Saimir Z. Kadiu/
Gavril Dara i Riu, nje nga poetet e hershem te Rilindjes sone Kombetare u shua 136 vjet me pare me 15 Nentor 1885 ne Agrigento (Itali). Lindi me 8 janar 1826 ne Palazzo Adriano, qytet i vogel ne Siçili. Eshte pasardhes i nje prej shume familjeve arbereshe qe emigruan nga Arberia ne Itali pas vdekjes se Skenderbeut ne fund te shekullit te XV. Dara i Riu bëhet poeti trashëgimtar, pra brezi i tretë i një familjeje me kulturë kombëtare, ku kishin bërë emër gjyshi i tij Gavril Dara Plaku, dhe i ati Andrea, veçanërisht në mbledhjen e folklorit arbëresh. Kjo trashëgimi kulturore familjare ashtu dhe talenti i tij do të përbëjnë shtratin krijues që prodhoi poezinë e tij të madhe.Dara mbaroi seminarin shqiptar të Palermos dhe përfundoi studimet për drejtësi dhe punoi si avokat. Si njeri i zoti në fjalë e në veprime, mori pozita administrative në disa qytete. Botoi një fletore letrare me emër Paligenesi, që merrej me letërsi italiane. Në Romë, në vitet 1871-1874, drejtoi të përkohshmen La riforma. Fundin e jetës e kaloi në qytetin Agrigento.Pas Jeronim De Radës, Gavril Dara i Riu mbetet poeti më i shquar arbëresh. Vepra e vetme në shqip që na ka arritur prej tij, “Kënga e sprasme e Balës” konsiderohet një ndër kryeveprat e letërsisë sonë.Palazzo Adriano, vendlindja e tij, eshte nje vendbanim i rendesishem i arberesheve ne Itali. Kjo edhe sipas ligjit 482/99 te legjislacionit Italian.Nga ky qytet i vogel e ka origjinen edhe Francesco Crispi (4 tetor 1818 – 12 gusht 1901), kryeministri i pare Italian qe vinte nga Italia e Jugut. Ai ka qene per 6 vite Kryeminister i Italise ( 1887- 1891 dhe 1893-1896).Shume i famshem… e kane krahasuar edhe me Bismarkun dhe Gladston. Gjithashtu duke qene shume autoritar eshte konsideruar edhe si paraardhesi i Benito Musolinit. Kjo ishte edhe aresyeja qe gjate periudhes se komunizmit emri i tij nuk eshte permendur asnjehere ne Shqiperi.Crispi kishte origjine te paster arbereshe. Ne nje telegram te vitit 1895 ( kur ishte kryeminister), per çeshtjen shqiptare ai ka folur per origjinen e tij: “Nga zemra dhe nga gjaku jam nje shqiptar dhe gjithashtu nje italo-shqiptar nga Siçilia”.Palazzo Adriano lidhet edhe me filmin me te madh Italian te 50 viteve te fundit… “Kinemaja e re Parajsa” te Giuseppe Tornatores. Pjese te ketij filmi jane xhiruar ne Palazo Adriano…ku ende arbereshet “bejne ligjin”… pjesa tjeter ne Bagheria vendlindjen e Tornatores…Do te kete ndonje lidhje ne prejardhjen e regjizorit te famshem Italian Palazzo Adriano me Bagheria-n?Le ta leme objekt te ndonje postimi tjeter me te gjere per Crispin dhe Tornatoren dhe te shijojme Gavril Daren ( i Riu) me nje pjese nga “ Kenga e Sprasme e Bales”…BALAMori bijë, bijë e Lalës,Moj e bukur, e trishtuar,Pse m`kujton motin e shkuar?Ja, ku mjegulla erretRrokulliset mal më mal!Sa lind dielli malit t`Gropës,Tundet, qesh i thelli shpat.Porsi ti, e bardhë, e kthjellëtCipëza e qiellit shtrihetMe një rreth-o të pasosur,E rimet si ninëza jote.Nga zjarret e pranverësSeç ndriçojnë gjith`kodrinatEdhe tymi ngjyrë hiriMe ret`vete e përzihet,Ngjarë këngës së trishtuar,Që sjell era për së largu.Ja, dhe vashëzat pa brez,Zën` të gjitha dor`më dorë,Të thërresin ty ndër vallet.Pa kujdes këmba e djemveHidhet rëndë ndër kangjellat,Se e kan`zemrën te ti.O ti , lulja e hollë e maleve,O ti , e para e vajzërisë,Ec atje ku në hareDerdhet ari i moshës s`reEdhe zemrën gëzoN`ëndrrën e ëmbël të mëngjesit!Lerja plakut, lerja BalësT`errtët lisa, zhurm`n e lumit,Që, rrëmbyer malit t`egër,Thellon shtratin me përrenjtë,Si mendimi im i shkretë,Që më bren e më përvlonMe të motçmet kujtime.Dyzet herë krahu i dimritRa mbi Honin e mbi BrinjënE i mbuloi e i zbardhëlloiE aq her` bleruan aratE ugareve të Fushës,Qe kur mblodhi dheu i huajT`ikurit e të pafatët;Dhe gëzimi q`atëherëMe nuk shkrepi këso nate,Qe trut` krejt m`i errësoi.Para sysh më fluturojnëVite, trima e pun` të shkuara,Sikur era ndërron retë,I shperndan e i zvarrisE i përzë me frymë e gji.Moti shkon pa u kuptuarPër të shkretin bari,Por mbi ballë të ushtaritBien si plumba këto ditë,Sepse me duar të ftohtaBrenda mu në varr e shtinë.E këto ditë pushimiTë helmuara si vdekjaJan` për Balën, mori vajzë;Pse ky krah, tashti i dobët,Shum `herë ushtën e vërtitiNdër ushtarë e bëmat tonaShumë her` të bukrat vajzaNa i lëvduan e i kënduan.Tashti që eci në shkretëtirëEdhe mbeta gjallë e shkretë,Vrulli i rinis` më lëTë harruar në një skaj.Por veç ti (si rreze qielliLehtë e lehtë dimrit t`egërShkon e gjen t`mjerin bariZbjerrë tek humbja e LlazitDhe gëzon me afsh e dritë)Dhembje ndjen për t`keqen time,Vjen me mua n`errësirë.Dhe ja, para sysh më dalinGjith` bujarët e fuqishëm,Të helmuar e të vrenjtur,si m`u dukën për së larguÇukat e maleve t`dashurKur iu fala që nga detiT`fundit herë e më si pashë.Ju , o bij të motit t`madh,Hapët një të ndritur udhëNë të vjetëvet thellësi.Zulma juaj ndriçoi si djellPërmbi botën e përmbysur;Ajo eshtrat jua shkëlqenAshtu si dielli mbulon,Edhe pasi perëndon,Valët e trazuaraMe zjarr edhe me shkëndija.Por ushtarët s`duan helme,S`duan qarë… por , po deshe,Emri Yt këtu m`kujtonNjë përrallëzë plot lotë.
