehen. Gjithashtu, po pergatitet dhe një brez i ri intelektualesh, nëpër universitet tona.
Sa për përgjegjësinë, që më pyete në fillim, po ju kujtoj se ajo, sikundër edhe faji, bëhet qyrk dhe nuk e vesh njeri! Nuk e veshin as ata, që duhet ta veshin, as klasa politike, në veçanti.Ti, si person, mund të kesh përgjegjësi vetëm për votën, që hedh në kutinë e votimit.
– Jeni nga Korca, Floqi, me tradita intelektuale dhe patriotike jetuat në Tiranë e tani ne USA. Çfarë nënkupton vendlindja për ju?
-Vendlindja nënkupton gjithëçka. Malli për vendlindjen, dashuria për të shumëfishohet dhe sidomos, kur je larg saj.Ismail Kadare ka një poezi, ku përafërsisht thotë, se ai që ka zbuluar shpejtësinë reaktive, me siguri, ka qenë larg atdheut. Faik Konica ka vërejtur se “Duhet te jesh jashtë atdheut, larg tij, për të kuptuar se ç’bukuri të ëmbël ka për veshët fjala “Shqipëri”” . Ishte pikërisht vendlindja, që më detyroi të shkruaja librin “Lis në shkëmb”. Ideja fillestare lindi një ditë, kur unë, duke qendruar buzë lumit “Potomak” në Vashington DC e po shikoja ketrat, që lëvrinin nëpër drurët dekorativë, befas më fluturoi mendja në vendlindjen Floq, në Korçë, Tiranë e në të gjithë Shqipërinë, të cilën e kam bredhur pëllëmbë për pëllëmbë. Ndjeva mall të pashoq. Çudi, sa emocione ndjeva! Ku ta kenë, vallë, “selinë” këto emocione?Në zemër?Në stomak?Përjetova një “deja vu” të jashtëzakonshme.Më duket se ndjenja e malli për vendlidjen nuk është thjesht ndjenjë e kaq. Me sa duket, ajo ka të bëjë edhe me genet, me gjakun, me biologjinë, madje edhe me fiziologjinë.
– A urren gazetari e shkrimtari Shahinllari? Po, a jeni zhgënjyer ndonjëherë?
-Nuk urrej asnjeri. Inatosem, zemërohem se prej gjaku jemi, të shkretën dhe në gjak kemi genin kapricioz ballkanas, i cili edhe me një fshikullimë fare të lehtë, kërcen pupthi përpjetë.Por shpejt më bie shkuma e zemërimit. Përvoja shekullore e njerëzimit ka treguar se tjetrit, përballë teje që ta bën borxh, “me të mirë, ia ha kokën; me të keq, i ha m…!”
Sa për zhgenjimet, ehuuu..! Sa herë, por nuk qederosem shumë. Kështu është bota, me dritëhije.Miq të vërtetë janë ata, që vijnë, kur të tjerët ikin.
– Çfarë është dashuria për ju? Kur e ndien një burrë se ai është i dashuruar?
-Dashuria është pjesë e dlirësisë së saj. Dashuria edhe fajin e ka të çiltër.Ajo i kupton gjërat, para se të fliten me fjalë. Të duket, se shpirti është një frymë-marrje e trupit. Dashuria është një “fantazmë” e këndshme dhe e padukshme, sepse e kemi brenda vetes. Por, dashuria, mendoj, është një koncept më i gjerë, se sa ndjenja e marrëdhënia midis një çifti. Ka edhe një dashuri tjetër, që s’ka të krahasuar.Është ajo e prindërve për fëmijët, e gjyshërve për nipkat e mbeskat.A mund të më tregosh, e dashur Monda, nëse vërtet ka shkruar mjeshtri i madh, Viktor Hygo, diçka për gjyshërit?Nëse po, si dhe ku ta gjej?
– Ç ’kuptojmë me shprehjet “ vetëgjymtim” dhe “vetëvrasje intelektuale”?
-Kjo është pyetje psikologjike, që kërkon përceptim të tillë. Mund të vetëvritesh ose vetëgjymtohesh intelektualisht, kur je servil ndaj eprorit, kur bëhesh “shoku Zylo”, kur i nënshtrohesh çdo sistemi dhe force politike; kur bëhesh altorpolant i së keqes dhe kështu ushqen gjeneratën, që vjen pas; kur s’do të thuash atë, që mendon ose kur je i “tredhur” dhe synon drejt interesave të vogla meskine e nuk thua atë, që duhet të deklamosh me forcë e pa t’u dridhur qerpiku.
– Çfarë është modestia për ju? Po vetëmburrja dhe vetëbuja?
-Modestia për mua është behari i jetës. Vetëmburrja dhe vetëbuja është skuqja e faqeve para të tjerëve, me ndërgjegje bëhesh fajtor para vetes e pastaj para të tjerëve.
– Çfarë dëshironi të shtoni?
-Do të shtoja një këshillë miqësore për ty, Monda. Mblidhi të gjitha tregimet dhe poezitë “e zjarrta” dhe botoji në një vëllim të vetëm. Besoj se shitja do të jetë e sigurtë.
Së dyti, kam dëshirë të gjej ndonjë prej atyre “natyralistëve të rinj”, që tok me mua të kërkojmë ata drurët pyjorë, që kemi mbjellë në maj të vitit 1959, në kodrat e Liqenit Artificial, në Tiranë. Plasa dhe nuk po i gjej dot, sa herë dal shëtitje aty kodrave.
Ju faleminderit e suksese!
Bisedoi: Raimonda Moisiu

Luan Rama: Pavarësia intelektuale dhe debatet me mikun tim Ylljet Aliçka…

by

(Intervistë ekskluzive me shkrimtarin, historianin, publicistin dhe diplomatin Luan Rama)
Bisedoi: Raimonda MOISIU/
Luan Rama është ndër shkrimtarët, historianët, studiuesit dhe përkthyesit më produktivë, i rëndësishëm dhe shprehës serioz i origjinalitetit, përfaqësues i denjë i letrave shqipe, dijes e mëncurisë, i njohur kombëtarisht dhe ndërkombëtarisht për punën e palodhur, veprimtarinë e tij të gjallë e të frytëshme, me sensin e shkëlqyer të diplomatit dhe historianit, vizionin e të qenit i lirë në një botë e mendim të lirë. Statura shumëdimensionale e shkrimtarit dhe përkthyesit, njohës i mirë i disa gjuhëve të huaja, dhe veprat e tij të botuara monografike, historike, studimore, ese, letërsi, përkthim dhe publicistikë, në shqip e frëngjisht, kanë një shtrirje të gjerë të kombinimit të fakteve historike, kujtesës, miteve, marrëdhënieve ndëretnike, kombëtare, evropiane, veçmas asaj franceze dhe ballkanike, që perceptojë vlerën e madhe të edukimit kuptimplotë të vetëdijes njerëzore, një refleksion për marrëdhënie e figura që kanë lënë gjurmë në historinë tonë kombëtare dhe relacionet ndërkombëtare në sinkron me të shkuarën, të tashmen e të ardhmen. Kjo bisedë mbresëlënëse e drejtpërdrejtë me të, më bëri të njoh vitalitetin, erudicionin e një kocke të fortë intelektuale e qytetare, shumëplanëshe letrar, artistik, historik, publicistik, përvojës disa vjecare në gazetari e diplomaci, për të njohur botën me kulturën e historinë e popullit të tij, duke e bërë të njohur në qarqet intelektuale e diplomatike të Francës dhe në botë, -një shëmbull i gjallë për kombin dhe brezat që do të vijnë, për dritën e nderimit, obligimit shpirtëror dhe identitetit kombëtar shqiptar. Ja si cfarë kanë thënë disa nga personalitete të shquar botërorë për Luan Ramën:
Joël Baffou, shkrimtar, në parathënien e tij për Rruga e gjatë në tunelin e Platonit:
“Udha e gjatë në tunelin e Platonit» është libri i një njeriu që ka mbijetuar dhe që kërkon tashmë të nderojë viktimat që s’patën fatin të jetojnë.Ky libër është një udhëtim i ngadaltë, ashtu si hapat e një vizitori në një varrezë… Luan Rama i përshkruan pesëdhjetë vitet e plumbit të shoqërisë shqiptare përmes fatit tragjik të një morie artistësh shumica e të cilëve nuk patën kohë të bëheshin të njohur pasi shpesh u shtypën dhe u vranë. Ai vë në dukje përdorimin me forcë të artistëve në shërbim të diktaturës së proletariatit, rolin e kudoshëm e çensurës si dhe veçantinë e saj në Shqipëri… “
Jacques Rouil, kritik letrar, në librin “L’Albanie sous le règne d’Enver Hodja» :
«Libri Udha e gjatë në tunelin e Platonit i Luan Ramës mund të kishte shërbyer fare mirë si lëndë letrare për G. Oruellin, pasi ne gjendemi në një univers surrealist ku survejimi i shtetit bëhet çdo çast, ku historia shkruhet çdo minutë, ku fotografitë zyrtare retushohen, ku zgjidhjet që kërkonte të bënte individi në jetë shpreheshin në formulën e thjeshtë «ose bashkëpuno ose vdis»… Eshtë një dëshmi e fortë e kohës. Aktualisht ambasador në Francë, Portugali dhe Algjeri, ky autor e tregon të kaluarën me syrin e një intelektuali…»
“Ish ambasador i Shqipërisë në Francë, nga viti 1997 deri në vitin 2001, Luan Rama sapo ka botuar një ese të re të quajtur “Ura mes dy lumenjsh “. Në këtë vepër të rëndësishme, shkrimtari na bën të zbulojmë mbresat, kujtimet e tija personale, të cilat janë të shkruara me një forcë të madhe shpirterore. “Ura mes dy lumenjsh” na pershkruan historinë e gjatë të marredhenieve franko-shqiptare që nga fillimet e tyre në vitin 1272. Luan Rama na lë në fillim të një “ure shpirtrash”, ku nga ai moment s’na mbetet gjë tjetër veçse të udhetojmë e të zbulojmë një histori mijevjeçare, të një miqësie të lashtë midis dy popujve shqiptar e francez.” (Shënim i botuesit të «Société des Ecrivains», Paris)
– Përshëndetje z.Luan, Faleminderit për kohën e vyer në përkushtim të kësaj interviste. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të vecantë biografinë e aktivitetit tuaj krijues. Sinqerisht jam ngazëllyer nga mjeshtëria e kulturës profesionale që ju lëvroni në disa zhanre. Cila ka qënë experienca tuaj e parë në letërsi, publicistikë, hulumtime studimore apo përkthim?
Luan Rama – Eksperienca ime e parë ishin poezitë çka atëherë ndodhte tek shumë të rinj, një traditë që tashmë ka ndryshuar, pasi internet, kinematografia, spektakli i kanë ndryshuar sot qëndrimet ndaj poezisë, por sidoqoftë, duke qenë nga artet e para krahas pikturës, arti poetik shpresoj se do të gjej në të ardhmen një lloj rinovimi, një rikthim drejt saj. Besoj se njerëzimi do të lodhet nga industrializmi komunikativ, pasi në fund të fundit, poezia trazon shpirtrat dhe ajo që ka vlerë të pare tek njeriu është shpirti…
R.M. – Do të thotë se ju keni nisur aktivitetin krijues që në moshë të re. Kjo duhet të ketë qenë me të vërtetë emocionuese dhe inkurajuese.Cfarë mendoni se ju ka frymëzuar për të shkruar apo përkthyer?
L.R. – Shkruaja poezi dhe përktheja, sigurisht jo si tani, por frymëzimi im ishte Lorca, Ricos, Eluard, Ëitman, librin e të cilit, Fije bari e mbaja në bangot e gjimnazit. Gjithçka ishte dehëse.Poezitë e tyre i ngjisja në muret e shtëpisë, kolazhe me guacka dhe gjethe vjeshte.Madje nëse e desha aq shumë gruan time, ishte se kur e njoha, ajo adhuronte poezinë.
R.M. -Gjatë hulumtimit rreth krijimtarisë tuaj kam hasur mjaft tituj të veprave tuaja monografike, studimore, ese, letërsi, publicistikë, në shqip e frëngjisht. Si keni arritur ju të procedoni “në udhëtimin tuaj monografik”, të jeni kaq kreativ, ku ka një shtrirje të gjerë të kombinimit të fakteve historike, kujtesës, miteve, marrëdhënieve ndëretnike, kombëtare, evropiane, veçmas asaj franceze dhe ballkanike, që perceptojnë vlerën e madhe të edukimit kuptimplotë të vetëdijes njerëzore, në marrëdhënie me të shkuarën, të tashmen e të ardhmen. A mund të na jepni disa mendime rreth tyre?
L.R. – Keni të drejtë.Eshtë një shtrirje e gjerë, profile të ndryshme ku here ka të bëjë me historinë e mirëfilltë, si tek Kalorësit e Stuhisë, etj, e herë me marrëdhëniet ndërkombëtare, artet, etj. Nëse kam shkruar një libër për dialogun e kulturave dhe bashkëpunimin e Shqipërisë me Unesco-n (Shtëpia e Shpresës) që kur ajo u bë anëtare e kësaj organizate; nëse kam botuar gjithashtu Shqipëria e Auguste Dozon apo Shqipëria dhe Frankofonia e padyshim dhe Pont entre deux rives (në shqip i botuar me titullin Krushq të largët), kjo sepse te unë jetonte si diplomati ashtu dhe historiani, apo eseisti që kërkon të bëjë një refleksion për marrëdhënie e figura që kanë lënë gjurmë në historinë tonë kombëtare dhe relacionet ndërkombëtare.Librin Jani nga Morea, për poetin arvanitas Jean Moréas apo Jani Papadiamanti, e shkrova sepse më habiti fakti për të cilin shkruante para një shekulli poeti i madh francez Guillaume Apollinaire, duke thënë se Moréas ishte shqiptar nga nëna dhe i ati, familja Tombazi e Hidrës, kapedanë dhe admiralë të flotës së Revolucionit grek në vitet 1820-1830. Mirëpo në Francë (në Greqi gjithashtu) ai mbahej si poet me origjinë greke.Ai ishte njëkohësisht ati shpirtëror i Apollinaire.Po kështu dhe për konsullin francez në Janinë, Auguste Dozon, për të cilin nuk ishte shkruar pothuaj asgjë. Duke e studjuar këtë figurë, i cili mblidhte përrallat shqiptare dhe folklorin shqiptar, të cilin e botoi në 1875 dhe u vlerësua dhe me çmimin e Akademisë Franceze, pikasa se bashkëpuntorët e tij më të afërt ishin Kristoforidhi, Naim Frashëri, Thimi Mitko dhe Apostol Meksi. Shërbimi ndaj kulturës shqiptare ishte shumë i madh dhe tashmë libri prej gati 500 faqesh më duket pak për të. Gjithashtu, kur ndërmorra shkrimin dhe botimin e librit Bujtës të largët mbi udhëtarët francezë në Shqipërinë e shekulit XIX (konsuj, gjeografë, historian, arkeologë, kartografë, gjeologë, etj) unë u njoha me librat dhe studimet e tyre dhe zbulova se me sa dashuri kishin shkruar ata për autoktoninë shqiptare, për kulturën e vjetër dhe të afërt me atë homerike, për traditat dhe virtutet e bujarisë së një kombi që u kishte rezistuar dyndjeve të përhershme në brigjet e tokave të tij. Ishte pikërisht ky rast që njoha veprimtarinë e Dozonit dhe po kështu dhe të të tjerëve. Një libër më vete meriton konsulli tjetër Degrand në fundin e shekullit XIX apo François Pouqueville në fillimet e shekullit XIX si i dërguar i Napoleon Bonapartit pranë Ali Pashë Tepelenës.Janë figura themelore, pasi Pouqueville, p.sh. u bë burim jo vetëm për letrarë të mëdhenj si Hugo (që shkroi në Les Orientales për trimërinë e suliotëve) apo Aleksandër Dyma, por madje dhe për piktorët, që nga Delacroix, Corot, Decamps, Jerome, etj të cilët në veprat e tyre trajtuan figurat shqiptare. Shembujt janë të shumtë.Në kohën totalitare, vemendja ishte tek krijimi i një historie të re të prirur nga ideologjia. Tashmë historianët janë të lirë në studimet e tyre dhe kanë mundësi të konsultojnë bibliotekat e vjetra të Parisit, Vatikanit, Venecies, Milanos, ato të Londrës, e po ashtu të Amerikës ku gjenden libra të rrallë dhe me mjaft informacione historike.
-R.M. – “Nën hijen e eklipsit”, titullohet libri tuaj, mbi krizën e Kosovës dhe diplomacinë euro-amerikane. Jam kurioze të di motivin dhe interesin që ngjalli te ju personalisht për të shkruar këtë libër dhe pse vendosët të dialogoni përmes etapave historike dhe diplomatike? Përse ky titull? Si kini arritur ta realizoni botimin e tij?
L.R. – “Nën hijen e eklipsit”, eshkruar pak a shumë në formën e një ditari diplomati, është një dëshmi e drejtpërdrejtë e ngjarjeve që po ndodhnin në Kosovë në fundin e viteve 90’.Atëherë unë isha ambasador në Paris dhe aty mblidhej Grupi i Kontaktit i kancelarive më të mëdha të diplomacisë botërore.Diplomacia franceze ishte mjaft aktive dhe në mbështetje të diplomacisë amerikane.Presidenti Chirac morri një vendim historik, duke hyrë në luftë kundër Milosheviçit.Pra ishin gjendje emocionale, takime, biseda me personalitete të shumta, konferenca në Rambouillet, nënshkrimi i deklaratës përfundimtare të Parisit në sallën Kleber.Pritjet në ambasadë, takimet me Rexhep Qosen, me Hashim Thaçin, takimet me Kadarenë e një rradhë të aktorëve të nivelit të lartë politik shqiptar, si ministri i Jashtëm Milo, presidentit Meidani, Sabri Godo, etj. Por interesi im në këtë libër ishte të dëshmoja për solidaritetin e jashtëzakonshëm të elitës dhe shoqërisë franceze, të intelektualëve me emër, të «Comité du Kosovo», organizatave të të Drejtave të Njeriut dhe fondacioneve të shumta e deri tek qytetarët e thjeshtë. Cështja e Kosovës u bë një çështje e ditës. Unë pata rastin të shoqëroj kryeministrin francez Jospin në Shqipëri, ku sëbashku takuam refugjatët kosovarë në Tiranë, Durrës, Lushnje, etj Ishte një eksperiencë që duhej dëshmuar.Unë e quajta librin Nën hijen e eklipsit, pasi Kosova për një periudhë pësoi një eklips total të lirisë së saj, ajo rrezikonte ekzistencën e popullit në trojet e veta duke u dëbuar me grykën e mitrolozave.Ky eklips filloi me masakrën e Raçakut. Unë vetë kam takuar në Francë njerëz që i kishin provuar këto masakra.
-R. M. – Ju keni eksperiencë jashtëzakonisht mbresëlënëse e profesionale përsa i përket studimeve deontologjiko–mediatike; Si operoni ju në trajtimin e figurave e fenomeneve të ndryshme, që të japin përshtypjen në kuptimin e tyre simbolik, importin moral, qytetar e intelektual, dhe substanca humaniste në përputhje me interpretimin gazetaresk, historik, shkencor dhe filozofik?Këtu kam parasysh librin tuaj “Metamorfoza e fjalës, për një deontologji të shtypit gjatë tranzicionit politik shqiptar, 1997.
L. R. – Unë kam studjuar gazetari, si dhe shkencat e komunikimit në Paris (Universiteti Denis Diderot). Gazetaria më ka pëlqyer gjithnjë, madje pas vitit 1993, unë kam punuar si redaktor në revistën e njohur franceze Courrier International, e cila i bënte jehonë ngjarjeve më të rëndësishme të botës dhe ku botojnë analistë shumë të njohur.Idea e librit Metamorfoza e Fjalës lindi në kohën kur unë isha korrespondent i gazetës Koha Jonë në Paris.Kjo gazetë, veçanërisht në vitet 1994-1997 ishte në pararojë të denoncimit të arbitraritetit të pushtetit në Shqipëri në emër të një lufte të re klasash dhe një kundërvënieje që i bënte veriut dhe jugut shqiptar. Madje, rastësisht, meqë isha në Tiranë, unë isha prezent në selinë e gazetës (të cilën pak muaj më parë e kishin djegur forcat e policisë) kur furgonë policie rrethuan gazetën dhe të gjithëve, nga kryeredaktori e deri tek pastruesi, na mbyllën në polici duke na vendosur para hetuesve. Atëherë po përgatisja librin për Miteranin dhe kjo ishte një shkelje tepër flagrante.Në kthim, në Paris, unë i morra një intervistë presidentit të «Reporter’s sans Frontières», Robert Menard, i cili gjithashtu mori përsipër botimin e këtij libri duke shkruar dhe parathënien. Në Shqipërinë e tranzicionit të ashpër, nuk bëhej fjalë ende për një deontologji për shtypin dhe unë shtroja pikërisht përvojën europiane të lirisë së shtypit e të mendimit me atë çka ndodhte në Shqipëri. Në Shqipërinë totalitare nuk mund të bëhej fjalë për deontologji të shtypit, për rregulla që lidhen me figurën e gazetarit, përgjegjësinë morale, vërtetësinë e faktit, dizinformacionin, etj.Atëherë mu desh të kontaktoja me drejtuezit e «Artikullit XIX», «Human Ërigts Ëatch», etj.
-R. M. – Kam lexuar me interes të veçantë editorialët tuaj studimore, dosier, trajtesa, analiza politike, opinione, reportazhe, intervista e publikime të tjera në fushën e publiçistikës. Si keni arritur ju, të harmonizoni aktualen mbizotëruese historike, sociale e politike, në kurriz të pavarësisë tuaj intelektuale?
L. R. – Po ju përgjigjem nga kjo e fundit: pavarësia intelektuale. Ajo është gjëja më e çmuar që mund të kemi.Cështja është të kesh bindjet e tua, të jesh i pavarur dhe të mos jesh «tregtar flamujsh» të partive, pushteteve, etj.Unë qëndroj gjithnjë në principet republikane, të majta, që lidhen me paktin social të shoqërisë, për të menduar dhe integruar dhe të varfërit dhe për të mos i përjashtuar ata.Kjo ndoshta vjen nga leximet e mia të literaturës së Thomas More, Campanelës, të utopistëve si Erazmi, etj.Por unë kam shumë miq të djathtë (në fakt e majta dhe e djathta në Shqipëri pak ndryshime kanë). Eshtë interesant fakti që para dy vitesh, i ftuar në shtëpinë e mikut tim Ylljet Aliçka, ambasador në Paris, ndodhi që mes të pranishmëve të ishte dhe një kryeredaktor francez i një reviste. Debati im me ambasadorin ishte mjaft i gjallë dhe në fund të mbrëmjes, kur u ndamë me kryeredaktorin francez , ai shprehu habinë që ishim kaq miq dhe me pikëpamje që nuk pajtoheshin. E njëjta gjë na ndodhi dhe në një tavolinë darke në Senatin francez me deputetë, diplomatë, kryetarin e Grupit të Miqësisë Francë-Shqipëri të Parlamentit apo dhe të Senatit, etj. Dhe përsëri miku im tha në debat e sipër se ne jemi miq pavarësisht nga opinione të ndryshme. Pra që t’i rikthehem idesë: e rëndësishme është të jesh i pavarur në pikëpamjet e tua. Jeta jonë ishte tepër kompekse, pasi shpesh, e përditshmja mplekset me historinë, ku historia na vjen përmes fakteve, fenomeneve, debatit. Kur flasim për lirinë e shtypit e të mendimit, nuk mund të mos citojmë Sokratin, Platonin, madje dhe Brehtin, i cili ka shkruar shumë për «pesë tiparet e së vërtetës»… Ajo që ndodh, ka gjithnjë një domethënie filozofike. Jeta shqiptare ka jo pak fakte korrupsioni, por kur e trajtojmë këtë problem, në fund të fundit vijmë në fushën e filozofisë e të moralit, duke iu referuar njëkohësisht dhe autorit të famshëm…. Me çështjen që me të drejtë ai shtronte: «Të kesh dhe të jesh»… shpesh harrojmë atë që pikësëpari të jemi «njerëzorë»…
-R. M. – Ju jeni prozator; romane novela, tregime ese…. Tashmë një shkrimtar i afirmuar, autor i disa veprave.Cfarë mendoni se ka mbetur konstante?
L. R. – Eshtë e vërtetë që kam shkruar në shumë gjini, duke u marrë njëkohësisht dhe me profesionin tim më të vjetër, kinematografinë. Por ajo që ka mbetur konstante është idea që kam se gjithçka që shkruaj janë sprova letrare tepër modeste dhe pa pretendime. Nga ana tjetër, ndërmarrja e shkrimit të një analize, artikulli, mbresa udhëtimi, eseje historike, etj, është një udhëtim në kontekstin historik e social të tyre. Për të shkruar biografinë mbi presidentin francez François Mitterand, (François Miettarand – dhe Zotat vdesin gjithashtu, veç mbresave personale nga takime diplomatike, festa kombëtare të Francës, takime presidenciale, etj, kam lexuar dhjetra ilibra të autorëve të ndryshëm, fjalime të rëndësishme gjatë 14 vjetëve të tij si president, çka më kanë futur në historinë e personazhit. Po kështu kam vepruar dhe për librin Gjenerali De Gol – një legjendë e gjallë, ku ka takuar shumë golistë të vjetër, mes të cilëve dhe ish kryeministrin Pierre Messmer… Pra këto takime, si dhe idea për të gjetur pikëtakimet franko-shqiptare, (p.sh. shqiptarët që iu përgjigjen thirrjes së De Golit në luftën kundër Hitlerit, etj, apo gjykimet e Miteranit për historinë, personalitetet dhe nevojën e integrimit të Shqipërisë në rrjedhat europiane), më dhanë lëndë për të shkruar këto libra jo thjesht si biografi por si pikëtakime dhe refleksione te mia për këto dy figura që hynë në historinë e Francës së shekullit XX. Ajo çka ka mbetur konstante në punën time është ritmi. Kam vazhduar të shkruaj e botoj gati dy libra në vit.
-R. M. – Shquheni në prozën për mendimin inteligjent, plot figura letrare, artistike dhe mendimin filozofik. Ku qëndron forca e inspirimit si një shkrimtar që i përket dy epokave – realizmit socialist dhe periudhës postkomuniste? Ku qëndron ndryshimi midis këtyre dy epokave?
L.R. – Unë i përkas asaj gjenerate që ka jetuar si në kohën totalitare dhe shëmbjes së regjimeve në Lindjen europiane në fundin e viteve ’80 ashtu dhe të kohës së tranzicionit dhe pas saj deri më sot. Qëndrimi ndaj dy epokave është diametralisht i kundërt. Në epokën totalitare, çenzura përgjonte çdo hap të letrarit dhe artistit, çka tashmë i njohim të gjithë nëpërmjet dëshmive të shumta që na kanë lënë protagonistët e asaj kohe. Kur nga fillimi i viteve ’80 do botohej në gazetën Drita një shënim për Gjon Milin e shoqëruar me një fotografi të tij, çuditërisht, kur në mesnatë gazeta po rradhitej, dikush dalloi se në fotografinë e Gjon Milit që në fund të shallit të tij shquhej shumë pak flamuri amerikan, çka nuk i kishte rënë në sy askujt deri në ato çaste. Gazeta u bllokua dhe flamuri u retushua që të mund të botohej gazeta. Ishte koha e anti-amerikanizmit të egër dhe absurd të Enver Hoxhës, dhe një fotografi e tillë do të thoshte një dënim për autorin e shkrimit. Sot, letrarët e artistët janë të lirë, madje nganjëherë i kalojnë caqet e lirisë duke rënë në dizinformacion, shpifje, cënim të jetës private të njeriut, pra në emër të lirisë cënohet liria e tjetrit.
-R. M. – Kur ju shkruajtët romanin “Santa Quaranta,”, i vlerësuar shumë nga kritika e kohës, ky roman nuk është fantazi, por është bota e brendëshme njerëzore, e një artisteje me famë botërore. Si shkoni ju në lidhje me vendosjen e emrave, të vendeve në ndërtimin e një “bote të re” me tipikë; burim-rrëfim-frymëzim-kulturë?
L. R. – Romani Santa Quaranta është një roman historik ku në qendër është jeta dramatike e balerinës franko-amerikane Isadora Duncan në Shqipëri. Në vështrim të parë thua se ç’lidhje ka kjo balerinë me Shqipërinë, por kur njihesh me historinë e saj ngjarjet janë shumë interesante.Në fillimin e viteve ‘20 të shekullit XX, ajo ishte një nga yjet e baletit në skenat e Europës. Por vdekja tragjike e dy fëmijëve të mbytur në lumin e Senës në Paris, e tronditi shumë dhe ajo donte të vriste veten, por vëllai i saj Rajmond Duncan, një intelektual i vërtetë kërkoi që ajo të kishte si referencë dhimbjen e një populli, duke e sjellë në Shqipërinë e vitit 1913, kur luftrat ballkanike po bënin kërdinë. Dhe ajo erdhi dhe jeta e rrêmbeu pêr ta kthyer gjashtê muaj mê vonê nê skenat e Parisit.Rajmond Duncan ishte ai që solli për herë të parë në Shqipëri ambasadorin amerikan që ishte vendosur në Athinë.Ai e njihte shumë mirë Shqipërinë dhe Greqinë.Bashkë me ambasadorin ata vizituan jugun shqiptar dhe erdhën edhe në Durrës për të njohur aspiratat e këtij vendi, çka do të ndikonte në mbështetjen e madhe që i dha Amerika e presidentit Ëilson Shqipërisë së kërcënuar nga të gjitha anët.Santa Quaranta është një roman historik, por personazhi vendoset në vendet ku ka jetuar, janë shfrytëzuar letrat e saj, libri me kujtime, etj.Romani histoik kërkon një punë studimore paraprake. Emil Zola punoi shume me dokumentet e kohës për Zherminal, po kështu Flober, studioi shumë për të shkruar romanin Salambo, etj, njê punë të tillê bënte gjithashtu Aleksandër Dyma e shumë të tjerë.
-R. M. – Letërsi artistike, poezi, publicistikë, përkthim, dosier dhe eseist. Në cilën prej tyre ndjeheni më mirë?Çfarë mendoni se ka mbetur e pandryshueshme?
L. R. – Përderisa i shkruaj, të gjitha më pëlqejnë, por krijimi i mirëfilltë është ai që duhet të më prijë.
-R. M. – Botimet dhe veprat tuaja nënkuptojnë bashkëpunimin tuaj të ngushtë me një sërë burime dhe arkiva të ndryshme, si brenda dhe jashtë Shqipërisë, veçmas në Francë. A keni hasur në vështirësi nga këndvështrimi i një protagonisti në gjetjen e tyre?
L. R. – Unë kam punuar dhe vazhdoj të punoj shumë me bibliotekat e vjetra, arkivat, të lexoj letërsinë dokumentare Kur shkrova librin dokumentar Tek Frankët, mbi historinë e emigracionit shqiptar në Francë që nga koha e stradiotëve të kohës pas Skënderbeut deri më sot, pra e stradiotëve të shquar shqiptarë gjatë shekujve XVI-XVII (që në Francë krijuan kalorësinë e lehtë franceze që nga historianët e kohës cilësohej si «Chevalerie albanoise», diçka përmend dhe Konica në shkrimet e tij), mu desh të punoj në këto arkiva. Po kështu dhe për librin Dorëshkrime të Purpurta për kodikët e vjetër, duke u përqëndruar në dy Kodikët e Beratit të shekullit VI dhe IX, të cilët u regjistruan dhe në Trashëgiminë Botërore të Unesco-s në atë që quhet «Kujtesa e Botës». Pikërisht duke lexuar dokumenta të vjetra më ra në dorë botimi i P. Batiffol, zbuluesit francez të këtyre kodikëve në shekullin e XIX në Berat.Por udhëtimi i tij, gjetja e kodikëve, mbijetesa e tyre në sprovat e kohrave të shtypjes otomane, si dhe koha që ngërthejnë ato, përbëjnë njëkohësisht ngasje për një letërsi të mirëfilltë.
– Z. Luan, jeni edhe përkthyes, dhe keni përkthyer disa libra, kryesish në shqip e frëngjisht. Cfarë ju ka shtyrë t’i përktheni ato? Cilët janë autorët dhe titujt e tyre? Cili është sekreti që fuqishëm ka influencuar në përkthimin e tyre?
L. R. – Të them të drejtën nuk kam dashur të bëhem përkthyes, pasi përkthimi është një profesion më vete dhe kërkon një ushtrim afatgjatë, eksperiencë, njohje. Në fakt ka qenë interesi për disa libra që lidheshin me Shqipërinë dhe shqiptarët që më shtynë drejt përkthimit.Kështu më ndodhi me përkthimin e librit Bubulina të shkrimtarit dhe historianit francez Michel de Grece, i cili pohonte me forcë përkatësinë shqiptare të kësaj heroine shqiptare të Revolucionit grek.Unë isha në Hidra dhe Specia të Greqisë, vënde ku jetoi dhe luftoi Bubulina, por përkatësia e saj arvanitase ishte fshirë nga tekstet dhe kujtesa e shoqërisë së sotme greke.Pra kjo më nxiti ta përkthej në shqip këtë libër.Po kështu kam përkthyer dhe librin biografik të shkrimtarit dhe historianit Gilbert Sinoué Faraoni i fundit, mbi jetën dhe veprën e Mehmet Ali Pashës, themeluesit të Egjiptit modern.Por edhe dashuria për poezinë më ka shtyrë të përkthej. Kështu më ndodhi kur shkruajta librin Udhëtimi i mbramë i Arthur Rimbaud, mbi jetën e poetit më të madh francez, duke integruar dhe pjesë të poezive të tij, librin Pikëtakim me Jean Cocteau, poetit, dramaturgut dhe artistit poliedrik francez, dhe disa libra të tjerë. Përkthimi të jep kënaqësi sepse hyn në jetën e vet personazhit, në strukturën e gjuhës dhe të poetikës së tij.

R. M. – A mendoni se “OLD TIMES” rezonojnë ndryshe me audiencën e sotme dhe shoqërinë, krahasuar me audiencën e viteve ’70-të?

L. R. – Kjo më duket se qëndron si dukje, aparencë, pasi OLD TIMES është gjithnjë tani dhe dje, në kuptimin se ajo që ka shkruar Homeri, Euripidi, Sofokliu për dashurinë, luftën, nderin, tradhëtinë, etj, janë të njëjta dhe sot. Ndjesitë njerëzore janë po ato, morali i Sokratit për qytetarinë dhe demokracinë është shumë aktual, siç e gjejmë në Apologjinë e Sokratit, para se ai të dënohet.Le të marrim mitologjinë, mitet shqiptare apo mitologjinë antike greko-romake.Shpesh letrarët e kohës sonë i ndërtojnë romanet, esetê, dramat e tyre si paralele të këtyre miteve.Mjafton të kujtojmë Kadarenë.Mitet e Edipit, Orestit, Kasandrês, Eumenideve, etj, përbëjnë konstitucione shpirtërore të cilat sot i përjetojmë, madje dhe nga ngjarjet që dëgjojmë në televizonet e botës.Ja pse “Qyteti i gëzimit” të Shën Agustinit, idhullit të famshëm të viteve të para të Krishterimit është i pranishëm dhe frymëzues për jetën tonë qytetare.
-R. M. – Cfarë do të dëshironit të thoni në lidhje me karakterin e përgjithshëm të gazetarisë shqiptare, Ballkanike apo Lindore, në krahasim me atë franceze dhe perëndimore, bazuar në ato c’ka ju keni shkruar, lexuar apo vënë re?
L. R. – Deri kur ra Muri i Berlinit gazetaria ballkanike dhe ajo e Lindjes Europiane ndryshonte jashtëzakonisht nga gazetaria perëndimore dhe anglo-saksone: jo vetëm si liri dhe pavarësi e shtypit, por dhe si strukturë, si kulturë të shkruari, etj. Gazetaria tashmë në Europën jug-lindore po krijon dhe ajo fytyrën e saj duke iu afruar gazetarisë perëndimore dhe kjo në sajë të një gjenerate të re në gazetarinë e këtyre vendeve. Kjo vihet re në vende si Kroacia, Sllovenia, që po ecin më parë se vendet e tjera ballkanike. Problem në vendet e tjera, si dhe për ne shqiptarët është gjithnjë ajo që shtypi, mediat, rrjetet televizive bien shpesh prehë e interesave të politikës dhe të bizneseve dhe ku nuk njihet ajo që në Perëndim quhet “konflikt interesash”. Kështu gazetaria nuk e ka rolin që duhet të ketë për të pozuar problemet kardinale të shoqërisë dhe të thotë të vërtetën, e cila kërkon kurajo për të thënë të vërtetën, përgjegjësi për ta thënë atë, kulture për ta thënë atë. Brehti flet për pesë vështirësitë për të thënë të vërtetën…
-R. M. – Cfarë ju pëlqen dhe cfarë nuk ju pëlqen në punën tuaj?
L.R. – Më pëlqen të shkruaj në natyrë.Vite më parë, veçanërisht kur punoja si kineast, kisha dëshirë të punoja në ndonjë kafene, madje ku kishte shumë njerëz dhe shumë zhurmë. Duket diçka e habitshme, por unë abstragoja nga moria e njerëzve dhe e zhurmës dhe në atë jehonë të largët, unë shkruaja. Isha në botën time.Si të thuash isha brënda asaj bote dhe jashtë saj.Në punën time nuk më pëlqen që jam shumë i shpërndarë. Shkruaj njëherësh për disa gjëra: këtu një tregim, pak më pas një ese, një skenar për një film, apo një përkthim të shkurtër, zhanre që janë larg njëri-tjetrit, por ku hyj pa vështirësi të madhe. Por nga ana tjetêr kjo s’tê lejon tê thellohesh shumê.

-R. M. – Në ditët e sotme tradita dhe realiteti “përziehen” me vlerat fetare. Në opinionin tuaj si gazetar, shkrimtar, diplomat dhe përkthyes profesionist e i karrierës, a ka ndonjë konfuzion që ndikon në marrëdhëniet njerëzore dhe në marrëdhëniet mes vendeve të Ballkanit?
L. R. – Lidhur me ndasitë fetare dhe problem që kanë lindur në Ballkan, dua të theksoj se ka një konfuzion të madh, çka po i trondit shoqëritë ballkanike. Shqipëria ka qenë gjithnjë një vend i tolerances fetare dhe nuk i ka njohur kurrë xhihadistët, integrizmin fetar. Në kuadrin e shoqërisë së hapur, të të drejtave të njeriut dhe të lirive demokratike, integrizmi po fiton terren duke cënuar liritë e individit dhe të shoqërisë, dhe thirrjet për xhihad bëhen madje tashmë nga institucione fetare, çka mund ta kthejnë Ballkanin përsëri në një rajon eksploziv. Duhet që në fillim të këtyre fenomeneve t’i vihet fré, të ketë një reaksion të përgjithshëm shoqëror, pasi nuk mund të vihet feja mbi kombin, identitetin.Shqiptarët e kanë ruajtur identitetin e tyre nacional dhe në kohrat më të errta të historisë.Toleranca është diçka shumë e çmuar për një demokraci.
-R. M. – Cilët janë autorët tuaj më të preferuar, shqiptarë e të huaj?
L. R. – Autorët më të parapëlqyer shqiptarë janë për mua Migjeni, Kadare, Mitrush Kuteli, etj, ndërkohë që nga letërsia e huaj janë Rembo, Floberi, Kamy, Duras… Në librin tim Parisi letrar, të botuar para disa viteve, zbuloj preferencat e mia për letërsinë franceze, duke zbuluar njëkohësisht se cilët ishin ata, cila ishte jeta e tyre, dramat, tragjeditë, dhimbjet e tyre të mëdha. Letërsia e madhe ka lindur nga dhimbjet e mëdha. Kështu ajo lindi tek një Dostojevski, Edgar Poe, Bodler, etj…
-R. M. – Pse shkruani? A keni disiplinë në të shkruar?E përfytyroni veten pa shkruar ndonjëherë?
L. R. – Shkrimi është një pasion, ashtu si piktori, p.sh. që kërkon të jape refleksin e botës para tij perms ngjyrave, linjave, kompozimit, etj. Për mua, të shkruarit nuk është një profesion por një nevojë, dëshirë, pasion, gjendje, dehje… Sigurisht, unë shkruaj çdo ditë, gjithnjë diçka letrare apo ese hsitorike. Por do doja të largohesha diku që t’i kushtohesha një vepre letrare, një romani. Por jeta e zakonshme vështirë të t’i japë këto mundësi. Do doja të bëja një udhëtim të gjatë e të rrezikshëm, siç bënin dikur autorë si Flobert, Dumas, Nerval, Lamartine, etj, të cilët ndërmerrnin udhëtime në vende të panjohura. Pra të shkosh, të përjetosh diçka të fortë dhe të shkruash këtë, edhe me çmimin e një jete.
-R. M. – Projektet tuaja në të ardhmen? Cfarë iu ka mbetur peng?
L. R. – Gjithnjë i them vetes se duhet të shkruaj vetëm letërsi të mirëfilltë, roman, etj. Por kjo dihet që nuk është e lehtë.Duhet të jesh një lloj maratonisti.Kur je i shpërndarë, vështirë të përjetosh në ethe një krijim, një histori. Koletë, Yourcenar, Duras, Romain Gary, iknin që të shkruanin diku… Megjithatë në të ardhmen kam disa subjekte për të cilat kam kohë që mendoj.Mua më pëlqejnë dramat e forta shpirtërore, prekja e thellësisë së shpirtit, zbulimi i vetvetes nga personazhi kryesor.Sa për pengje nuk kam asnjë peng. Shtigjet janë të hapura.Mund të shkruaj në çdo kusht njerëzor. Cështja është sa talent ke… Eshtë lexuesi që të gjykon. Mua s’më pëlqen mburrja, publiçiteti i kërkuar… Pra të përpiqemi të themi diçka për të prekur shpirtra njerëzorë!
-R. M. – A është i lirë shtypi sot?
L. R. – Sot në Shqipëri shtypi është i lirë, po ta krahasojmë me epokën totalitare dhe kjo është një nga fitoret e mëdha, por mjerisht, dhjetvjeçarin e fundit shtypi ka rënë nën diktatin e pushteteve politike dhe ekonomike, është bërë zëdhënës i partive, etj, ndërkohë që shtypi duhet të jetë i pavarur. Demokracitë e vjetra e kanë arritur këtë me vështirësi, duke u përballur me sfida të mëdha, me ngjarje që kanë tronditur shoqërinë, siç kanë qënë skandali Uotergeit apo me thirrjen e famshme të Zolasë “Akuzoj!” për çështjen “Drejfus”, etj. Ka disa analistë shqiptarë që janë vërtetë prekursorë të fjalës së pavarur, por shëmbulli i tyre duhet ndjekur…

– Cfarë është dashuria për ju? Kur e ndjen një burrë se është i dashuruar?A keni shkruar ndonjë poezi dashurie?

L. R. – Dashuria është një nga gjërat më thelbësore të njeriut. Eshtë diçka genetike, që në mugëtirat e shekujve.Kënga e Salomesë në Kantikën e Kantikëve tek Testamenti i Vjetër është nga himnet më të bukura të dashurisë që ka krijuar njerëzimi, pasi jeta lulëzon veç nga dashuria. Lufta e Trojës kishte në thelb dashurinë… Eshtë dashuria ajo që nxit krijonjësit e botës, puntorët e fushës, ustallarët e veprave gjigande të njerëzimit, e gjithçkaje që ngrihet.Kuptohet që si dhe tek shumë të rinj, edhe tek unë, poezitë e para ishin poezi dashurie. Por kjo do të vazhdonte edhe më vonë. Të shkruash poezi dashurie edhe pas 40 vjet dashuri, martesë, është diçka e bukur. Ndërkohë që ju them kështu, më kujtohen shkrimet e të rinjve kilianë në muret e shtëpisë së poetit Pablo Neruda që sapo kishte vdekur, ku ata i shkruanin: “Faleminderit Pablo… ti na mësove të dashurojmë!”… Dashuria është gjithnjë frymëzuese.
-R.M. – Mesazhi tuaj për inteligjencën e shoqërinë shqiptare sot….
L.R. – Unë nuk pretendoj të jap mesazhe, por e konsideroj veten në rradhën e punëtorëve të dijes me misionin që t’i shërbejmë një morali të kohës, një vendi që sapo ka marrë udhën për ndërtimin e një shteti dhe shoqërie vërtetë demoratike dhe të një jete më të paqtë për të gjithë shqiptarët. Siç e dini, sfidat janë të mëdha në këtë fillim mijëvjeçari.Por epokat i bëjnë njerëzit.Një popull i përçarë nga zënkat politike, nga ndarjet fetare apo përbaltjet që i bëjmë njëri-tjetrit veç e vonon orën e progresit dhe nuk arrin të shohë horizontet e kohës, duke mbetur shumë prapa popujve të përparuar. Të shpresojmë që dhe njerëzit e arteve, të dijes, të kontribuojnë në këtë drejtim…
-R. M. – Ju faleminderit!
Bisedoi:Raimonda MOISIU

BESOJ NË NJË SHOQËRI MË HUMANE

by

Flet Shkrimtari dhe Esseisti i njohur, në ekzil,Agron Shele:Unë besoj në një shoqëri më humane, më të drejtë dhe më qytetare.
Në mesin e komunitetit të shkrimtarëve në mërgim është poeti, prozatori, esseisti dhe kritiku letrar, Agron Shele.Pas shkollës 8-vjeçare, përfundoi studimet e mesme dhe të larta në Tiranë.Që në moshë të herët ka qënë i apasionuar dhe impresionuar pas letërsisë, rrugë të cilën e bëri lajmotiv të jetës dhe përgjegjësi të zhvillimit intelektual të tij. Është autor i veprave letrare : Hapat e Klarës (roman), Përtej perdes gri (roman) , Imazh i rremë (roman), “Ngjyrime Universale ” (Ese-I) , si dhe vëllimit poetik : Pasazh i pafaj (poezi) Gjithashtu është bashkëautor dhe mundësuesi i publikimit të Antologjive Ndërkombëtare : Korsi e hapur -1, Pegasiada dhe Korsi e hapur -2. Është antar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, antar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Botës (IWA) me qendër në Ohajo (SHBA) dhe antar i Poetëve Bashkohorë të Globit (WPS).Ka qënë Sekretar i Pergjithëshëm i Lidhjes se Poeteve dhe Shkrimtarëve Ndërkombëtare “Pegasi” Albania, deri në momnetin e shpërbërjes së kësaj lidhjeje letrare dhe tashmë është organizator i Bordit Drejtues Galaktika Poetike “ATUNIS”. Proza dhe poezia e tij kanë tërhequr vëmendjen e kritikës letrare, për tematikën psiko-sociale dhe risinë krijuese, dhe si pjesë e mesazhit artistik por dhe individualitetit kreativ të shafqur, është publikuar në shumë gazeta, revista letrare kombëtare dhe Ndërkombëtare, si dhe është përfshirë në antologjitë botërore : Almanak 2008, WORLD POETRY YEARBOOK 2009, 2013, 2104, The Second Genisis etj. Ka qënë pjesë aktive e Shoqërisë Civile në Shqipëri duke u trajnuar për menaxhim, projekte dhe lidership nga shumë Fondacione Ndërkombëtare, si : SOROS, REC, USAID, PNUD, UNICEF etj, si dhe Kryetar i Shoqatës “Rinia dhe Fëmijet” dhe “Mjedisi në Komunitet”. Ka qënë Drejtor i Qendrës Kulturore Përmet dhe më pas u shkëput për të jetuar dhe punuar në Belgjikë.
Bisedoi: Raimonda MOISIU
-Agron, besoj se na shkon një bisedë arti, packa se mes nesh është Atlantiku! Disi larg por arti i afron kufijtë, veçanërisht për ne mërgimtarët?
Le ta quajmë Atlantikun thjesht një kufi natyror, pasi ajo që e bashkon artin dhe në veçanësi artistin është kufiri interkulturor dhe shpirtëror.
-Disa vëllime me prozë;roman e tregime, dhe poezi, që dëshmojnë gjithnjë e më shumë se jeni ndër autorët e mirënjohur në dy dekadat e demokracisë në atdhe. A ka dicka të tillë në fëmijërinë tuaj që ju hapi rrugën për t’u bërë shkrimtar?
Sigurisht që po. Në familjen time, edhe pse rrethanat e para viteve -90 nuk e lejonin, çuditërisht kishte një bibliotekë të pasur. Aty kam rënë në kontakt për herë të parë me libra të verdhë, sikurse cilësoheshin librat e ndaluar nga çensura e kohës.
-Çfarë ju ka pëlqyer në adoleshencë për të lexuar, cilët nga autorët tanë pëlqeje më shumë?
Proza ka qënë përherë e më tunduese për mua.Lexoja gjithçka që gjeja në Bibliotekë ose në librarinë e qytetit. Nga autorët prozaikë vendas do veçoja Mitrush Kutelin, Fatos Kongolin, Teodor Laçon, ndërsa poetët që admiroja ishin Lasgush Poradeci, Fatos Arapi.
-Cilat janë temat më të pëlqyeshme në krijimtarinë tuaj, sa janë motivet vetiake?Cila ka qënë poezia apo tregimi i parë që keni shkruar?
Temat social-psikologjike janë tematika që kanë shoqëruar veprat e mia. Unë besoj në një shoqëri më humane, më të drejtë dhe më qytetare. Intrigimi personazheve ka percepetuar gjithmonë drejt kaheve të tilla, pa përjashtuar edhe metafizikën , si proçesion por dhe si parashtrim idesh për të shprehur thellësinë dhe universalitetin e mendimit.
-A mund të na thoni një nga poezitë tuaja më të dashura, dhe për të dhënë një poezi cila është pjesa më e vështirë?
Poezi kam shkruar në moshë të herët, por si shkrime që për vetë botën fëmijërore përjetuese ngjasonin thjesht me një inkluidivitet të momentit, humbën. Do veçoja poezitë e para : “Rikthim” dhe “Anës liqenit” . Përsa i përket poezisë jam shprehur edhe në shkrime të tjera, ku kam cituar: “ Poezia është substrakt i ndjesisë më të thellë shpirtërore, dhe si e tillë ajo tejkalon dhe fluidizon emocione dhe ndjenja të papërsëritshme”.
-Në tërësi ju jeni një autor i shëndetshëm, me besimin solid për jetën; megjithatë herë herë vihen re doza melankolie të ndjeshme, Si bashkëjetojnë optimizmi me pesimizmin te ju?
Më duhet të citoj një tjetër shprehje në lidhje me pyetjen tuaj : “ Letërsia me magjepsjen dhe misticizmin e vet ka tërhequr përherë pas vetes shpirtra të trazuar, shpirtra të ringritur mbi flirtin art, flirtin jetë, dhe si e tillë ajo është shndërruar në pasqyrë e aspiratave, vlerave dhe mendimit më produktiv për mbarë njerëzimin ”. Nëse autori nuk shkrihet një me personazhin, nëse nuk përjeton ndjesitë dhe gjithë botën rrethuese të tij, nëse nuk i jep shpirt nga shpirti i tij, nëse nuk i jep mendësi nga mendimi i tij, atëherë një vepër do mbetet e thatë, pa jetë dhe thjesht një shabllon i rregullave ose strukturave letrare që rigjenerohen dhe zhvillohen për ç’ do ditë.
-Ju jeni poet. Dhjetra vargje poetike lirike, patriotike, qytetare me ton protestues e intelektual të përmbledhura në vëlliminpoetik : “Pasazh i pafaj”, por poezia tuaj është përfshirë edhe në disa antologji kombëtare e ndërkombëtare me poezi. Ç’mund të na thoni për këtë përvojë interesante e përkushtim profesional?
Shpesh herë me miqtë e mi diskutoja dhe flisnim shpesh për anën prozaike. Ata u befasuan kur ranë në kontakt me poezinë dhe ishin nxitësit kryesorë që unë të publikoja Vëllimin Poetik : “ Pasazh i pafaj” . Poezitë : “Muza ime”, Ëndrrat e mia”, “Në parkun Sivenston”, “E bardha Dritë, “Ne poetët” etj , kanë gjetur pasqyrim në shumë Antologji Ndërkombëtare, kjo për vetë faktin e kontaktit nëpër Simpozume Letrare brenda dhe jashtë vendit me shumë autorë dhe publikues të huaj por edhe për meritë të përkthimeve brilante të përkthyesve Peter Tase, Dritan Kardhashi, dhe Kosta Gaxhoni.
-Çfarë shërben si frymëzim për të shkruar poezi? A keni ndonjë ndjesi të veçantë kur ju shkruani një poezi të bukur, të ndjeshme e të mirë?
Poezinë gjithmonë e kam klasifikuar si reflektivitet të impresionimit natyrë njerëzore.Shpesh frymëzimin e kam gjetur në mjediset e natyrës, në kafet buzë rrugës, por edhe në vizualitetet dhe ndjesitë e tablove shumëngjyrëshe të vetë përditësisë jetë. Është interesante por dhe kuptimplote për një poet që të shqetësohet edhe për një gjethe të rënur pa kujdes buzë trotuarit, edhe jo më për fatet dhe zhvillimet e vetë atdheut të tij. Një poet dhe shkrimtar është i lidhur ngushtë me jetën social-kulturore dhe politike të vendit të tij, dhe si i tillë ai shndërrohet në mishërim dhe pjesë e përgjegjësisë qytetare për atë ç’ farë duhet të bëhet ndryshe, të bëhet më mirë dhe e gjithë kjo në funksion të integritetit dhe prosperitetit të vendit të tij.
-Kur shkruani poezi, cili është vendi tuaj më i preferuar, në studio, në natyrë apo krejt rastësisht edhe duke pirë kafe diku?
Më ndodh shpesh që të hedh ide fillestare kur jam i ulur në park, ose kur pi kafe buzë rrugës, por kristalizimin final e bëj gjithmonë në studion time të vogël, në shtëpi.
-Çfarë është muza për ju, është aftësi gjenetike, sipas mendimit tuaj?
Sipas mendimit tim muza është dhunti e lindur, e patjetërsueshme dhe unikale për ç do shpirt krijues. Poeti nuk bëhet, por rilind me frymën e muzës krijuese.
-Përvec poezisë, ju lëvroni; prozën;tregimin e romanin, dhe kjo tregohet nga shifrat e librave tuaja në këtë gjini;“Hapat e Klarës” (roman), “Përtej perdes gri” (roman), “Imazh i rremë” (roman),Unë vecanërisht, do të përmendja romanin më të fundit “Imazh i rremë”- që pati jehonë në letrat shqipe, por dhe mjaft i vlerësuar nga kritika e kohës, e i promovuar në pjesën më të madhe të trojeve shqiptare. Cfarë ju tërhoqi për të shkruar këtë roman? Përse ky titull? Si kini arritur ta realizoni botimin e tij?
Realisht romanet e mësipërm i kam shkruar në moshë të herët, por dritën e botimit e kanë gjetur shumë vite më vonë.Kjo ka ardhur edhe sipas mundësisë së krijuar për publikim dhe botim. Për sa i përket romanit : “Imazh i rremë” ky libër ka një vërtetësi jetësore dhe personazhet e tij janë njerëz që kanë rrethuar botën time. Me këtë nuk duhet nënkuptuar se ka elementë biografikë, por në paratezë me “ Cvajk” do shtoja që as më shumë dhe as më pak, tematika dhe narrativiteti i një vepre letrare merr jetë pëpara parafytyrimit dhe botës që rrethon autorin. Jeta është një sugjestionim, iluzion, shpresë për sendërtim dhe besim, mundësi për të deshifruar gjurmët e egzistencës tënde, dhe si e tillë ajo detraton në trajta konfigurimesh dhe imazhesh, të cilat reale apo të rreme bëhen bashkëudhëtare të kohezionit përjetus, në këtë kontekst bashkëshoqëruse e personazhit dhe identifikuese e vetë romanit.
-Cilat janë disa nga sfidat për të shkruar në gjininë e prozës? Dhe, cilat janë sfidat për të përshkruar jetën e atyre personazheve në romanet tuaja?
Që të jem i sinqertë nuk do e quaja sfidë, por përpjekje për tu njehësuar një me personazhin. Sipas botëkuptimit tim është e rëndësishme ngritja e strukturës së një vepre letrare dhe më pas shkrirja dhe përjetimi i njëjtë i emocioneve . Nëse nuk krijohet një lidhje e fortë shpirtërore me elementët gjallues të veprës tënde, sigurisht që do ketë shkëputje hallkash, gjë që do çojë në lodhje, bedisje, pse jo dhe humbje të lexuesit. Autorët ; Shusako Endo, apo dhe Erik Segal, janë pjesë e përshkrimi të ejmotiveve të forta dhe kjo sigurisht ka ardhur nga pazgjidhshmëria e natyrës tyre me personazhët intrigus.
-A kanë diçka nga jeta reale në librat tuaj? Cfarë lloj kërkimi keni bërë për to?A keni pasur materiale apo ngjarje që ju kanë ndihmuar në shkrimin e tyre?
Besoj se ç’ do vepër letrare ka elementë jetësorë realë deri në kufijtë kohorë ose dimensionalë të paracaktuar nga vetë shkrimtari. Do ishte e papranueshme që një autor të bjerë në kurthin e një narrativiteti real të pafund , ku për pasojë mbizotëruese do të bëhej përditësia e karakterit të personazheve dhe më pas do mbetej pak ose aspak vend për idetë, mesazhin dhe qëllimin e vërtetë të një vepre letrare.
-Pas disa librave shumë të sukseshëm për të shkruar prozë të mirë, me shkrim të qartë e gramatikisht korrekt. Cila është lidhja midis veprave tuaja në prozë, poezi, kritikë letrare dhe Esse, tekëtij lloji dhe natyra e të shkruarit tuaj?
Besoj se ajo që i bashkon të gjitha këto zhanre të ndryshme është aspekti filozofik i këndvështrimit të gjërave. Si në prozë edhe në poezi, por edhe në eseistikë përjetoj një ndjesi të theksuar metafizike, mrekullohem dhe habitem përpara universalitetit mendim dhe sigurisht krijoj dhe zhvilloj mendësinë për gjykime por dhe përgjegjësi serioze krijuese.
-Si ndjeheni pas gjithë kësaj periudhe që shkruani si prozator apo publicist?
Njeriu është ndërtuar që të rendë pa reshtur drejt përsosjes.Kështu ndodh edhe me një autor. Trysnia dhe përgjegjësia për t’ u përmirësuar, për të bërë vepra më cilësore, më estetike dhe më të suksesëshme se veprat e shkruara është edhe më e madhe. Kjo është sfidë reale që na shtyn të shkruajmë më mirë për të ecur përpara.
-Cilat kanë qënë uljet dhe ngritjet në karrierën tuaj të shkrimtarisë? A ka ndonjë gjini tjetër që ju e lëvroni dhe do të dëshironi ta provoni?
Në përgjithësi jeta individuale si krijues ka qënë e pandikueshme nga rrethanat dhe mjediset interkulturore që operojnë në formë lidhjesh ose shoqatash letrare. Unë jam bashkëthemelues i Lidhjes Letrare “ ATUNIS” dhe kënaqësia që kam përjetuar nga bashkëpunimi dhe fryma e grupit ka qënë promovimi i kulturës së shkrimit shqip në mbarë kulturën letrare Ndërkombëtare sot. Më ka emocionuar përfaqësimi më i gjerë i autorëve shqiptarë në Revista dhe Antologji Botërore.
–A ka kritikë të mirëfilltë letrare sot?
Nuk duhet të paragjykojmë ose ti presim gjërat me thikë.Edhe nga kontaktet e afërta me Flutura Açkën (botuese) dhe Visar Zhitin këtu në Bruksel, u fol për sinjale pozitive dhe zhvillime të reja si në kritikë ashtu edhe në marketingun e librit.Uroj që gjarat të perfeksonohen edhe më mirë dhe librit ti jepet vendi që i takon.
-A keni përjetuar fëmijëri të lumtur?A ka pasur në fëmijërinë tuaj se një ditë do të bëheshit poet, eseist dhe shkrimtar?
Duket si paradoks të risjellësh botën e ëndrrave fëmijërore sot, por një dëshirë të fshehtë për hir të së vërtetës e kam patur. Kam lexuar Dikensin, Tolstoin, Gi Dë Mopasan , Drajzer etj, në moshë shumë të herët dhe jam magjepsur pas botës së tyre krijuese. Edhe sot ata janë dishepujt e mi.
-Cfarë është dashuria për ju?
Nëse do jepja një përkufizim do thoja: Dashuria është shkëndija që rilind ose vdes shpirtrat.
-A është i lirë shtypi sot?
Nëse do komentojmë shtypin duhet komentuar jo vetëm niveli i klasës politike shqiptare, por dhe shkalla e emancipimit të shoqërise.Mendoj se ka ende dhe shume rrugë të gjatë për të bërë, që të fitojë nivelet dhe standartin e një shtypi bashkohor dhe evropian.
-Kush ju mbështet shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme letrare?
Besoj se është lexuesi, por dhe miqtë e mi letrarë ata që më impenjojnë por dhe mbështetin në rrugën e krijimtarisë time.
-Kanë thënë për Agron Shelen…
Për krijimtarinë time është shkruar qoftë në mediet e shkruara, qoftë ato elektronike, por ajo që është e rëndësishme , është konkluzioni i tyre final, konkluzion që përkon me një klasifikim: “si art i tematikës social-shoqërore dhe psikologjike” .
-Cfarë nuk do të falnit në jetë?
Gabimet e së shkuarës!
-Mesazhi tuaj për inteligjencën shqiptare…
Mesazhi im për inteligjencën shqiptare është më se i qartë : Vendoseni dijen, kulturën dhe inteligjencën tuaj në shërbim të emancipimit të shoqërisë , prosperitetit dhe integritetit më të lartë të atdheut tonë, Shqipërisë !

Ju faleminderit!
Bisedoi:Raimonda MOISIU