Shkruan:Shpend TOPALLAJ-Në të gjithë morinë e krijimtarisë time me kritika letrare, më ka ndodhur që pas leximit të ndonjë libri, të kem pohuar se jam tronditur. Por nga libri i nënës – shkrimtare Flutura Açka, kushtuar ikjes në moshën më të bukur të Birit të saj, nuk e kam aspak për turp të deklaroj se kam vajtuar. E kam larë me lot çdo faqe të tij. Më është copëtuar shpirti dhe gati kam ulëritur: “Përsa jeta është kaq e padrejtë?!” Në një roman timin, kam përshkruar dhimbjen e pashuar të sime motre për vdekjen aksidentale të djalit të saj që kishte dhe ai moshën e Birit. Kanë kaluar gati njëzet vjet dhe motra ka mbetur po ajo; një grua e trishtuar, gëzimvrarë, e veshura me të zeza, që do ta shohësh çdo ditë me një tufë me lule ndër duar, mes rreshtave të varrezave. Atë nuk e ndal, as shiu, as i ftohti e as vapa. Dhe si për të thënë se ka edhe më keq, kam treguar atë që kam parë vetë, për një nënë këtu në Durrës, që pasi e kishte kthyer varrin e të birit në një farë dhome, kishte vënë krevatin atje dhe flinte çdo natë, për vite të tëra, pranë tij. Është e çuditshme zemra e nënës. Jo se ne burrat e kemi të lehtë, jo se nuk jemi po aq të ndjeshën ndaj fatkeqësive të tilla. Mjaft t`u kujtoj Adrastin e Argosit, atë që udhëhoqi fushatën e të shtatëve kundër Tebës, të cilit në sulmin e dytë, pas dhjetë vjetësh, i vranë djalin e vet, Elagjeun dhe nga hidhërimi vrau dhe veten në Megara. Autorja, duke ju referuar Claude Monet që në 1914 kishte humbur djalin dhe pas kësaj, kanavacat e tij pasqyronin ujin, shprehet se ai jetonte në një lot të madh sa bota. Por prap, hidhërimi i nënës, dua të besoj se është tjetër gjë, pasi ashtu sikurse thotë e mençura fatkeqe Flutura Açka, ajo e ka në një lëndinë bujare të mendjes, gurvarrin e tij – aty e takon dhe flet me të, me gjakun e gjakut dhe mishin e mishit të saj. Por ajo është e ndërgjegjëshme se vërtetë është një nënë e pikëlluar, “por jam edhe një nënë që kam shumë ç`të them përtej pikëllimit, kam një histori për të rrëfyer, jo për të shpikur… Nëna nuk do të mund ta çonte deri në fund këtë rrëfim, ndaj i falem shkrimtares, kudo që ta ketë gjetur ajo forcën përtej nënës.” Për çdo nënë, fëmija është një engjëll, por Flutura thekson se që rrëfimi i saj të jetë sa më afër Birit, ajo do t`u “shkoj afër gjërave të tij, ku dhe përzhitem nga malli”. Poete dhe prozatore e shkëlqyer, ajo duke shkruar me gjithë fuqinë e dashurisë, ndjenjave të saj, dhe mallit kozmik, ka arritur të na japë nëpërmjet një proze poetike magjike, një monument të vërtetë dhimbjeje. E gjitha kjo, duke qenë e veshur edhe me mëndafshin e një stili të përkryer, një gjuhe fenomenalisht të bukur, madje edhe përmes sajesave pafund fjalësh të reja, një kujtese të admirueshme deri edhe për vogëlsira në dukje pa rëndësi, njohjes së zhvillimeve letrare nëpër botë, një hapjeje gjeografike pa mbarim, krenarisë për atdheun e vet, shtrirjes deri në Kosovë e Çamëri dhe ndjekjes nga afër dhe qartësisë së ecurisë demokratike me të mirat dhe të metat e saj, formimit të saj prej demokrateje konseguente, por edhe planeve njerëzore të skalitura përmes karakteresh mbresëlënëse, gjithkush që e lexon këtë libër, ka bindjen se ndodhet para një romani të mirëfilltë. Një roman, ku kudo del fytyra prej artisti, shpirti i madh dhe mendja e kthjellët e Atij, Birit me pamje Hyu. Ai nuk ka emër, por brenda qenies së tij, i ka të gjithë emrat e djemve të mirë. Ai edhe pse nuk është më mes nesh, është përherë i pranishëm, pasi askush nuk e beson se mungon. Qeshja e tij e sinqertë nuk mund të shuhet kurrë. Fjalët që thotë e shakatë që bën, nuk mund të humbasin. Duke u ndierë qytetar i botës, ai jeton midis dy dashurive; Holandës, atdheut të babait të tij dhe Shqipërisë së nënës. Por Ai, krahas ëndrrave, do kujtohet edhe për stoicizmin e tij, për qëndresën ndaj vuajtjeve fizike, për mostrembjen nga fati i keq, ku Moirat ja kishin përcaktuar pa mëshirë fillin e shkurtër, tamam si të qe një ndjekës i Lukianit. Si gjithë të rinjtë, e donte sportin, muzikën, filmat, argëtimin, shëtitjet, vajzat, librat. Provoi dhe vetë me sukses, dhe teksa rrekej t`i përgjigjej pyetësorit të Prustit, shkruante: “Ne jemi qenie shumë të brishta dhe të pambrojtura para ashpërsisë së kësaj bote që shpesh ngre kurthe dhe na vë në prova të mëdha”. Ndofta, po të rronte, do t`i ngjante së ëmës, dhe u shua kështu një shkrimtar, dhe mbeti një yll që me ndriçimin e tij, na sheh nga lart. Por të gjitha këto janë metafora, se edhe vetë natyra njerëzore ka nevojë për to, për ngushëllimin që ato na japin. E vërteta është se nëna nuk e ka më Birin, “duart i janë të zbrazëta pa përqafimin e përhershëm të Birit, pa butësinë e syve të tij”. Se është ashtu siç ka zgjedhur ajo të na sjellë fjalët e A. Camys: “nuk ka paqe edhe pas armëpushimit për nënën e mbetur pa djalë”. Se edhe Ai do donte pas asaj kimioje, ta mbante kokën në supin e saj, duke thënë: “Kjo është prehja më e madhe në botë, njëqind vjet do të rrija kështu”. Por nuk ishte e thënë; ndërsa jashtë dëgjohej muzika e disa të rinjve gazmorë, ai po fikej. Fjalët e tij të fundit ishin ato të lamtumirës divine: “Të dua shumë!” dhe “Bye!” Pastaj qeshi, e ngriu atë buzëqeshje dhe nuk mori më frymë. Jashtë, vetëm korbat ndjellakeq, vazhdonin krrokamën e tyre të shëmtuar. E gjora nënë; ajo e di sesi ruajti mendjen. Tani nuk ishte më nënë, por ish nënë. E kishte përgjuar gjatë, mes atyre tubave e telave të shumtë, duke pritur me gjak të ngrirë përgjigjet e biopsive dhe analizave të pafund, me një shpresë gënjeshtare edhe pse e dinte përfundimin. Por mund të rrinte gjithë jetën pa gjumë mbi kokën e tij, vetëm që ai të jetonte. Si mbetej, veçse të shkrihej në lot. Si nuk mbaruan ata lot qysh nga dita kur mësoi lajmin kobzi. Për Birin nuk mbeti njeri pa qarë. Duhet të jesh prej hekuri që të mos bashkohesh edhe ti me atë dhëmbje. Ose më drejtë, me atë përjetim të nënës – shkrimtare. Nënës – shkrimtare që kishte një amanet nga Biri: “Libri është terapia jote. Mam, shkruaj libra, udhëto. Ne do të jemi prap bashkë”. Dhe pastaj pason shpërndarja e hirit të tij. Ajo bredh maleve, lumenjve, pyjeve e kudo ku kishin qenë së bashku, me një kuti në dorë, për ta shpërndarë atë hi. Dhe më pas, shkon sërish atje, me besimin se kudo që ka shkelur këmba e tij, kudo ku është dëgjuar zëri i ëmbël i tij, do t`i shfaqet vetë ai. Ishin vende të bukura, që ai u gëzohej aq shumë, por ai s`ka për t`i parë kurrë më. Kishte miq të mirë, por nuk do të shkëmbejë kurrë dy fjalë me ta. E kishte idhull të atin, por tani s`do ta ndiente më praninë e tij. Kishte dhe një të dashur, Bonitën, por jo, nuk do lumturohej më nga fytyra dhe mirësia e saj. Dhe më vonë, shkritarja, si për t`u dhënë shfrim ndjenjave të turbullta e të paduruara prej nëne, nis e shkruan këtë libër. Është një heroizëm më vete kjo punë. E dinte se edhe bija e Zetit, Aedona, pasi vrau veten nga dëshpërimi i vrasjes së djalit të saj, ishte kthyer nga Perënditë në bilbil për ta vajtuar gjithë jetën atë. Por tek e fundit, mes tyre ndryshimi qe shumë i madh: ajo nga zilia deshi të vriste njërin nga fëmijët e të kunatës, Niobës, e cila mburrej me bukurinë e fëmijëve të saj, kurse nëna – shkrimtare, e mira dhe e buta si Flutur i donte të gjithë fëmijët e botës, pavarësisht të kujt janë. Ajo e tregon dashurinë e saj në çdo poezi, në çdo roman, sikurse bën edhe te ky libër tragjik. Ajo gjithmonë ka rezatuar dëshirë për jetën e vlerësim për këdo edhe me atë shikimin e saj disi të trishtuar që paskej qenë paralajmërim për kobin që do t`i ndodhte, për zinë ku do zhytej pa e merituar. Ishte e lumtur dikur kjo grua, kjo nënë, kjo shkrimtare që tani e sheh botën që i ndehet para syve si pa trajta, ngjyra, thellësi e përmbajtje të perceptueshme, pasi asaj i duket se “Ti nuk ke joshje më për rroben e zhubravitur me emrin jetë”. Njerëzit, thotë ajo, shkojnë nëpër terapira që të mos jenë kështu – por unë dua që të jem kështu. Jo! Është një gabim po të mendosh se “për dhimbje si të miat, nuk është shpikur ende ndonjë lloj narkoze, veç Vdekjes”. Jo motër jo. Ti je e rrethuar nga miq, nga shokë e lexues të pa fund. Ata të duan për virtytet e vlerat e tua të mëdha intelektuale e njerëzore. Ca më shumë tani, që të ka mposhtur dhimbja. Shih sa mirë ua shpërblen ti, me këtë libër, ku thua se u mbetesh mirënjohës për jetë atyre. Biri yt u kurua atje ku ti edhe vetë e pranon se njeriu i shërben njeriut. Po rilexoj librin e A. Solzhenicinit të përkthyer mjeshtërisht nga miku im Nikolla Sudar “Pavioni i kancerozëve” dhe veç marrive e vulgariteteve të tjera, gjej aty një pasazh revoltues. I sëmuri Proshka, me raportin ku thuhej Tumor Cordis, i mashtruar nga mjekët, del nga spitali dhe i gëzuar niset drejt kasolles, te gruaja, dhe pasi ua shtrëngon dorën qyqarëve të tjerë, kthen kokën dhe i përshëndet. Autori nobelist e mbyll kapitullin kështu: “Dhe me besim i zbriti shkallët. Drejt vdekjes”. Kurse Birit tonë i shërbyen me gjithë mundësitë që shkenca ka. Atij ja bënë të gjitha, ashtu siç i përshkruan ti vetë me aq kompetencë, orë pas ore e minutë pas minuti, deri në fund. Por i shërbyen edhe me dashuri, me përkushtim edhe me lot, mjekët, infermieret e deri sanitaret e spitalit. Ndaj, për hir të njerëzve të mirë, vazhdo ta jetosh jetën, dhe shkruaj, se ashtu donte Biri yt. Se vetëm ashtu, ti nuk do ta lesh Atë të vdesë. Është e tepërt të të kujtoj ty, thënien e Isabel Allendes se “Vdekja nuk ekziston bija ime. Njerëzit vdesin vetëm atëherë kur ne i harrojmë. Në se do dish të më kujtosh, do të jem gjithmonë me ty”. Dhe ti di të kujtosh si askush tjetër.
In memoriam/Kaluan 20 vjet nga vdekja e profesor Arshi Pipës, njërit nga tre disidentët më të shquar të ish vendeve komuniste, sikurse e kanë cilësuar. Intelektual me profil të spikatura atdhetar, ai ishte kundërshtari më i madh ndaj ç`do diktature në përgjithësi dhe asaj komuniste në veçanti. Nuk e kishte vetëm nga librat urrejtjen për atë sistem gjakatar, por e kishte provuar hakmarrjen barbare të tij mbi kurrizin e tij dhe të familjes së tij. Bir i një juristi me ide përparimtare nga Libohova për të cilat kishte kryer edhe burgimin, vendlindja e tij qe Shkodra, qyteti me kulturën e njohur dhe prirjet më evropiane e demokratike i Shqipërisë. Shkollën fillore dhe atë të mesmen, Arshiu i kreu pranë Kuvendit Jezuit, ku dhe dolën në pah prirjet e tij letrare qysh kur ishte 16 vjeç. Studimet e mëtejshme i vazhdon në Firencen e historisë dhe artit magjik, ku pasi përfundon Universitetin, laureohet doktor në Filizofi. I mahnitur pas “Komedisë Hyjnore” të Dante Aligierit dhe lirikave të tij novatore, si dhe nga vepra e poetit dhe historianit Francesco Petrarca, ai përvetëson disa gjuhë të huaja dhe bëhet adhurues i holandezit me origjinë hebreje Baruch Spinoza, Berklit etj. Por krahas admirimit për gjithçka të mirë kishte trashëguar Italia, ai kuptoi shpejt se ku donte ta shpinte atë doktrina fashiste të cilën e urren dhe e lufton së bashku me vëllanë e tij, avokatin me emër Myzafer Pipa. Pas çlirimit të vendit, ai gjithashtu kupton demagogjinë e sistemit që partia komuniste me Enver Hoxhën në krye po instalonin në atdheun e tij dhe nuk e fsheh mospajtimin me të, gjersa në vitin 1946 e arrestojnë së bashku me të vëllanë i cili pak më parë kishte qenë i internuar nga fashistët në Ventotene dhe më pas në Prishtinë nga nazistët gjermanë. Krimi i këtij të fundit kishte qenë se duke kryer detyrën e tij si avokat, ai kishte marrë përsipër mbrojtjen në gjyqin special të “armiqve të popullit”, pjesëmarrës në grupin e deputetëve. Në pohimet e Koçi Xoxes e Vaskë Kolecit, kur u erdhi vetë radha për të dalë në gjyq, deklarohen torturat çnjerëzore që u përdorën ndaj tij derisa vdiq. Arshiun 26 vjeçar e dënojnë me 11 vjet burgim. Në burg, Arshiu shkruan poezi plot brengë e dhimbje në letra cigaresh dhe i nxjerr ato me anën e rojes së burgut, njeriut të ndershëm Hasan Gjozaj të cilit i mbetet mirënjohës, për t`ua dhënë motrave të cilat përjetuan gjithashtu egërsinë e regjimit. Koha e vuajtjes së dënimit në kënetën famëkeqe të Maliqit, torturat dhe mizoritë që ai pa dhe provoi atje, janë përshkruar me art dantesk te “Libri (i tij) i burgut”. Ja si shkruan ai këtu: “ Na shkulin thonjt me danë, ndër plagët krypë, / na këllasin e na shtyjnë / n`gërmaz me grushta, e uj kur bajm me lypë / qeshin e na pështyjnë. / na lagin dimnit qelat, elektrikun / na venë ndër veshë e gojë, / e deri ndër turpe… E qeshin tue na fikun cigaret n`sy për lojë.” Si mbaron afati i dënimit, dhe sheh se për të nuk ka asnjë perspektivë, Arshiu gjen mundësinë dhe në vitin 1958 largohet nga Shqipëria dhe përfundon në SH.B. Amerikës, vend ku demokracia krijonte mundësi të reja. Këtu, ai pas përpjekjeve të pareshtura, caktohet për të dhënë mësim në Kolegjin e Arkansasit si profesor i filozofisë dhe pastaj në Universitetin e Minasotes ku jep lëndën e tij të preferuar, atë të letërsisë italiane. Bie në sy erudicioni i tij i jashtëzakonshëm në disa fusha si gjuhësi, letërsi, filozofi, sociologji, publicistikë etj. dhe në këto vite shkruan e boton veç librit të sipërpërmendur edhe një mori veprash të tjera që e bënë mjaft të njohur si “Lundërtarë”, “Rusha”, “Meridiana”, “Kritika letrare”, “Montale dhe Dante”, “Jeronim De Rada”, “Letërsia shqipe: perspektiva sociale”, “Letërsia bashkëkohore shqiptare”, “Vargu popullor shqiptar”, “Politika e gjuhës në Shqipërinë socialiste”, “Shqipëria staliniste. Aspekte ideopolitike”, “Studime mbi Kosovën”, “Tipologjia dhe periodizmi i letërsisë shqiptare”, “Fan Noli si një nga figurat kombëtare dhe ndërkombëtare shqiptare”, “Bisedë përmbi Kadarenë”, “Fenomeni Kadare”, “Humanistët italo – shqiptarë”, libri i shkruar në burg qysh në 1955 “Skica e një konceptimi mbi jetën plotësuar me Mbi gjeniun” (italisht) etj. I palodhur, si studiues dhe polemist i pakompromis, ai ka marrë pjesë aktive në shumë simpoziume e takime shkencore, dhe ka botuar një sërë artikujsh me shumë vlerë në revista të ndryshme si në Amerikë ashtu edhe në Evropë. I djegur nga malli e dashuria për atdheun e tij, me përmbysjen e komunizmit, Arshiu , tani i renditur krahas Ernest Koliqit dhe Martin Camajt, erdhi në Shqipëri, ku pa se ëndrra e tij ishte bërë realitet. U çmall me njerëzit e tij të dashur, motrat e tij të shtrenjta, Bukurushin, Nedretin dhe burrat e tyre, intelektualë të mrekullueshëm, të ndjerët shkrimtarë Bardhyl Shehu dhe Uran Kalakulla i cili kishte kaluar plot 21 vjet në burgferrin shqiptar të asaj kohe së bashku me të respektuarin demokrat Pjetër Arbnorin. Në moshën 77 vjeçare profesor Arshi Pipa, tani i vlerësuar në vendin e tij, ndërron jetë në Washigton. Besimi i tij te demokracija, neveria e hapur ndaj diktaturës, urretja për barbarinë komuniste, guximi qytetar për t`i shprehur bindjet e veta, karaktei i tij i pathyer, mosnjohja e asnjë kompromisi me të keqen, etja e pashuar për dije, vullnet për të krijuar sa më shumë, dashuria për vendin e tij, ishin tiparet kryesore të këtij njeriu të jashtëzakonshëm. Nuk e di në ç`rrethana filozofi materialist anglez Tomas Hobsi të cilin dua të besoj se vetë ai nuk do ta ketë pasur dhe aq për zemër, pati thënë se “Çdo njeri është i rëndësishëm pasi vdes”, por di se vepra e tij shumëplanëshe dhe përherë në shërbim të kulturës tonë, e bënë Arshi Pipën jo vetëm të rëndësishëm, por edhe të pavdekshëm. Se fjala dhe mendimi i tij, nuk lindën thjesht nga talenti, por edhe pse, sikurse thotë vetë: “Ndër gropa burgjesh shkrye për gurë e baltë; / mbërthye qelash ndër pranga, / nga gjoksi i shtypun shungullon ma e naltë / kur del prej s`thelli kanga.” Se ai gjithmonë ka pasur bindjen e Tomas Fulerit se “E sotmja është nxënësja e të djeshmes.”
