Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NË VEND TË POLEMIKËS ME Z. AURON TARE

by

Nga Thanas L. Gjika/

Botimi i shkrimit të z. Auron Tare në faja “Peizhazhe të fjalës, New York dhe mendimet e tij shprehur në TV në Tiranë lidhur me “gjynahet agjenturore” të krijuesve brilantë shqiptarë Martin Camaj dhe Ernest Koliqi, më shtynë ta rishikoj e plotësoj esenë “Dy kulturat e shoqërisë shqiptare nuk mund të bashkëjetojnë përgjithmonë”. E rishikova dhe e plotësova këtë shkrim duke theksuar se gjatë viteve të diktaturës, e në vijim pas kapitullimit të diktaturës komuniste, për gjallimin e kulturës demokratike shqiptare dhanë ndihmesën kryesore jo njerëzit që krijonin brenda vendit, por pikërisht shkrimtarët dhe artistët që krijuan nëpër burgjet e Shqipërisë dhe ata që mundën të arratiseshin jashtë atdheut. Kjo ndodhi dhe vijon të ndodhë sepse brenda vendit në vitet 1945-1991 nuk kishte kushte reale për krijim veprash plotësisht realiste e demokratike dhe se edhe pas vitit 1992 në Shqipëri klani Hoxha luftoi me anën e klasës politike dhe të medias që të krijohej një frymë mbytëse për kulturën e vërtetë demokratike, një nënvlerësim për kulturën e burgut dhe kulturën që u krijua në arrati. Studiuesi Auron Tare jeton e punon brenda Shqipërisë ku studiuesit dhe krijuesit e kanë vështirë t’i shpëtojnë përpunimit ideologjik prokomunist dhe vijojnë të mendojnë keq ndaj të dënuarve të ndërgjegjes dhe të arratisurve dhe në vend që të merren me studimin serioz të vlerave të veprave të tyre, përpiqen të kapen pas gjëra anësore të qena e të paqena në biografitë e tyre.

Gjatë viteve të diktaturës nuk u fol kurrë dhe nuk dihej se shumë prej të dënuarve të ndërgjegjes kishin krijuar në fshehtësi vepra letrare e artistike edhe në kushtet e rënda të burgjeve dhe të kampeve të internimit. Për këtë krijimtari partia shtet nuk nuk pranoi se ekzistonte një kulturë e tillë demokratike krejt e pastër, kultura e burgut, që përfaqësohej prej krijimeve të të dënuarve të ndërgjegjes. Për nderin e kulturës demokratike shqiptare të atyre viteve të vështira, u shquan disa nga shkrimtarët e piktorët e burgosur, ose të internuar në kampe pune si piktori e rapsodi Lek Pervizi, poetët Frederik Reshpja, Pano Taçi, Trifon Xhagjika, Visar Zhiti, Pano Tasi, piktori Maks Velo, prozatorët Kasëm Trebeshina, Pjetër Arbnori, Lazër e Jozef Radi, Gulielm Deda (përkthyes), Mid'hat Aranitasi (përkthyes), Pashko Gjeçi (përkthyes), Eugjen Merlika, etj. Këta krijuan ose përkthyen me rrezik koke vepra realiste me përmbajtje kundër shtypjes brenda mureve të burgjeve ferr e të kampeve të internimit. Krijimtaria e këtyre njerëzve përbën aspektin heroik të kulturës sonë demokratike që u zhvillua në vitet e vështira të diktaturës.
Këtyre veprave të shëndosha duhet t'u shtojmë edhe veprat e shkrimtarëve, poetëve dhe studiuesve që krijuan në diasporë pas arratisjes së tyre nga Shqipëria diktatoriale. Të tillë janë shkodranët e shquar Ernest Koliqi, Martin Camaj, Arshi Pipa, Lec Shllaku dhe Sami Repishti, vlonjati Isuf Luzaj, gjirokastriti Xhevat Kallajxhi, çami Bilal Xhaferri, korçarët Dhimitr Berati, Stavro Skendi e Vasil Germenji, krutanët Musatafa Merlika e Idriz Lamaj, beratasi Namik Resuli, dibrani Isa Elez Ndreu, lumjani Essad Bilali, lushnjari Zoi Shyti, etj. 
Ndërrimi i regjimit dhe botimi i veprave letrare dhe artistike realiste të krijuara në burgje, në kampe internimi dhe në arrati treguan se letërsia e realizmit socialist ishte një mish i huaj në procesin historiko letrar e artistik shqiptar. Pikërisht veprat letrare dhe artistike që u krijuan në burgje bashkë me veprat realiste që përmendëm më lart përbënë kulturën demokratike shqiptare në vitet e sundimit të diktaturës komuniste. Kjo krijimtari përbën hallkën lidhëse midis letërsisë dhe artit shqiptar demokratik të Rilindjes e të kohës së pavarësisë me letërsinë dhe artin shqiptar demokratik të ditëve tona e të së ardhmes. 
Veprat letrare artistike që u krijuan gjatë kohës së diktaturës sipas normave të realizmit socialist, mbas ndërrimit të regjimit diktatorial ndjehen të vjetëruara dhe askush nuk krijon më sipas atyre modeleve. Sot, të dënuarit e ndërgjegjes dhe shumë njerëz të mirëformuar si Agron Tufa, Çelo Hoxha, Kastriot Dervishi etj kërkojnë që veprat artistike letrare ku është shtrembëruar e vërteta historik të mos pranohen si vepra të vlefshme arti, sidomos filmat socrealistë të mos trasmetohen në gjithë stacionet televizivë, por vetëm në një stacion dhe të shoqëruar me komente prej specialistëve.
Në Shqipëri pas ndërrimit të regjimit diktatorial duhej të arrihej krijimi i një kulture të vetme demokratike, por fatkeqësisht vijuan të gjallojnë ende dy kultura. Njëra demokratike dhe tjetra kultura servile e pushtetit, kultura jo demokratike. Kjo ndodhi sepse para ndërrimit të regjimit, udhëheqja e PKSh-së hartoi variantin shqiptar të planit Katovica që sajoi Mikail Gorbaçovi për sabotimin e procesit të ecurisë demokratike përmes pluralizmit partiak. Pas nërrimit të regjimit u futën me urdhër të klanit Hoxha në partitë e reja politike shqiptare ish-komunistë, ish-sigurimsa dhe shërbëtorë të tjerë të regjimit diktatorial, për të degjeneruar proceset demokratike.
Zbarimi i planit Katovica në Shqipëri solli si pasojë krijimin e një klase politike me njerëz të korruptuar që shkelin lirinë e fjalës dhe kanë krijuar një shtyp e media që i shërben kryesisht interesave të saj. Tek ne pushtetin politik dhe pasuritë e vendit vijuan t'i gëzojnë edhe pas ndërrimit të regjimit besnikët e klanit Hoxha. Kjo situatë ka lejuar që në publicistikë, letërsi, arte dhe shkencat shoqërore propagandohet politika e kastës sunduese të shpërndarë në partitë e mëdha politike si Partia Socialiste, Partia Demokratike, Partia Republikane, Partia Lidhja Socialiste për Integrim, etj.

Ish-krijues të veprave letrare e artistike të realizmit socialist, duke mos dashur të kërkojnë falje për veprat që krijuan gjatë regjimit diktatorial, vijojnë t’i mbrojnë ato vepra, si vepra me vlera edukative, duke mos kuptuar se ky justifikim është një krim i ri, sepse ndihmon në ruajtjen e nostalgjisë ndaj diktaturës dhe enverizmit. Sot në krijimtarinë e tyre letrare dhe artistike këta krijues janë larguar nga kriteret e socrealizmit dhe përpiqen të krijojnë vepra të reja në përputhje me normat e realizmit botëror. Përpiqen t’u ngjajnë shkrimtarëve përparimtarë botërorë, duke i cituar e përmendur. Merren me trajtim temash filozofike, erotike, sociologjike, por gjithnjë duke mos i trajtuar, ose duke i trajtuar sipërfaqshëm plagëve që shkaktoi regjimi komunist. Për t’u dukur modernë trajtojnë tema dashurie e filozofike, por nuk dënojnë krimet e kohës së komunizmit dhe përpiqen të minimizojnë vlerat e letërsisë së shëndoshë demokratike që u krijua në burgjet shqiptare, në diasporë dhe brenda Shqipërisë diktatoriale prej krijuesve të guximshëm që krijuan e vijojnë të krijojnë edhe sot bashkë me krijues të rinj që i dënojnë krimet e komunizmit. Krijuesit e sotëm të kulturës jo demokratike që vijnë nga koha e diktaturës, ose bijtë e kuadrove të përkëdhelur të diktaturës, nga njëra anë përpiqen të nënvlerësojnë krijuesit e kulturës demokratike që krijuan në ato vite të vështira duke sjellë të dhëna biografike që ua njollosin karakterin e moralin këtyre krijuesve, kurse nga ana tjetër përpiqen të dëshmojnë se ata vetë kanë qenë përndjekur (ata ose prindërit e tyre) nga diktatura sepse u ishte kritikuar a hequr ndonjë poezi a tregim nga një vëllim poetik, ose përmbledhje me tregime.
Në rrugë edhe më të gabuar kanë ecur dhe ecin historianët që shkruan Historinë e Shqipërisë të shekullit të XX. Këta e ripunuan “Historinë e popullit shqiptar” të viteve 1912-1939 dhe të 1939-1991 dhe e botuan në vëllimet III dhe IV, botim i Akademisë së Shkencave, si dhe “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” edhe ky botim akademik i vitit 2008-2009. Në këto vepra për hartimin e të cilave morën rrogën dhjetra kuadro akademikë më shumë se dhjetë vjet, shumë dukuri, ngjarje dhe figura historike i interpretuan dhe i vlerësuan si më parë. Në këto vepra krimet e komunizmit nuk janë dënuar, madje nuk përmenden. Kjo tregon se klani Hoxha ka ende fuqi për të komanduar kuadrin shkencor të Akademisë së Shkencave të RSh-së, si dhe shumë krijues të artit e letrarsisë së sotme.
E thënë ndryshe, edhe sot në jetën shqiptare gjallon dykulturësia. Nga njëra anë gjallon kultura jo demokratike, e cila justifikon klasën politike dhe nuk i dënon krimet e komunizmit. Nga ana tjetët gjallon kultura demokratike që krijohet prej ish-të përndjekurve të ndërgjegjes dhe krijuesve të vjetër e të rinj, që kanë kurojo qytetare dhe i dënojnë krimet e komunizmit. Këta trajtojnë në veprat e tyre letrare, publicistike, artistike dhe shkencore probleme thelbësore të jetës shoqërore përmes realizmit si metodë krijuese, kurse në veprat shkencore zbatojnë me objektivitet parimet e historizmit shkencor. Për fat të keq kjo kulturë sot lëvrohet shumë pak brenda vendit për shkak se aty autorët e vërtetë demokratë nuk gëzojnë liri të plotë. Këta mund të botojnë libra në shtëpi botuese dhe shtypshkronja, por librat e tyre nuk popullarizohen dhe nuk vlerësohen si e meritojnë. Media aty është kryesisht në shërbim të klasës politike që i shërbën klanit Hoxha, prandaj kultura e vërtetë demokratike lëvrohet kryesisht në diasporë prej shkrimtarësh e gazetarësh të talentuar si Vehbi Bajrami, Dalip Greca, Ruben Avxhiu, Lek Pervizi, Jozef Radi Radi, Beqir Sina, Elida dhe Skender Buçpapaj, Fatmir Topçiu, Frank Shkreli, Astrit Lulushi, Roland Gjoza, Visar Zhiti, Anton Cefa, Ramiz Gjini, Andon Dede, Fritz Radovali, Ilir Lëvonja, Eshref Ymeri, Pëllumb Lamaj, etj të cilët botojnë kryesisht në gaztat “Dielli” e Illyria” ( Nju Jork) dhe në website “Kuq e Zi” (Bruksel), “Radiandradi.com” (Itali), “VOAL.Ch” (Zvicër), “Fjala e Lirë” (Londër), “Zemra Shqiptare” e Mark Markut, “Albemigrant” e Ajet Nuros dhe Paul Tedeskinit, etj. Kurse Adem Belliu, Këze Kozeta Zylo, etj kanë hapur stacione televizive në ShBA, etj. Disa të tjerë publikojnë shkrimet e veta në face-book personal dhe në libra me shpenzimet e veta, si politologët Shinasi Rama e Grid Rroi, pelazgologu Mathieu Aref, eruditi Klodi Stralla, shkrimtarë e poetë si Rudolf Marku, Ylli Demneri, Kristaq Turtulli, Petro Dhimitri, Petraq Risto, Gëzim Basha, Xhevdet Bajra, Arben Kallamata, Vangjush Ziko, Perparim Kapllani, Klajd Kapinova, Ilia Karanxha, Fotaq Andrea, Luan Rama, etj.
Kësaj kulture demokratike i përket e ardhmja, kurse kulturës servile proqeveritare do t’i vijë fundi shumë shpejt mbas krijimit të shtetit ligjor, kur Shqipëria do të hyjë në Bashkimin Europian. Në këtë bashkësi popujsh nuk do të jetë më i nevojshëm dhe as do të pranohet lëvrimi i kulturës servile ndaj pushtetit. Pushteti do të jetë pushtet demokratik i vërtetë dhe si i tillë do të stimulojë jo servilizmin dhe propagandën proqeveritare në media, art, letërsi, shkenca shoqërore e tekste shkollore, por lulëzimin e kulturës demokratike si kulturë e vetme në shërbim të mbarë shoqërisë shqiptare dhe europiane.
E parë në plan tipologjik (përsëritja e tipareve të një dukurie) dykulrutësia shqiptare mund të themi se paraqitet nga njëra anë si rrjedhë e një lumi me ujra të kulluar që rrjedhin drejt detit dhe nga ana tjetër si një tërësi moçalesh me ujra të ndenjur që nuk rrjedhin e qëndrojnë në vend ku qelben. Kultura demokratike shqiptare, që u ka shërbyer interesave të popullit / kombit, përbën ujin e kulluar të lumit që shkon drejt detit. Kjo kulturë ka vijimësi gjatë shekujve XVI-XXI. Ajo është përpjekur të zhvillohet në harmoni me përparimin shoqëror me aspiratat e popullit dhe të interesit mbarëkombëtar shqiptar. Kjo pasuri vlerash kulturore ka për t’u derdhur në thesarin e kulturës së përbashkët europiane.
Kurse kultura jo demokratike, kultura proqeveritare që u ka shërbyer klasave / kastave në fuqi, që ka kërkuar të ruajë statukuonë e të sundojë si hegjemoni kulturore e nomenklaturave politike, përbën ujrat moçalore, që nuk kanë pasur e nuk kanë rrjedhje e vijimësi nga një kohë në tjetrën. Kjo lloj kulture është tharë e zhdukur gjithnjë. Kështu u tha e u zhduk kultura që mbështeti pushtetin perandorak turk, kultura që mbështeti shovinizmin fqinj, monarkinë Zogiste, fashizmin dhe diktaturën komuniste. Kështu do të thahet si ujrat e moçalit edhe kultura e sotme jo demokratike që i shëben kastës në fuqi për ruajtjen e statukuosë. Kjo kulturë nuk ka të ardhme, nuk mund të bashkohet në thesarin e përbashkët të kulturës europiane.
Ecuria e sotme e kulturës demokratike shqiptare në diasporë dhe brenda Shqipërisë e në mbarë Ballkanin Perëndoimor tregon se populli ynë është popull krijues i shëndetshëm dhe pas formimit të shtetit kombëtar do të shpërthejnë edhe më fuqishëm energjitë e tij krijuese.

DY KULTURAT E SHOQËRISË SHQIPTARE NUK MUND TË BASHKËJETOJNË PËRGJITHMONË

by

Ese nga Thanas L. Gjika/

          Për këtë temë nuk ka studime të posaçme, por unë po guxoj të hedh disa mendime duke shpresuar se mund të tërheq vëmendjen e studiuesve të specializuar që merren e do të merren me historinë e lëtërsisë, të artit e të gazetarisë shqiptare dhe me historinë e shkencave shoqërore shqiptare të shekujve XX-XXI. Me shkenca shoqërore shqiptare kuptojmë studimet e historisë së popullit tonë, studimet për historinë e letërsisë, të artit e të publicistikës, si dhe hartimin e teksteve shkollore të historisë e të letërsisë shqiptare.

          Krijuesit e artit, letërsisë, publicistikës, si dhe studiuesit e shkencave shoqërore e marrin shtytjen e krijimtarisë së tyre të nxitur nga bindjet e tyre artistike, letrare, shkencore, politike, fetare, shoqërore, etj.

          Nëse një krijues ka bindje demokratike, vepra e tij trajton probleme që u interesojnë masave të gjera të popullit dhe i interpreton ato në përputhje me interesat e këtyre masave. Këto vepra janë të mbushura me revoltë ndaj padrejtësive të pushtetit e pushtetarëve, kur interesat e kësaj pjese të shoqërisë janë në konflikt me interesat e masave popullore. Të tilla vepra janë jetëgjata si vetë populli, të cilit i shërbejnë.

          Nëse krijuesi ka bindje jo demokratike, vepra e tij trajton probleme që lidhen me interesat e tij egoiste dhe në shërbim të politikës së pushtetarëve të kohës. Këto vepra janë të mbushura me egoizëm, servilizëm dhe propagandë. Të tilla vepra nuk mund të jenë as universale dhe as të përjetshme, sepse në to nuk trajtohen tema që interesojnë masat e gjera të lexuesve dhe nuk pasqyrohen me vërtetësi ngjarjet dhe heronjtë. Trajtim me vërtetësi të ngjarjeve dhe herojnëe quajmë shprehjen e qendrimit ideor dhe emocional të autorit në përkrahje të atyre ngjarjeve dhe heronjve të cilëve u përket e ardhmja. Kurse veprat që u mungon vërtetësia janë ato vepra ku autori shpreh qëndrimin e vet ideor dhe emocional në përkrahje të ngjarjeve dhe heronjve që nuk u përket e ardhmja historike. Për ta konkretizuar mund të marrim cdo vepër të realizmit socialist, ku heroi qëndror është një komunist ose një sekretar partie që jepet si hero i së ardhmes në një kohë që dihet se sistemi shoqëror që e polli këtë hero nuk kishte të ardhme, por shkonte drejt kapitullimit. 

          Shoqëria njerëzore ka synuar gjithnjë për të siguruar sa më shumë të drejta për sa më shumë anëtarë të saj. Hapi më i madh në këtë drejtim u krye me krijimin dhe zbatimin e kushtetutës borgjeze të të drejtave të njeriut, të drejta, të cilat gjatë shekujve XIX-XXI në vendet euroatlantike kanë ardhur duke u pasuruar, forcuar e perfeksionuar gjithnjë e më shumë. Në ato shtete ku këto të drejta zbatohen me rigorozitet shohim se gjallon një kulturë e vetme kombëtare, e cila krijohet prej intelektualëve krijues shkrimtarëve, gazetarëve, artistëve dhe studiuesve të shkencave shoqërore, të cilët pavarësisht se mund të kenë bindje të ndryshme politike, pra mund të bëjnë pjesë në parti të ndryshme politike, ose mund të kenë bindje të ndryshme artistike e shkencore, pra mund të bëjnë pjesë në shkolla e rryma letrare artistike, ose shkencore të ndryshme, ata krijojnë së bashku një kulturë kombëtare, kulturën demokratike. Kjo kulturë i shërben zhvillimit dhe emancipimit të masave të gjera të popullit të vendit të vet dhe të popujve të mbarë botës.

          Ndryshe ndodh në shtetet ku këto të drejta nuk ekzistojnë, ose ekzistojnë me shkrim, por nuk zbatohen me rigorozitet në praktikë. Këto shtetet janë jo demokratike dhe në jetën e tyre shoqërore gjallojnë dy kultura kombëtare, të cilat bashkëjetojnë, konkurojnë midis tyre dhe shpesh herë luftojnë njëra tjetrën. Qeveritë e vendeve jo demokratike ndihmojnë e përkrahin intelektualët krijues që i shërbejnë e i servilosen pushtetit. Këta me veprat e tyre publicistike, letrare, artistike dhe shkencore (në studime të historisë kombëtare, të historisë së letërsisë, në kritika letrare dhe në tekste mësimore të historisë dhe të letërsisë) përpiqen të përjetësojnë pushtetin e klasës / kastës që është në pushtet. Kjo kulturë nuk është kulturë demokratike, nuk i shërben zhvillimit dhe përparimit të popullit të vet dhe aq më pak popujve të tjerë të botës. Në veprat që i përkasin kësaj kulture mbizotëron propaganda si në letërsi, në arte dhe në shkencat shoqërore. Kultura tjetër, që konkuron me të është kultura demokratike, e cila gjallon përmes veprave letrare, artistike dhe publicistike, si dhe veprave shkencore historike e teksteve mësimore, ku nuk mbizotëron propaganda, por arti realist, vërtetësia, kurse në studimet e shkencave shoqërore mbisundon jo propaganda, por objektivizmi. Kjo kulturë është kulturë demokratike sepse i shërben zhvillimit dhe emancipimit të popullit të vendit të vet, si dhe popujve të botës.

* * *

          Në historinë e popullit shqiptar këto dy kultura kanë ekzistuar që në kohën e pushtimit turk dhe vijojnë të ekzistojnë deri sot, sepse gjatë gjithë kësaj kohe populli ynë nuk është qeverisur dhe nuk po qeveriset prej qeverish të vërteta demokratike.

          Në jetën kulturore shqiptare, pra në letërsinë, artet, publicistikën dhe në shkencat tona shoqërore, që nga koha e Rilindjes e deri sot konkurojnë dy kultura, dy rryma të ndryshme që përfaqësohen nga veprat e dy grupeve krijuesish dhe studiuesish. Gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare, në gazetarinë dhe letërsinë e kohës u kristalizuan dy rryma: njëra që shprehte interesat liridashëse të masave të gjera të popullit shqiptar dhe tjetra që shprehte interesat e pushtuesit osman dhe të shtresës së nëpunësve shqiptarë që i shërbenin këtij pushtuesi, ose interesave të qarqeve shoviniste të shteteve fqinjë.

          Shkrimtarët e gazetarët e rrymës së parë propagandonin nevojën e lirisë, arsimin shqip dhe përdorimin e alfabetit me shkronja të veçanta, ose latine. Kjo kulturë filloi të merrte formë me veprat e klerikëve katolikë të shek. XVI-XVII si Marin Beçikemi (alias Marin Barleti), Gjon Buzuku, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani, që u pasua në shek XIX prej Naum Veqilharxhit e më pas prej vëllezërve Frashëri, Faik Konicës, At’ Gjergj Fishtës, A. Z, Cajupit, etj. Përfaqësuesit e saj luftuan për nxjerrjen në dritë të identitetit kombëtar shqiptar, duke e shkruar gjuhën shqipe me alfabet të veçantë ose latin, duke mbledhur dhe botuar krijimtarinë popullore, duke himnizuar në letërsi, arte dhe gazetari figurën e Gjergj Kastriotit Skënderbeut dhe bëmat e trimave kryengritës. Në veprat e këtyre krijuesve shprehej hapur ose me nëntekst urrejtja ndaj pushtuesit, shovinizmit fqinj dhe shërbëtorëve të tyre.

          Kurse kultura tjetër shprehte interesat e Portës së Lartë të Stambollit dhe shërbëtorëve të saj bejlerë ose nëpunës të qeverisë osmane, ose interesat e qarqeve shoviniste greke e sërbe. Përfaqësuesit e kësaj kulture nuk propagandonin idenë e lirisë, ata nuk kërkonin hapjen e shkollave shqipe, ata kërkonin që gjuha shqipe të shkruhej me alfabetin arab, grek ose cirilik. Këtë kulturë e përpunuan shumë pak veprimtarë, të cilët ishin në shërbim të politikës së sunduesit osman ose të qarqeve shoviniste të shteteve fqinjë.

          Gjatë viteve të shtetit shqiptar të pavarur (1912-1939) dy kulturat morën përmbajtje të re. Kultura jo demokratike u vu në shërbim të pushtuesve të huaj gjatë Luftës së Parë Botërore dhe gjatë viteve 1925-1939 në shërbim të Ahmet Zogut. Kurse kultura demokratike që shprehte interesat e popullit ironizoi mendimet dhe veprimet e gabuara të pushtetarëve të Qeverisë së Vlorës e asaj të Durrësit. Për t’u përmendur janë këtu pamfletet, portretet dhe skicat e Mihal Gramenos, ku pushtetarët turkoshakë u përgjithësuan me epitetin “Honxho-banxho”, kurse zyrtarët gjoja perëndimorë u përgjithësuan me epitetin “Xhongo-rokë”. Kultura demokratike u pasurua dhe me krijimtarinë satirike të At’ Gjergj Fishtës, Gjergj Bubanit, me artikujt, fjalimet dhe pamfletet e Fan Nolit, skicat e Nonda Bulkës, romanin “Doktor Gjëlpëra…” të Faik Konicës, tregimet e Ernest Koliqit, të Migjenit, si dhe me krijimtarinë e shumë këngëtarëve, muzikantëve, të Korit Lira të Korcës dhe të disa piktorëve.

          Gjatë pushtimit fashist u punua për krijimin e kulturës profashiste me anën e disa gazetave si “Tomorri”, Tomorri i Vogël”, etj, e cila ishte kulturë jo demokratike. Kjo kulturë ishte thjesht propagandë gazetareske që u shoqërua me shumë pak krijime letrare e artistike. Në kundërshtim me të u zhvillua kultura antifashiste e cila pati dy krahë, krahun që përfaqësuan forcat nacionaliste dhe udhëheqësit e organizatës patriotike “Balli Kombëtar”, dhe krahun që krijuan forcat partizane komuniste. Të dy këto forca kishin buletine dhe gazetat e veta. Populli u këndoi pa dallim luftëtarëve e dëshmorëve të çetave partizane dhe të çetave patriotike nacionaliste, balliste (shumë prej këtyre këngëve kushtuar luftëtarëve nacionalistë e ballistë u botuan në një vëllim më 2019). Kultura demokratike e krahut që krijuan forcat balliste dhe legaliste u fashit pasi Enver Hoxha hodhi poshtë Marrëveshjen e Mikjes të 3 gushtit 1943 dhe u shpalli luftë Ballit Kombëtar e Legalitetit duke i shpallur ato “forca tradhëtare”, me qëllim që në fund të luftës PKSh-ja të merrte pushtetin si forcë e vetme politike antifashiste. Qëllim që e realizoi në fund të nëntorit 1944.

          Marrja e pushtetit politik prej Partisë Komuniste të Shqipërisë u shoqërua me forcimin e propagandës proqeveritare, me mbylljen e gazetave dhe revistave që synonin lirinë e shprehjes, me botimin vetëm të gazetave e revistave proqeveritare. Intelektualë, shkrimtarë e klerikë që mendoheshin prej udhëheqjes së partisë shtet se mund të kundërshtonin vijën e saj politike u vranë, u burgosën dhe u dëbuan nëpër kampe pune në internim. Me anën e Radio Tiranës, Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, Lidhjes së Gazetarëve, Kinostudios “Shqipëria e Re”, Televizionit u forcua propaganda proqeveritare në maksimum. Në letërsi dhe arte u kërkua me ngulm që të krijohej sipas normave leniniste të realizmit socialist, ku të dominonte figura e komunistit dhe e sekretarit të partisë si hero pozitiv, model i shoqërisë së re socialiste. Shqipëria u shpall shteti më demokratik në botë, ndonëse të drejtat e njeriut, e drejta e fjalës dhe e shtypit të lirë, etj nuk ekzistonin fare.

          Në të gjitha veprat letrare artistike dhe ato shkencore të shkencave shoqërore dukuritë e jetës duhej të interpretoheshin në përputhje me politikën e partisë shtet. Ky detyrim sillte shpesh herë shtrembërimin e së vërtetës historike. Konkretisht duke qenë se partia kërkonte që Lufta Antifashiste të trajtohej vetëm si luftë e Partisë Komuniste, në asnjë vepër letrare, vepër arti, ose film artistik nuk u trajtua rezistenca e 7 prillit 1939 dhe nuk u përmendën dëshmorët e saj. Po ashtu u mohuan Lufta Antifashiste e çetave nacionaliste e çetave të Ballit e të Legalitetit. Intelektualët me formim borgjez perëndimor dhe kleri, sidomos ai katolik, u paraqitën si forca regresive reaksionare, kur dihet se intelektualë, mësues, ingjinierë, mjekë të formuar në botën perëndimore dhe klerikë si At’ Gjergj Fishta, At’ Shtjefën Gjecovi, Dom Ndre Mjeda me shokë kishin luajtur rol përparimtar në jetën dhe historinë tonë kombëtare. Të tilla shtrembërime të realitetit në veprat letrare e artistike dhe në shkencat shoqërore në fakt ishin pjesë e krimeve të sistemit komunist.

          Shkrimtarët që kishin krijuar para luftës sipas parimit realist, pas vitit 1944 me dashje a padashje, filluan të krijonin vepra të reja sipas parimeve të realizmit socialist. Në këtë rrugë filluan të ecin dhe shkrimtarë e artistë të rinj që e nisën krijimtarinë e tyre pas vitit 1945. U stimulua krijimi i veprave të realizmit socialist me dhënie lejësh krijuese, me dhënie çmimesh të ndryshme, me dërgime jashtë shtetit në vendet e kampit socialist, me përkthimin e veprave në gjuhë të huaja, etj.

          Në rrugë të gabuar ecën edhe shkencat shoqërore ku hyjnë studimet historike, studimet letrare, tekstet shkollore dhe filozofia. Filozofia marksiste nuk e vlerësoi moralin e krijuar gjatë përvojës së gjatë njerëzore. Filozofia marksiste ashtu si letërsia u përpoq ta edukonte shoqërinë përmes modelit të heroit pozitiv, një njeri i thjeshtë, ose më mirë një komunist ose sekretar partie që shkonte drejt perfeksionit duke zbatuar mësimet e partisë dhe parimin marksist sipas të cilit njeriu i ri i socializmit duhej të luftonte në radhë të parë për interesin e përgjithshëm e pastaj për interesin personal. Harrohej se njeriu nga natyra është qenie interesi dhe në jetë ai lufton para së gjithash për interesin personal e familjar e pastaj për shoqërinë, mjafton që të mos bjerë ndesh me ligjet e shtetit dhe normat morale të shoqërisë. Pra morali që kërkohej në veprat e realizmit socialist dhe në filozofinë marksiste ishte një moral jashtë karakterit njerëzor, moral fals, moral jo i shëndoshë. Njeriu i ri i socializmit, heroi pozitiv i letërsisë dhe arteve, nuk e kishte flakën e brendshme për ndryshimin e shoqërisë përmes luftës së të kundërtave duke pranuar mendimin ndryshe për të arrirë tek e përsosura. Nuk përkrahej, madje luftohej, njeriu i formuar me normat e moralit të shëndoshë që ishte krijuar gjatë shekujve. Kërkohej me ngulm krijimi i njeriut të ri të formuar vetëm sipas normave të moralit komunist, që ishte një moral i sajuar e fals. Kjo solli shkatërrimin e moralit të vërtetë te njeriu i socializmit.

          Mirëpo figura e komunistit dhe e sekretarit të partisë si model i heroit pozitiv nuk mund të krijohej e të vihej në qendër edhe në veprat që trajtonin tema historike, pra në vepra ku pasqyrohej jeta shqiptare para krijimit të partisë komuniste. Të tilla vepra ku viheshin në dukje traditat patriotike të popullit tonë nuk mund të ndaloheshin me ligj. Kështu që partia shtet u detyrua të lejonte që krahas veprave që pasqyronin jetën socilaiste me hero pozitiv të krijoheshin edhe vepra me heronj të së kaluarës që nuk ishin komunistë, si Gjergj Kastrioti Skënderbeu, rilindës të ndryshëm, luftëtarë që kishin dhënë jetën për liri kundër zgjedhës turke, italiane (para nëntorit 1941), etj. Heroi pozitiv, njeriu që mishëronte normat e moralit komunist nuk mund të sajohej si hero në veprat historike para formimit të PKSh-së, por as në veprat humoristike, ku kritikoheshin veset e dobësitë njerëzore, dhe as në veprat lirike ku i këndohej ndjenjave të holla dashurore të njeriut.

          Si pasojë ndodhi që i njëjti shkrimtar, piktor, muzikant, skulptor, skenarist, regjisor të krijonte vepra të realizmit socialist, kur trajtonte tema nga jeta bashkëkohore dhe vepra thjesht realiste, kur trajtonte tema nga e kaluara historike, ose tema homoristike a lirike. Kështu që brenda kulturës shqiptare në vitet e diktarurës komuniste mbizotëroi kultura servile proqeveritare, por krahas saj gjalloi dhe një kulturë jo servile, që përbëhej prej veprash letrare e artistike realiste dhe që ishte krijuar jo sipas parimeve të letërsisë dhe artit të realizmit socilaist. Këto vepra si psh cikli i romaneve “Rilindasit” i Sterio Spasses, romani “Skënderbeu” i Sabri Godos, romanet “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i Ismail Kadaresë bashkë me gjithë korpusin e tij romanor me temë nga koha e Perandorisë Osmane, “Lëndina e lotëve” i Teodor Laços, etj; filma si “Nëntori i Dytë” e “Gjeneral Gramafoni” të Viktor Gjikës, “Kthimi i ushtrisë së vdekur” e “Përrallë nga e kaluara” të Dhimitër Anagnostit, “Mësonjëtorja” i Muharrem Fejzos, “Kohë e largët” e Spartak Pecanit, “Udha e shkronjave” i Vladimir Priftit, “Ja vdekje, ja liri” i regjisorëve I. Muça e K. Mitro, “Balada e Kurbinit” i Kujtim Çashkut, etj. Përmendim këtu dhe vepra satirike si komedia “Karnavalet e Korçës” e Spiro Çomorës, romani humoristik “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” i Dritëro Agollit, shumë skica humoristike në revistën “Hosteni”, etj, si dhe shumë poezi lirike nga Vehbi Skënderi, D. Agolli, këngë lirike dhe këngë popullore lirike, ku nuk mund të sajohej një hero pozitiv si e donte partia shtet. Edhe në kinematografi u realizuan disa filma humoristikë si filmi “Karnavalet” i regjisorit I. Zhabiaku sipas komedisë “Karnavalet e Korçës të S. Çomorës, si dhe komeditë me temë aktuale “Kapedani” prej Fehmi Oshafit e M. Fejzos dhe “Dy herë mat” prej Bujar Kapexhiut, etj. Po ashtu pati realizime realiste në piktura dhe skulptura me temë nga e kaluar historike si tablotë murale të Zef Shoshit në Muzeu Historik i Krujës, “Beteja e Albulenës” e Lek Pervizit, etj dhe në skulpturë “Monumenti i Skënderbeut” i Janaq Paços në Krujë dhe ai i Odise Paskalit në Tiranë, “Monumenti i Pavarësisë” në Vlorë, etj. Me dashje ose pa dashje partia shtet, sponsorizoi edhe këto vepra dhe të tjera, që nuk po i përmendim, të cilat janë vepra që i përkasin kulturës demokratike të cilat kanë vlera të qëndrueshme artistike që nderojnë artin dhe kulturën shqiptare. Në këto vepra u zbatuan parimet e artit realist dhe jo normat e realizmit socialist, prandaj ato bëjnë pjesë në thesarin e kulturës sonë që do të jetojë përgjithmonë.

          Në fushën e shkencave shoqërore pati studime të qëndrueshme lidhur me historinë e së kaluarës, pra të periudhës së Antikitetit, Mesjetës dhe Rilindjes, si dhe të historisë së letërsisë shqiptare të para vitit 1944. Ndihmesë të vyer këtu dhanë dhe shumë studiues të të ish-Jugosllavisë si Femi Agani, Ali Hadri, Rexhep Qosja, Ibrahim Rugova, Ali Aliu, etj që punonine krijonin në Krahinën Autonome të Kosovës.

          Gjatë viteve të diktaturës komuniste nuk u fol e nuk u pranua kurrë se ekzistonte dhe një kulturë shqiptare demokratike krejt e pastër, kultura e burgut, që përfaqësohej prej krijimeve letrare kryesisht poezi e prozë dhe piktura që krijuan nëpër burgje të dënuarit e ndërgjegjes. Për nderin e kulturës demokratike shqiptare të atyre viteve të vështira, disa nga shkrimtarët e piktorët e burgosur si piktori e rapsodi Lek Pervizi, poetët Frederik Reshpja, Pano Taçi, Trifon Xhagjika, Visar Zhiti, Pano Tasi, piktori Maks Velo, romancieri Kasëm Trebeshina, etj, krijuan vepra realiste brenda mureve të burgjeve ferr.

          Ndërrimi i regjimit dhe botimi i letërsisë e artit realist të krijuar në burgje treguan se letërsia e realizmit socialist ishte një mish i huaj në procesin historiko letrar e artistik shqiptar. Pikërisht veprat letrare dhe artistike që përbënë kulturën demokratike në vitet e sundimit të diktaturës komuniste, përbëjnë hallkën lidhëse midis letërsisë dhe artit shqiptar të Rilindjes e të kohës së pavarësisë me letërsinë dhe artin shqiptar të ditëve tona e të së ardhmes. Veprat letrare artistike që u krijuan sipas normave të realizmit socialist, mbas ndërrimit të regjimit diktatorial ndjehen të vjetëruara dhe askush nuk krijon më sipas atyre modeleve. Sot shihet hapur se në ato vepra është shtrembëruar e vërteta historike.

          Në Shqipëri pas ndërrimit të regjimit dikatorial duhej të arrihej krijimi i një kulture të vetme demokratike, por fatkeqësisht vijuan të gjallojnë ende dy kultura. Njëra demokratike dhe tjetra kultura servile e pushtetit, kultura jo demokratike. Kjo ndodhi sepse mbas ndërrimit të regjimit, udhëheqja e PKSh-së duke zbatuar planin Katovica që sajoi Mikail Gorbaçovi, u përpoq që të sabotonte procesin e ecurisë demokratike përmes pluralizmit partiak. U futën me urdhër të klanit Hoxha në partitë e reja politike shqiptare ish-komunistë, ish-sigurimsa dhe shërbëtorë të tjerë të regjimit diktatorial, për të degjeneruar proceset demokratike.

          Zbarimi i planit Katovica në Shqipëri solli si pasojë krijimin e një klase politike me njerëz të korruptuar që shkelin lirinë e fjalës dhe kanë krijuar një shtyp e media që i shërben kryesisht interesave të saj. Tek ne pushtetin politik dhe pasuritë e vendit vijuan t’i gëzojnë edhe pas ndërrimit të regjimit besnikët e klanit Hoxha. Kjo situatë ka lejuar që në publicistikë, letërsi, arte dhe shkencat shoqërore propagandohet politika e kastës sunduese të shpërndarë në parti të ndryshme politike si Partia Socialiste, Partia Demokratike, Partia Republikane, Partia Lidhja Socialiste për Integrim, etj. Ish-krijues të veprave letrare e artistike të realizmit socialist, duke mos dashur të kërkojnë falje për veprat që krijuan gjatë regjimit diktatorial, vijojnë t’i mbrojnë ato vepra, si vepra me vlera edukative, duke mos kuptuar se ky justifikim është një krim i ri, sepse ndihmon në ruajtjen e nostalgjisë ndaj diktaturës dhe enverizmit. Në krijimtari letrare dhe artistike këta krijues janë larguar nga kriteret e socrealizmit dhe përpiqen të krijojnë vepra të reja në përputhje me normat e realizmit botëror. Përpiqen t’u ngjajnë shkrimtarëve përparimtarë botërorë, duke i cituar e përmendur. Merren me trajtim temash filozofike, erotike, sociologjike, por gjithnjë duke u qendruar larg trajtimit të plagëve që shkaktoi regjimi komunist. Për t’u dukur modernë trajtojnë tema dashurie e filozofike, por nuk dënojnë krimet e kohës së komunizmit dhe përpiqen të minimizojnë vlerat e letërsisë që u krijua në burgjet shqiptare dhe të krijimtarisë së re që prodhojnë ish-të përndjekurit e ndërgjegjes dhe krijuesit e rinj që i dënojnë krimet e komunizmit.

          Në rrugë edhe më të gabuar kanë ecur historianët që shkruan Historinë e Shqipërisë të shekullit të XX. Këta e ripunuan “Historinë e popullit shqiptar” të viteve 1912-1939 dhe të 1939-1991 dhe e botuan në dy vëllimet III dhe IV, botim i Akademisë së Shkencave, si dhe “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” po ashtu botim akademik i vitit 2008-2009. Në këto vepra për hartimin e të cilave morën rrogën dhjetra kuadro akademikë më shumë se dhjetë vjet, shumë dukuri, ngjarje dhe figura historike i interpretuan dhe i vlerësuan si më parë. Në këto vepra krimet e komunizmit nuk janë dënuar, madje as janë përmendur. Kjo tregon se klani Hoxha ka ende fuqi për të komanduar kuadrin shkencor të Akademisë së Shkencave të RSh-së edhe pas ndërrimit të regjimit diktatorial, si dhe shumë krijues të artit e letrarsisë së sotme.

          E thënë ndryshe, edhe sot në jetën shqiptare gjallojnë dy kultura. Nga njëra anë gjallon kultura jo demokratike, e cila justifikon klasën politike dhe nuk i dënon krimet e komunizmit. Nga ana tjetët gjallon kultura demokratike që krijohet prej ish-të përndjekurve të ndërgjegjes dhe krijuesve të vjetër e të rinj, që kanë kurojo qytetare dhe i dënojnë krimet e komunizmit. Këta trajtojnë në veprat e tyre letrare, artistike dhe shkencore probleme thelbësore të jetës shoqërore përmes realizmit si metodë krijuese, kurse në veprat shkencore zbatojnë me objektivitet parimet e historizmit shkencor.

          Kësaj kulture i përket e ardhmja, kurse kulturës proqeveritare do t’i vijë fundi shumë shpejt mbas krijimit të shtetit ligjor, kur Shqipëria do të hyjë në Bashkimin Europian. Në këtë bashkësi popujsh nuk do të jetë më i nevojshëm dhe as do të pranohet lëvrimi i kulturës servile ndaj pushtetit. Pushteti do të jetë pushtet demokratik i vërtetë dhe si i tillë do të stimulojë jo servilizmin dhe propagandën proqeveritare në media, art, letërsi, shkenca shoqërore e tekste shkollore, por lulëzimin e kulturës demokratike si kulturë e vetme në shërbim të mbarë shoqërisë shqiptare…

ROBERT ELSIE – I SAKTI, I URTI, PUNETORI I MADH DHE MIKU I DASHUR I SHQIPTARËVE

by

Shkruan: Thanas L. Gjika*/

            Më 29 qershor 2020 mbushen 70 vjet nga lindja e albanologut të shquar kanadezo-gjerman Robert Eksie, prandaj po i ribotoj këto kujtime që hartova me rastin e vdekjes së tij në tetor 2017, duke i shoqëruar dhe me disa vlerësime që më dërguan disa miq të mij e simpatizantë të të ndjerit.

            Gjatë vizitës së tij të parë

            Njohja ime me Robert Elsi-n ndodhi gjatë vitit 1978. Ai kishte ardhur pranë Akademisë së Shkencave për të bërë kërkime e studime lidhur me letërsinë tonë. Donte të mblidhte material për të hartuar një histori të letërsisë shqiptare anglisht, vepër e munguar. Nga ana e Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë, ku punoja, më ngarkuan mua ta shoqëroja për ta ndihmuar gjatë punës në Bibliotekën Kombëtare, Bibliotekën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe në Bibliotekën e Institutit tonë…

            Më ra në sy kujtesa e tij e fortë, karakteri i tij i qetë, e folura pa nerv. Nuk qeshte me zë, por buzëqeshte heshturazi. Fliste shqip me një fjalor jo shumë të pasur, por i shqiptonte shumë saktë të gjitha zanoret dhe bashkëtingëlloret e gjuhës sonë pa asnjë theks (aksent) të huaj, prandaj nuk mund ta dalloja se cila ishte gjuha e tij amëtare. Kisha vënë re se gjermanët, francezët, italianët edhe më shumë rusët e grekët e flisnin shqipen me thekse të ndryshme, që mund t’i dalloje shpejt se cila ishte gjuha e tyre amëtare. Kur e pyeta se si e shpjegonte këtë dukuri, më tha se ai ishte rritur në Vankuver të Kanadasë, ku flitej anglishtja, por kishte mësuar që herët gjermanishten dhe gjatë shkollimit frëngjishten, keltishten, italishten, sërbishten, etj. Më sqaroi se shqipen e kishte mësuar kryesisht në rrugë autodidakte dhe se ishte përqendruar në zotërimin e gjuhës letrare të njësuar dhe nuk i njihte ende dialektet.

            Më shprehu dëshirën se po t’i jepej një bursë mund të bëhej nja dy vjet student në Fakultetin Histori Filologji. Mirëpo kjo mundësi nuk iu dha. Më tej ai erdhi shpesh në Shqipëri dhe Kosovë. Në Prishtinë mori pjesë në Seminaret e gjuhës shqipe që organizonte çdo vit Fakulteti Filozofik gjatë muajve të verës.

            Nga pamja e jashtme, nga sjellja shumë e kujdesshme, njohuritë e gjera kulturore, gjuhësore dhe letrare, mosshprehja e opinionit për të tjerët, buzëqeshja e tij disi e ngrirë, më krijuan idenë se ai mund të kishte origjinë hebraike. Mirëpo as gjatë takimeve të atyre ditëve dhe as gjatë takimeve dhe shoqërimeve të mëvonëshme, nuk e pyeta për origjinën e tij familjare. Ai nuk fliste kurrë për familjen e familjarët e tij.

            Mbante veshur pantallona dhe këmishë që nuk kishin nevojë t’i hekuroste, kurse sandalet i kishte prej një materiali plastik, që nuk kishte nevojë t’i bojatiste. 

            Një ditë, për të mësuar diçka rreth rinisë së tij, e pyeta:

            – A e ke vizituar kryeqytetin e Kanadasë?

            Ai m’u përgjigj: “Në brigjet kanadeze të Paqësorit, ka shumë njerëz që lindin, jetojnë, plaken e vdesin pa e parë Otavën, kryeqytetin e shtetit. Unë me katër shokë, pasi mbaruam maturën, me kursimet që kishim mbledhur, blemë një makinë të re dhe një çadër. Udhëtuam për gjashtë ditë duke fjetur natën në çadrën tonë. Gjashtë ditë kur shkuam dhe gjashtë ditë kur u kthyem. Kanadaja është fushë e pamasë. Iknim me orë të tëra dhe në horizont nuk shihnim tjetër vetëm fusha me grurë. Kishim përpara fusha pa fund, horizont i njëjtë, platacione me grurë, herë pak të tatëpjeta e herë pak të përpjeta. Ishte një monotoni. Tani rrugët janë sistemuar më mirë dhe automjetet janë shumë më të shpejtë…

            Ne kishim mbledhur jo shumë pare nga punët që kishim bërë gjatë kohës së shkollës, prandaj nuk mund të flinim nëpër hotele. Në hotel fjetëm vetëm në Otava. Shumicën e ushqimeve i blinim gjysëm të gatshme dhe i hanim pa i gatuar”.

            Mua nuk m’u durua dhe e pyeta: – Po prindërit, nga ana e tyre nuk ju dhanë para?

            – Mbas viteve 1950-1955, më sqaroi ai, mirëqenia e popullit kanadez ishte rritur dhe midis të rinjve u krijua një psikologji sipas së cilës, marrja e ndihmave prej prindërve ishte turp. Sejcili kishte mundësi, që me punën e vet të krijonte të ardhura të mjaftueshme për të jetuar e studiuar si të donte vetë, pra ishim të pavarur nga prindërit.

            Jeta disi e ndarë nga bota atje në Vankuverin e largët më nxiti të synoj për të ardhur e jetuar në Europë. Që në fëmijëri më ishte ngulur ideja se Europa ishte pjesa më e mirë e botës.

            Kur shkuam tek Biblioteka e Lidhjes së Shkrimtarëve, Flutura Greva shefja e bibliotekës, e sqaroi mikun se shkrimtarët, anëtarë të Lidhjes, sipas rregullit kishin depozituar sejcili nga një biografi të shkurtër mbi jetën dhe listën e botimeve të tyre. Roberti ia kërkoi dhe pasi pa disa, iu lut që t’i merrte me vete për të mbajtur shënime. Meqenëse Lidhja nuk kishte makinë kopjimi (kseroks), Flutura ia dha dhe ai i kopjoi mbrëmjeve në hotel dhe paraditeve kur punonte në Bibliotekën Kombëtare. 

            Kishte një shkrim të vogël, si shkaravitje. Shkruante me dorën e majtë, gjë që më bëri përshtypje, sepse tek ne nuk lejohej të shkruaje me dorën e majtë. Mu kujtua fëmijëria ime, kur isha në klasën e parë. Zonjushja ime, kur më pa se shkruaja me dorën e majtë, më detyroi që të mësoja të shkruaj me dorën e djathtë. Më dha detyrë të mbushja me shkrimin e dorës së djathtë faqe të tëra me gërmat a, A, b, B dhe c, C që kishim mësuar deri atëhere…  

            Në vitet 1970-1980 tek ne nuk kishin hyrë kompjuterat, kurse Roberti punonte në shtëpinë e vet në Gjermani në një kompjuter të vogël. Kjo ia shtonte atij shpejtësinë dhe saktësinë e punës. Gjatë vizitave të para, ai nuk e përmendi faktin se punonte në kompjuter, ndoshta nuk donte të na lëndonte për varfërinë tonë.

            Duke pirë kafe një ditë e pyeta:

            – Si të lindi ideja të merresh me letërsinë shqipe, letërsi e një populli të vogël dhe që është zhvilluar në një gjuhë të vështirë? Me gjuhët që dije, ti mund të studjoje letërsi më të mëdha dhe mund të arrije suksese pa u lodhur të mësoje shqipen e vështirë.

            Roberti, më sqaroi:

            – “Në Europën Perëndimore është vështirë të gjesh tema studimi në fusha si historitë e letërsive dhe historitë kombëtare të popujve. Janë kryer aq shumë studime, sa që studjuesit e kanë vështirë të gjejnë tema studimi. Një histori e plotë e letërsisë shqipe është një vepër e munguar në anglisht, prandaj mendova se ia vlente mundimi për të mësuar këtë gjuhë me anën e së cilës do të kapja një temë studimi që intereson shkencën dhe kulturën europiane.

            Letërsia shqipe, është letërsi e pasur, shtoi ai. Ka shumë popuj në Europë, që janë më të mëdhenj se populli shqiptar, si psh populli hollandez, por ky nuk ka letërsi të pasur si ka populli shqiptar. Populli shqiptar është popull që ka probleme dhe një popull që ka probleme e lëvron letërsinë shumë më tepër se popujt që nuk kanë probleme. Hollandezët janë marrë e merren me pikturë.

            Kosova zjen, prandaj atje lulëzon poezia”.

            Gjatë vizitave të mëvonshme

            Pas vizitës së parë, Roberti erdhi shumë herë të tjera në Shqipëri. Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë më vuri sërisht ta shoqëroja e ndihmoja deri në vitin 1996, kur unë fitova lotarinë amerikane dhe u largova nga Shqipëria.

            Ndoshta ishte mars -prill i vitit 1979, mbaj mend se ishte si shoqërues edhe Fatos Beja, punonjës tjetër i Institutit. Pasi vizituam Pazarin dhe Kalanë e Krujës, Roberti hapi bisedën për Bektashizmin. Pyeti nëse kishim parë ndonjë baba teqeje i cili gjatë kërcimitritual fuste një thikë ose një shtizë nëpër bullçijtë e tij. Unë i thashë se kisha dëgjuar, por nuk kisha parë gjë të tillë. Fatosi i tha se kishte parë një ritual të tillë në një teqe në Gjirokastër kur ishte 14 ose 15-vjeçar.

            Kur zbritëm në Fushë Krujë, para se të vijonim rrugën për Tiranë, Roberti kërkoi të ndalonim tek ish-Teqeja e bektashinjve. Pyetëm dhe na treguan ku ndodhej. Prej kohësh ajo ishte kthyer në ambjent të një ndërmarrjeje prodhimi. Nuk mbaj mend se si quhej dhe çfarë prodhonte ajo ndërmarrje. Tek hyrja, në të majtë të portës së madhe ishte një pllakë e gurtë e thyer. Gjysma e saj qëndronte në mur brenda një kornize të krijuar nga gurë të skalitur pjesë përbërëse e murit, kurse pjesa tjetër ishte e rrëzuar në tokë, e thyer në disa copa. Në këtë pllakë jepeshin të dhëna në arabisht për atë teqe.

            Roberti u afrua dhe u gëzua kur pa se shkronjat ishin të lexueshme. E fotografoi. Pastaj mblodhi copat që ishin për tokë, i afroi, i sistemoi sipas shkrimit dhe e fotografoi dhe atë pjesë.

            Pastaj tha se kishte ndjekur një kurs për të mësuar alfabetin e arabishtes dhe se dinte shumë fjalë të asaj gjuhe, gjë që nuk e kishte thënë më parë. Modestia nuk e linte të mburrej e të përmendëte gjuhët që dinte, studimet që kishte kryer, artikujt që kishte botuar, dhe as planet për të ardhmen.

            Të nesërmen kërkoi të vizitonte Varrin e Naim Frashërit që ndodhej tek ish-Teqeja e Kryegjyshatës Botërore. Në vitin 1937, me rastin e 25-vjetorit të Pavarësisë, Mbreti Ahmet Zog i Parë u interesua dhe i solli nga Stambolli eshtrat e Naim Frashërit, autorit të poemës Qerbelaja, një nga poemat më të shquara të Bektashizmit. Në kopshtin e këtij institucioni u varrosën eshtrat e poetit kombëtar. Mirëpo ky institucion, pas vitit 1967 u kthye në azil për pleq, kurse Kryegjyshin Botëror, nuk dihej ku e kishin degdisur. Kjo qendër dikur aq e rëndësishme për besimin Bektashi ndodhej në anën lindore të Tiranës mbi vargun e kodrave të Malit Dajt. Jo larg saj në vitet 1970-të u ndërtuan Uzina Traktori dhe Kombinati Poligrafik.

            Shkuam atje, takuam drejtoreshën e azilit e cila na shpuri tek vendi ku ishte Varri i Naimit. Ajo dhe pleqtë azilantë na thanë se aty preheshin eshtrat e poetit, por në shtypin e vitit 1950 ishte shkruar se eshtrat e Naim Frashërit, me rastin e 50-vjetorit të vjekjes së tij, u shpërngulën dhe ishin rivarrosur anës bulevardit kryesor, pranë godinës së Komitetit Qendror të PPSH. Kurse më 1978 me rastin e 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit u krijua vorreza treshe e vëllezërve Abdyl, Naim e Sami Frashëri te kodra e liqenit artificial.

            Më 1940, me rastin e 40-vjetorit të vdekjes së poetit kombëtar, Varri i Naimit te Kryeqendra e Bektashizmit Botëror ishte rindërtuar si dhuratë e Fancesko Jakomonit, mesa duket për të marrë me të mirë Kryegjyshin Dedej, i cili nuk e kishte pranuar pushtimin italian. Duke u gdhirë 28 nëntori i vitit 1941 ky kryegjysh u vra nga njerëz të panjohur, pas takimit me Jakomonin, kur kishte kundërshtuar firmosjen e një deklarate pro pushtimit fashist.

            Varri ishte vërtet madhështor, por më vonë qeveria komuniste ia kishte dëmtuar madhështinë. Kur shkuam ne ende dukej që kishte qenë një objekt monumental i rëndësishëm. Roberti nxori aparatin dhe bëri disa fotografi. Duke u kthyer në Tiranë më tha:

            – Ky varr nuk e ka vendin këtu. Duhej të ishte te oborri i Lidhjes së Shkrimtarëve.

            Mirëpo të dy kryetarët e Lidhjes së Shkrimtarëve, as ish-kryetari i parë, Dhimitër Shuteriqi njeri me kulturë; dhe as Dritëro Agolli, kryetari aktual i kësaj lidhjeje, ndoshta e dinin ku e kishte vendin Varri origjinal i Naimit, por nuk besoj se kishin bërë ndonjë vizitë atje. Madje, as në tetor të vitit 1990, kur Instituti ynë organizoi një konferencë shkencore kushtuar 90-vjetorit të vdekjes së Naimit me pjesëmarrje edhe të disa studiuesve nga bota, nuk u mendua dhe as u dërgua kush tek asnjëri nga tre Varret e Naimit me një tufë lulesh. Ndaj të tillë veprimeve për shprehje respekti, njerëzit që krijonin kulturën e re socialiste, ishin indiferentë.

            Sot, indiferenca e tyre e asaj kohe, më kujton faktin se si po këta njerëz të letrave dhe studiuesit e letërsisë shqiptare, nuk shpunë në Librazhd një tufë me lule gjatë viteve të tranzicionit te memoriali i Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit, dy poetëve martirë të diktaturës komuniste dhe as te varri i Havzi Nelajt, poetit të varrur në Kukës…

            Ciganët, janë analfabetë dhe në Shqipëri, si në gjithë Europën.

            Gjatë një vizite tjetër Roberti kërkoi të vizitonte Shkodrën, Bibliotekën e Shtetit dhe Institutin e Lartë, sot Universiteti “Luigj Gurakuqi”. Takoi dhe bisedoi me disa pedagogë, midis të cilëve pati interes për prof. Jup Kastratin, bibliograf i mirënjohur. Mbasdite, para se të niseshim për t’u kthyer, më kërkoi ta shpija tek ish-Kisha e Madhe, e cila që nga viti 1967 ishte kthyer në pallat sporti. Brenda saj dëgjohej zhurmë e madhe, bërtitje tifozësh. Po luanin basketboll dy skuadra. Roberti, nxori aparatin fotografik, hyri dhe bëri disa foto.

            Gjatë kthimit për Tiranë, aty afër Mamurrasit, pranë një përroi pamë një grup ciganesh pranë çadrave të tyre.

Ata njerëz janë analfabetë edhe në Shqipëri si në gjithë Europën, tha Roberti.

            Duke dashur t’i mburresha, i thashë se në Shqipëri shkolla 8-vjeçare është e             detyrueshme për gjithë fëmijët dhe ciganët nuk ka si të jenë analfabetë.                   

– Në Europë mund të ketë analfabetë, por tek ne, nuk ka, shtova unë.

            Roberti shtoi:

– Nuk beson? Po deshe shkojmë t’i pyesim.

            I thashë shoferit ta ndalte makinën dhe zbritëm. Mora një libër në dorë dhe iu afruam një grupi me vjaza ku midis tyre ishte një 15-vjeçare. Iu afruam edhe më dhe duke i treguar librin, iu luta të lexonte titullin e librit. Ajo qeshi dhe tha:

– Po ku di unë të lexoj.

– Si nuk di, ti a e ke mbaruar shkollën 8-vjeçare? Gatii bërtita.

– Shkollën e kam mbaruar, po nuk kam bërë kurrë detyra me shkrim, nuk kam zënë libër me dorë. Kam mësuar vetëm ato që kam dëgjuar nga shpjegimi dhe më kanë kaluar nga një klasë në tjetrën. As motrat, as shoqet dhe as vëllezërit e mij, as mamaja e as babi nuk dijnë të lexojnë e të shkruajnë.

            Më e pabesueshme ishte kur i thashë nënës së saj, një grua e re nja 35 vjeçe të afrohej e të lexonte fjalët PARTI – POPULL – ENVER, që ishin shkruar me shkronja të mëdha me gurë të lyer me gëlqere të bardhë te faqja e një kodre përballë. Edhe ajo tha se nuk i njihte shkronjat e nuk dinte ta lexonte.

            – Mos ngul këmbë, më tha Roberti, ky popull nga që nuk e shkruan gjuhën e vet, nuk përpiqet të mësojë si të shkruajë e lexojë gjuhën e vendit ku jeton. Kjo është dukuri e ciganëve në mbarë Europën.

            Unë punoj vetëm disa ditë në muaj

                Kisha vënë re se Roberti nuk ishte i pasur, se bënte një jetë modeste, por kuptohet, dallonte shumë nga jeta tepër e varfër e ne studiuesve shqiptarë. Një ditë guxova dhe e pyeta se ku jetonte dhe ku punonte për të siguruar të ardhurat e nevojshme për jetën.

            – Unë jetoj në një fshat të vogël pranë Bonn-it. Atje nuk kam shokë intelektualë, bëj jetë të shkëputur nga banorët. Jam studjues i lirë. Lexoj e shkruaj ç’ të dua. Eshtë një komshie plakë e cila më afrohet e më bën nga njëherë muhabet.

            Për të më shuar kuriozitetin se ku punonte dhe si i siguronte të ardhurat, shtoi:

            – Unë nuk jam i punësuar në asnjë institucion shkencor, por për të sigurar të ardhurat e nevojshme për jetesën, punoj si përkthyes për qeverinë gjermane, ose ndonjë gjykatë, sa herë ato kanë nevojë. Një ditë pune në këto raste paguhet 1.000 (njëmijë) marka gjermane. Me katër ditë pune të tilla unë plotësoj nevojat e mia për gjithë muajin, madje kursej dhe qindra marka për udhëtimet.

            Pra ky studiues ishte krejt i pavarrur, i pavarrur në zgjedhjen e temave të studimit, i pavarrur dhe nga disiplina e një rrogëtari. Ndoshta kjo pavarësi i krijonte ndonjëherë vështirësi ekonomike, sepse po të mos e kërkonin si përkthyes, ai nuk kishte si jetonte. Një jetë e tillë ishte krejt e pakuptueshme për ne punonjësit e instututeve shkencorë shtetërorë, të cilëve temat e studimit dhe të ardhurat ekonomike na i caktonte drejtoria e institutit.

             Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen të mbekullueshme

            Gjatë vitit 1992 Roberti erdhi dy hetë. Herën e parë në verë e pastaj në nëntor. E pyeta për emigrantët tanë në Gjermani. Më tha se kishin ambicie, se përpiqeshin të mësonin gjermanishten dhe shumë prej tyre kishin filluar punë. Pastaj shtoi: – Ty nuk të shau e nuk të kritikoi asnjë prej tyre.

            Kuptova se emigrantët tanë i kishin marrë në pyetje për të dhënë opionin e tyre për njerëzit që njihnin, ose për njerëz që interesohej shteti gjerman.

            I thashë se jeta jonë në Shqipëri ishte vështirësuar shumë ekonomikisht dhe po të hapeshin edhe një herë ambasadat, do ikja edhe unë me familjen. Për ta përforcuar mendimin shtova:

            – “Bëri mirë Isamail Kadareja që iku.”

            – “Mos u ngut”, më tha, “rri, sepse në Gjermani mendohet që Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen, pas 20 vjetësh, të mbrekullueshme”. Pastaj shtoi, “Për Ismailin, mendohet se ikja e tij është pjesë e planit të Ramiz Alisë. U dërgua jashtë si i arratisur, që ta kërkoni ju pas rëzimit të diktaturës dhe të vijë si udhëheqës për të shpëtuar Ramizin e klanin Hoxha”.

            – “Nuk mund ta besoj që Isamili të pranojë të kthehet në Shqipëri për t’u marrë me politikë. Ai shyqyr që shpëtoi nga imponimet e politikës”. Roberti nuk kundërshtoi.

            Në Gjermani kujtonin se shqiptarët do të ecnin sipas rrugës gjermane, pra do ta dënonin krimin komunist dhe do t’i futeshin punës me ndershmëri e seriozitet si gjernmanët. Kështu që 20 vjet tranzicion sipas tyre ishin të mjaftueshëm për të krijuar shtetin ligjor dhe shoqërinë demokratike…

            Pas dy vjetësh, pra më 1994, duke parë korrupsionin dhe mungesën e dëshirës te pushtetarët shqiptarë për krijimin e shtetit ligjor, po në Gjermani, më tha Roberti, u krijua opinioni i kundërt, sipas të cilit Shqipëria ishte kthyer në një kazan plehrash.

            Në nëntor të vitit 1992 u zhvillua një takim shkencor me rastin e 20-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit. U diskutua problemi nëse gjuha letrare me bazë toskërishten e kishte kryer deri atëhere detyrën e saj, apo duhej ndërruar baza e saj me gegërishten.

            Gruaja ime, Julia, më tha që t’i ftonim për drekë disa studiues nga Kosova dhe Robert Elsi-n. Kështu gjatë drekës Roberti dhe profesorët Sadri Fetiu, Agim Vinca, Abdullah Zymberi u njohën me Julian, vajzën dhe djalin tonë dhe me nënën time. Studiuesit kosovarë flisnin lirshëm, kurse Roberti dëgjonte.

            Kur ikën, Julia tha: “Roberti nusëroi si nuse e bukur, si nuk foli fare!”  

            Robert Elsi ishte ateist

            Në vitin 1992 në Shqipëri u lejua rihapja e institucioneve fetare. Erdhën dhe fetarë protestantë ku bënin pjesë dhe misionarët e kishës Advendiste të ditës së shtunë, besim që nëna jonë e kishte përqafuar që në vitet 1935-1936. Ajo filloi të shkonte rregullisht në takimet e së shtunave, që oranizoheshin në salla të ndryshme që merreshin me qira. Vëllai im i madh dhe unë që jetonim në Tiranë filluam ta shoqëronim nënën në këto takime. Predikimet mbaheshin anglisht prej misionarëve të huaj dhe përktheheshin shqip prej disa djemve e vajzave të reja. Ne na interesonte ushtrimi i veshit në anglisht, gjuha që mori përhapje të shpejtë tek ne pas shkërmoqjes së diktaturës komuniste. E shtuna ishte shpallur ditë pushimi bashkë me të djelën, kështu që kishim mundësi të kalonin disa orë në ato salla predikimi. 

            Një të shtunë gjatë vitit 1994, kur po kthehesha nga një ceremoni e tillë predikimi, takova Robertin pranë Hotel Tiranës. Pasi mori vesh se unë vija të shtunave dhe dëgjoja predikimet fetare, më tha:

            – “Mos i merr seriozisht predikimet fetare, se mund të të shpëlajnë trutë dhe nuk do çash më kokën për shkencë. Unë nga ana ime jam ateist, por po të më duhej të përqafoja një besim fetar, do të pëlqeja Budizmin”, e mbylli ai bisedën.

            History of Albanian Literature / Histori e letërsisë shqiptare

            Në vitin 1995 Robert Elsie e kurorëzoi punën e tij për hartimin e historisë së letërsisë shqiptare. Atë vit ai e solli veprën e tij anglisht në dy vëllime, botim i COLUMBIA UNIVERSITY PRESS, USA.

            Mu bë shumë qejfi, kur autori më dhuroi një kopje të saj. Unë sa kisha mbaruar së studiuari një metodë të anglishtes me 52 mësime, sepse po përgatitesha për t’u larguar nga Shqipëria, sepse kisha fituar lotarinë amerikane për Green Card.

            Vepra më mahniti me informacionin e madh mbi shkrimtarët shqiptarë të të gjitha kohëve dhe të të gjitha teritorreve, me fotografitë e shumta, shumë prej të cilave ishin të panjohura për ne studjuesit e institutit. E ndjeva për detyrë që kësaj dhurate t’i përgjigjesha me një recension. Duke qenë se e njihja lëndën, m’u krijua ideja se kisha ecur mirë në anglisht. Recensioni u botua së pari te gazeta “Rilindja” e Prishtinës, e cila për shkak të përndjekjes në Kosovë, botohej në Tiranë. Një variant më të plotë e dorëzova në revistën shkencore të Institutit “Studime Filologjike” e cila delte tashmë vetëm dy herë në vit dhe me shumë vonesë. Numëri 2 i vitit 1995, ku u caktua të botohej recensioni, nuk ariti të delte nga shtypi as në fillim të korrikut 1996, kur unë me familjen u largova për SHBA.

            Lidhjet me Robertin i vijova edhe pas vendosjes sime në Amerikë. Më 1998 më dërgoi veprën “Histori e Letërsisë Shqiptare” përkthyer shqip prej Abdurrahim Myftiut, botim i shtëpisë DUKAGJINI Tiranë – Pejë 1997.

            Pasi e falenderova, i shkrova se fabrika ku punoja në turnin e tretë u mbyll dhe kisha filluar të punoja si pjatalarës në një restorant. Moszotërimi i anglishtes në nivel të mirë po më pengonte për t’u punësuar në ndonjë punë intelektuale. Roberti m’u përgjigj me të qeshur:

            – “Mos u mërzit, shumë emigrantë në Amerikë, që punojnë pjatalarës, bëhen shpejt a vonë pasanikë”.

            Herë pas here këmbenim e-mail, por fatkeqësisht ato që u shkruan në kompjuterin e vjetër, nuk i ruajta. Për herë të fundit e takova Robertin në Tiranë gjatë vizitës që bëra më 2008. Unë dhe historiani Iliaz Gogaj po ecnim në rrugë pranë shkollës Sami Frashëri. Roberti na doli para papritur. Pasi u përshëndetëm, Iliazi nxori nga çanta një kopje të librit që kishte botuar atë vit dhe filloi të shkruante dedikimin për t’ia dhuruar mikut tonë.

            Të gjithë studiuesit shqiptarë të fushave humane e deshin dhe e respektonin shumë këtë albanolog dhe i dhuronin me qejf librat e tyre. Madje unë, më 1994 i pata dhuruar dhe një punim në bakër në formë disku, basorelev me temë Gjergj Elez Alia e Bajlozi, vepër e artistit Genc Tirana.

            Duke dashur të bëja shaka, i thashë Iliazit:

            – Iliaz, ne e duam dhe i dhurojmë libra Robertit, por atij i japin aq shumë libra sa nuk ka mundësi t’i lexojë.

            Roberti nuk ma mori për keq dhe nuk reagoi me ndonjë thumb. Ndoshta e kuptoi që më kishte mbetur qejfi për dërgimin e librit tim “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” MEDAUR Tiranë 20107, 500 fq. të cilin ia kisha dërguar një vit më parë duke iu lutur që ta dorëzonte në Tybingen University, ku kishte specialistë që mund të më ndihmonin për ta bërë problem të shkencës europiane çështjen e vizitave të Shën Palit në territoret ilire, që unë e kisha trajtuar me shumë argumente në atë studim.

            – “Me të vërtet kohën e kam shumë të pakët”, e mori fjalën Roberti. “Nga librat që më dhurohen lexoj vetëm ndonjë që lidhet drejtpërdrejt me synimet e mia. Po më shtohen shumë punët. Më duket se nuk do t’i botoj dot gjithë ato studime që synoj të hartoj”.

            Letrën e fundit ia dërgova me i-mel më 29 shkurt 2016, ora 10:17 AM . Iu luta që të shkruante kujtimet e tij për Profesor Eqrem Çabejn. E sqaroja se unë bashkë me vajzën e profesorit, mendonim të mblidhnim kujtime prej atyre që e kishin njohur nga afër, sidomos prej kolegëve shqiptarë të Shqipërisë dhe Kosovës. Ia vlente të përgatitej një libër me kujtime për këtë personalitet të shquar të shkencës shqiptare.

            Roberti m’u përgjigj po atë ditë në ora 11:16 (ora e Amerikës 5:16 AM e datës 1 mars). Më falenderonte për letrën, më uronte për idenë, por më sqaronte se ishte shumë i zënë me projete të ndryshme dhe konkretisht profesor Çabejn e kishte takuar vetëm një herë. Disa muaj para se profesori të largohej nga jeta, në një takim me shkencëtarë gjermanë në Universitetin e Bonn-it, por që nuk i kujtoheshin hollësira. Më uronte që kjo vepër të kryhej me sukses dhe sugjeronte që të përkthehej dhe në anglisht…

* * *

            Po i mbyll këto kujtime duke shprehur pakënaqësinë time ndaj Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe instituteve shkencore të saj, sepse kam vënë re se këtë albanolog të shquar, që botoi 60 libra ku na solli aq shumë materiale të panjohur dhe studime të shumtë e të shumanshëm, e ka vlerësuar më shumë Akademia dhe institucionet shkencore të Kosovës se sa ato të Shqipërisë. Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar Tiranë 2008, vol. I, nuk është trajtuar si zë më vcete jeta dhe ndihmesa e këtij albanologu të shquar. Kam frikë se kjo akademi nuk do të interesohet për të sjellë në Shqipëri krahas eshtrave të tij dhe gjithë bibliotekën e tij, fondin e letrave, fotografive dhe të materialeve e shkrimeve të tij të pabotuara…

            Mezi pres të shkoj në Shqipëri e të vendos një tufë lulesh te varri i këtij studiuesi të huaj, i cili me jetën dhe veprën tij u shqua për saktësi, urtësi, punë të madhe dhe dashuri ndaj popullit tonë.

            I përjetshëm qoftë kujtimi i studiuesit Robert Elsie!  

Disa vleresime për këtë shkrim që m’u dërguan prej miqve të mij që e lexuan:

Ruben Avxhiu:

Shume interesante profesor,
Te fala, Rubeni

Kolec Topalli:  

Te faleminderit. Edhe une e kam takuar disa here, por vetem vitet e fundit dhe vetem ne Kosove. Kolec Topalli

Ilir Ikonomi:

Thanas, e lexova me shume kenaqesi. Mesova gjera qe nuk i dija edhe pse e kam njohur Robertin. Te lumte.

Iliri

Ilia Karanxha

I shtrenjtë Thanas !

Mbi të gjitha të uroj shëndet e gjithë të mirat si për ty po ashtu edhe Julisë ! Faleminderit për shkrimin dedikuar Robert Elsit të cilin e lexova me një endje e interes të veçantë. Ishte shkrojtur shumë bukur e ndërkohë mësova shumë aspekte nga jeta dhe vepra e tij. Në shtjellimin e kujdesshëm që i ke bërë figurës së tij bie në sy thjeshtësia, mënçuria dhe aftësia për të kuptuar botën shqiptare në epokën komuniste dhe paskomuniste. Sidoqoftë një shkrim me vlerë për njohjen e këtij albanologu të shquar e në të njëjtën kohë një omazh serioz për figurën e Tij. Mbarë populli shqiptar dhe bota intelkektuale, që e kanë vlerësuar gjithmonë për prodhimtarinë e pasur në fushën e albanollogjisë, e ndjeu humbjen e tij ndërsa institucionet tona kulturore shkencore ose nuk lëvizin fare ose lëvizin si kermilli e shpesh shkel e shko dhe sa për sy e faqe.

Unë vazhdoj punën për Beçikemin por me ca vështirësi se nuk është kollaj të gjenden përkthyes të latinishtes. Sidoqoftë jam në proçedurat e fundit të pregatitjese së veprës.
Edhe një herë shëndet e gjithë të mirat,

Ilia

Sadri Fetiu:

Pershendetje, Thanas i dashur,

te falenderoj per keto kujtime shume njerezore per nje njeri qe punoi me plot perkushtim per kulturen shqiptare. Roberti u prehte ne paqen e perjeteshme! Ai do te jetoje gjithmone ne kujtesen e shqiptareve. Nje shkrimtar i madh malazias ka thene: “I lumi ai qe jeton gjithmone, ai ka pase se per cka me le!”…

Te fala te perzemerta ty dhe Julies

Sadriu dhe Fetija

Rexhep Qosja:

I dashuri Thanas,

uroj te jeni mire me gjithe familjen tuaj dhe uroj te jeni mire me shendet e me suskese ne krijimtarine shkencore. Ju falemnderit per kujtimet kushtuar Robert Elsit qe m’i derguat. Prej ketyre kujtimeve te pasura me te dhena, me gjykime e vleresime te rendesishme mesova shume per albanologun e madh dhe mikun e madh te popullit shqiptar Robert Elsin.

Me keto kujtime ju me mire se askush tjeter i dolet borxhit atij.

Me perzemersi te perkushtuar,

Rexhep Qosja

* Shenim i autorit:Këto kujtime u hartuan me rastin e vdekjes së albanologut në tetor 2017. Po i ribotojmë me rastin e 70-vjetorit të lindjes bashkë me disa vlerësime lexuesish.

SINTEZA E SË DJESHMES, E SË TASHMES DHE E SË ARDHMES…

by

VETËM NË DISA FLETË TË VISAR ZHITIT/
(Koment i kreut “Zbarkuesi” në burgologjinë-roman “Rrugët e Ferrit”)/

Shkruan :Thanas L. GJIKA/

Nga kohët dhe popujt, nga diktaturat, nga perandoritë, nga veprat e shumta që dalin prej tyre, nga letërsia e gjithë ndodh që dhe vetëm në një libër, madje në disa fletë të tij, të mund të gjejmë një kumt dhe një sintezë, që na shërben ashtu si një çelës që hap porta të rënda, për të kuptuar realitetet dhe veten, të tjerët dhe ecurinë kolektive.
Kjo më ndodhi duke riparë dhe përsiatur mbi librin “Rrugët e ferrit” të Visar Zhitit, roman i vërtetë, ku të vërteta janë ngjarjet dhe personazhet, me emrat e tyre të vërtetë, prandaj dhe autori e quan me neologjizmin e tij “burgologji”. Ndala te kreu “Zbarkuesi”, është nga fundi i veprës, që duket si kreu i një kohë, që do të vinte.
Them që veprat letrare dhe artistike të mëdha krijohen prej shtytjeve të brenshme të autorëve atëhere dhe ashtu si ua kërkon shpirti i tyre krijues, si vetë jeta, si bota brenda dhe jashtë tyre. Ato nuk mund të krijohen me porosi sipas dëshirës së pushtetarëve, qofshin udhëheqës apo parti, por nga e kundërta e tyre. Letërsi dhe art të porositur sipas programeve të partive komuniste u krijuan gjatë shekullit të XX në Europën Lindore, në Bashkimin Sovjetik, në Kinë e gjetkë, por veprat e kësaj letërsie dhe të këtij arti, pas dështimit të sistemit komunist, ndjehen si mish i huaj në trashëgiminë letrare dhe artistike të këtyre vendeve. Por, u shkruan dhe të kundërtat e tyre, letërsi e lirë, vepra dëshmuese dhe denoncuese.
Kështu ndodhi dhe në Shqipëri mbas viti 1991, kur u pranua dështimi i sistemit diktatorial komunist. Mirëpo shumë prej krijuesve të veprave të realizmit socialist nuk deshën e nuk duan ta pranojnë këtë të vërtetë që është e hidhur për ta. Shumica e krijuesve shqiptarë të socrealizmit, bashkë me shumicën e studiuesve të historisë së Shqipërisë së shek. XX dhe të studiuesve të letërsisë së realizmit socialist, pra njerëz të përkrahur të regjimit komunist, u bënë grup dhe u përpoqën të justifikonin punët e tyre dhe të minimizonin e të nënvlerësonin krijimet e të përndjekurve të ndërgjegjes. Me një fjalë këta u vunë në shërbim të planit Katovica për të dëmtuar ecurinë e jetës drejt demokracisë së vërtetë, pse jo dhe të letërsisë që duhej. Duke pasur pjesën dërmuese të shtypit e medias në duart e tyre, këta krijues, në vend që të përpiqeshin të njihnin gabimet dhe krimet e tyre, u kundërvunë në mënyra e forma të ndryshme krijuesve të dalë nga burgjet e kampet e internimit. Iu kundërvunë asaj letërie tjetër, sepse krijuesit që kishin shkruar e prodhuar vepra realiste në kushte të rënda ku kryenin dënimet, i nxirrnin jashtë kohe veprat e socrealizmit.
Këtë letërsi të mbrujtur me qytetari të lartë, shumë krijues dhe studiues të socrealizmit bënë sikur e vlerësuan duke e quajtur “Krijimtari të kujtesës”, krijimtari që merrej me kujtimin e vuajtjeve personale pa arritur te universalja. Bënë sikur ia qanë hallin se ishte e pakët në sasi, se ajo nuk mund të quhej “letërsi disidente”, sepse atëhere diktatura shqiptare do të delte se kishte qenë e butë që kishte lejuar të krijohej kjo letërsi. Deshën pra t’ia mohonin cilësinë dhe heroizmin e krijimit në kushte ferri.
Për të treguar se vlerat e krijimtarisë letrare artistike nuk qëndronin te sasia, as te kujtimi i vuajtjeve individuale që kishin përjetuar të dënuarit e ndërgjegjes, Visar Zhiti shkroi studimin teorik letrar “Panteoni i nëndheshëm ose letërsia e dënuar”, botuar dy herë në 2010, si përsiatje dhe polemikë dhe në “Dielli”, NY, JUNE 29, 2019).
Zhiti sqaroi se një shkrimtar i vërtetë shkruan për dhimbjet, për holokaustin e tij, “Holokausti është një përvojë universale… që nuk ndan, përkundrazi bashkon” – shton ai fjalët e shkrimtarit hebre-hungarez Imre Kertész, nobelist, për të mbrritur te konkluzioni i vet: “Holokausti tashmë ka krijuar një kulturë” dhe kjo ka ndodhur jo vetëm në kulturën europiane, por edhe në letërsinë dhe artin shqiptar. Letërsia dhe arti shqiptar i të përndjekurve të ndërgjegjes është një ortek që shtohet nga dita në ditë, thekson Zhiti, dhe vlerat e saj nuk ka si të mos pranohen nëse duam të hyjmë në Bashkimin Europian.
Duke mbrojtur cilësinë, pra aspektin më qenësor të kësaj letërsie ai shton se nuk është zhgënjyese letërsia dhe arti që krijuan të dënuarit e ndërgjegjes në burgje e internime, por letësia e realizmit socialist. Në fund përgjithëson: “Letërsia e burgjeve” është një mrekulli ringjalljeje, do të thosha, se ajo u gatua në terret e vdekjes. Dhe në burgjet e diktaturës nuk u fut kurrëkush për t’u bërë shkrimtar, përkundrazi, por për të mos shkruar dot, për t’i thyer “penën dhe kokën”.
Pasi lexova disa romane të Visar Zhitit u ndala të vija në dukje arritjet letrare artistike të romanit “Ferri i çarë” në artikullin “Ferri i krimit dhe ata që e kundërshtuan”. E botova në gazeta dhe faqe interneti dhe në librin tim “Mosdënimi i krimit është krim i ri” OMSCA-1, Tiranë 2016, f. 21-31). Në përfundim të artikullit theksoja nevojën e interesimit të Ministrisë së Kulturës dhe asaj të Arësimit që vepra dyvëllimshe “Rrugët e ferrit” & “Ferri i çarë” të përpiqeshin për ta përkthyer në anglisht sepse kjo vepër dëshmon shumë qartë faktin se Visar Zhiti është “Shkrimtar i madh, shkrimtar misionar” që na nderon në plan botëror dhe meriton çmimin Nobel.
Kjo vepër për nga vlerat është krahasuar nga studiues, sidomos të huaj, me atë të Sollzhenicinit, kur përzihen dhe teknikat letrare të Kafkës dhe Xhojsit. Mirëpo askush nuk u interesua që kjo vepër madhore të përkthehej cilësisht në anglisht për të ndihmuar zhurinë e çmimit Nobel që ta lexojë e vlerësojë si meriton këtë vepër madhore të letërsisë sonë.
Thashë në fillim se do të ndalja të komentoj kreun e shkurtër prej dy faqesh, “Zbarkuesi”, nxjerrë nga romani “Rrugët e ferrit”, për të dëshmuar jo vetëm forcën e talentit të Visarit, por dhe profecinë e një personazhi.
Në hyrje me shkronja italike autori sqaron se shpesh bashkëvuajtës të ndërgjegjes, për ta kaluar më lehtë dënimin, zgjodhën të bënin rolin e injorantit, mbasi nuk e luanin dot rolin e të marrit, se më i marrë ishte sistemi dhe se ushtrojnë rolin e dinakut, nga që mençuria nuk lejohej. Në vijim riprodhon formulime nga propaganda qeveritare, që pasohen nga mendimet e veta kritike ndaj kësaj propagande që i bombardonte dhe ata gjatë kohë së dëgjimit të detyruar të lajmeve në TV ose shikimit të ndonjë emisioni. Pa e pasur formën e jashtme të dialogut, këto debate përbëjnë një aspekt të stilit letrar të Zhitit në veprën dyvëllimshe burgologjia.
Për të treguar se koha e sundimit të diktaturës komuniste ishte qeverisje e dhunës pa vizion, autori thotë se së sotmes (kohës kur ai vuante dënimin) i mungon strategjia kombëtare, që vazhdon dhe në të sotmen (kohën kur u shkrua vepra); dhe në opozitë me këtë fakt përmend se rilindësit tanë e kishin formuluar vizionin e tyre në veprën programatike “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”. Kritika thellohet duke zbuluar faktin se prapa propagandës për ndërtimin e komunizmit, fshihej shkatërrimi: “Ndërtojnë komunizmin duke shkatërruar atdheun. Po bëjmë Shqipërinë e re, thonë…” Dhe autori shpërthen në monolog të brendshëm: “por nuk shpiket Shqipëria, ajo është” dhe porosit: “Bëj një herë veten tënde!” Me fjalë të tjera, autori duket sikur u thotë troç qeveritarëve të djeshëm e të sotëm, mjaft na gënjyet se nuk mund të krijoni një shtet që ekziston prej kohësh, po shikoni të ndërtoni veten si njerëz me moral.
Dhe duke e vijuar këtë dialog midis zhurmave absurde të kohës, brenda telave me gjëmba, slloganeve propagandistike të pushtetarëve dhe mendimeve të autorit, kalohet te abuzimi i fjalës liri: “Ju sollëm (atë që s’e kanë as vetë), lirinë, u thonë shqiptarëve robër, të burgosur”. Dhe vijon me përgjigjen e vet retorike: “Ku ka të ardhme, kur vritet e tashmja”?
Përpara se të burgosej Visari kishte dëgjuar prej të atit biseda e opinione që ky kishte shkëmbyer me miq të tij. I kujton autori si terapi qetësuese ndaj vuajtjeve që po kalonte. Abaz Ermenji i kishte thënë Hekuran Zhitit se një historian francez gjatë shoqërimit nëpër Shqipëri, i kishte thënë: “vend i varfër dhe i paditur. I përshtatshëm për komunizëm”, mendim që e kishte pohuar dhe Haki Ballshi. Ky nacionalist përsëriste shprehjen “të jesh nacionalist, do të thotë të duash nënën tënde”, pra atdheun, kurse komunisti betohej se për idealin e partisë e mohonte dhe nënën. Miku tjetër, Hamdi Gani, ofshante kundër gjyqeve politike që dënonin intelektualë të pafajshëm dhe përsëriste shprehjen “një universitet më shumë, një burg më pak”. Kurse fisniku Panajot Papingji, i bardhë / i thinjur si Priami i Trojës, i kishte shkuar Hekuranit në shtëpi dhe i kishte thënë: “Nisemi ta takojmë djalin në Spaç. Prandaj kam ardhur”. Gjirokastriti Naim Babameto, që e njihte mirë diktatorin, heshtte, por ndonjëherë thoshte: “Nuk bënte dot Enver Hoxha diktaturë, diktatura bëri Enver Hoxhë…”.
Koha kur autori kujton këto ndodhi e dialogje të brendshëm, jepet shkurt: “Ah, dija të psherëtija ende, ikën koha në burg si uji skëterror e unë përsipër tij, kufomë e gjallë”. Pra ishte në fillim të dënimit, kur ende psherëtinte për jetën jashtë burgut dhe vuajtjet brenda tij. Nënkuptimi: shumë shpejt do të mësohej me vuajtjet dhe nuk do të psherëtinte më, ose do të bëhej poeti i fshehtë i psherëtimave?
Visar Zhiti është ndër ata të paktit që në të gjithë perandorinë komuniste shkruajti poezi në burg, fshehurazi, ia mësonin shokët përmendësh për të mos u harruar, nëse gjendeshin, ku i kishin rroposur, madje siç dëshmon autori, ai arriti t’i nxjerrë jashtë burgut, ishte bërë “specialist i kontranbandës së poezive të tij” dhe mundi t’i botojë pas ndryshimeve të mëdha në botë, kur ra komunizmi. Poezitë e burgut të Zhitit janë përkthyer dhe në gjuhë të tjera, italisht, rumanisht, në të gjitha gjuhët sllave të Ballkanit, etj, në frengjisht, gjermanisht, anglisht në librin e tij me poezi botuar anglisht në SHBA “The condemned apple”, përgatitur dhe përkthyer nga albanalogu i shquar Robert Elsie.
Me poezi autentike burgu kanë paraprirë në letrat shqipe Profesor Arshi Pipa dhe të tjerë poetë të vuajtjes dhe dhimbjes si Pano Taçi, etj, ndërsa këtë dhimbje e çoi në nivele të larta artistike poeti Frederik Rreshpja me të dalë nga burgu.
Poezia e të pushkatuarve, që nga martirët e Kishes shqiptare, te poetët Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi e Genc Leka, te i varuri i fundit Havzi Nelaj, është një heroizëm edhe letrar. Edhe proza e burgjeve dhe internimeve, romani dhe tregimi që sollën së bashku “ferrin e letrave shqipe” siç thotë Visari. Autorë si Astrit Delvina, Kasëm Trebeshina, Lazër Radi, Pjetër Arbnori, Bashkim Shehu, Fatos Lubonja, Maks Velo, Leka Tasi, etj, e pasuruan prozodinë në tërërsi, duke përfshirë dhe memuaristikën monumentale të At Zef Pllumit e më e reja, ajo e Spartak Ngjelës.
Jeta në burg ishte një shkelje me këmbë e njerëzores, na dëshmon Visar Zhiti, një dhëmbje dhe mohim, një përçudnim i njeriut. Ai pyet: “Pse e donin atdheun më shumë dikur? Apo ngaqë po e bënin vetë? Atdheu është njeriu. Sa pak fare çmohen sot!…”, pra përçmimi i njeriut kishte shpënë në mpakjen e dashurisë ndaj atdheut. Pikërisht ftohja e dashurisë ndaj atdheut shpuri tek eksodet apokaliptike, shpërnguljet e shqiptarëve të pas vitit 1990, të cilat vijojnë ende…
Pas këtyre pjesëve mbushur me të kaluarën, pra me jetë nga paraburgimi dhe me jetë nga ditët e burgut, autori bën një ndërfutje duke u dhënë vend mendimeve për të ardhmen, ç’do të jetë paskomunizmi. Ky është çelsi që doja të merrja në duar tani. Këtë parashikim e shpreh persoanzhi vërtetë i “Rrugëve të ferrit”, Ziso Vangjeli, një burrë truppakët, jo aq plak, por i përëndërrt. Ky ishte një person kompleks, historian dhe ushtarak, kishte qenë emigrant në Amerikë, kishte zbarkuar në Normandi me forcat amerikane si oficer, kishte punuar pas luftës në Paris e më tej në një klub kulturor. Së fundi ishte kthyer në atdhe me dëshirën që të punonte si pedagog, ia fali shtetit bibliotekën e tij të pasur, por përfundoi në burgun e Spaçit.
Visari, një ditë për të mësuar se ç’ e shtyu të kthehej në Shqipëri, e pyeti si me shaka: “Sëmundja e dashurisë për atdhe?”, Vangjeli i u përgjigj: “Mbase, por je më i sëmurë pa të”. Pra emigrantët e vjetër e donin atdheun, ndjeheshin të sëmurë pa të. Përgjigje që tingëllon kritikë ndaj ne të ikurve pas vitit 1990, që e shohim atdheun vetëm si vend vizitash turistike.
Pikërisht ky burrë i përëndërrt, jep sqarime të rëndësishme në bisedat e ndaluara që ndau me Visarin, të fshehta, që ky autor falë kujtesës së tij, na i bën të njohura dhe ne na ngushëllon fakti që shqiptarët kanë medituar dhe parashikuar:
“Kur të bjerë “komunizma”, – thoshte, – se do të bjerë “patjatër”, ne do të vuajmë më pas prej hibridit me “decenjë”… Komunistët janë të sofistikuar në politikën e kuadrit. Bijtë e të kuqve do të vijojnë baballarët. Ajo përzierje adhurimi, zelli dhe inati, herë e fshehtë e herë e hapur për baballarët e kuq që s’patën fuqi dhe mend të ishin të përjetshëm, do t’i bëjë më dinakë e më të ligj, pa besuar në përjetësi, pra në asgjë. Satanas do të thotë kundërshtar. Edhe pse i urrenin për vdekje, nga kundërshtarët e tyre do të vjedhin “idealizmën”, “pllanet”, “të thënat” e do t’i propagandojnë si barbarë për t’i vënë ata në jetë, kinse si amanete. Dhe do t’u duhet të zhdukin të zotërit e këtyre ideve. Do të lakmojnë pushtet të pamerituar si trashëgimtarë, si zanatçinj, që dora-dorës do t’u bjerë ngjyra e kuqe, për së jashtmi, dhe kundërshtarët do të bëjnë sikur do t’i durojnë. Do të kërkojnë të bëhen ata pronarë dhe, që t’ia arrijnë, me zulm do të bëjnë atë politikë që etërit e tyre e “lëftuan” gjithë jetën si bolshevikë të trashë. Kundërshtarët e të kuqve në Shqipëri, ç’kanë mbetur pas kasaphanave dhe të rinjtë që do të dalin, ç’papërvojë do të kenë? Dhe kështu do të sundojë te ne hibridi. Janë si monstrat. E për të luftuar ata duhet qenë si ata. Do të jetë më keq ca kohë. Liria e detyruar është burg, por i hapur. Kaos dhe pasiguri. Unë nuk do të jem atëherë. Ju do të jeni, ti, shefi i policisë, jeni të rinj. Kujtomë, ti, ti, mbamë mend. Po nuk kujtove, ke për të qenë satana si ai. Si satanai, si shefi i policisë…”
Dhe gjithë ky fjalim i brendshëm, që jehon në ndërgjegje dhe kujtesë, mbyllet me një thënie filozofike të Visarit: “…nuk jam unë njeri kundër komunistëve, janë komunistët kundër njeriut…”. Ky slogan asgjesues është i shkruar dhe në muret e zyrave të shoqatave të ish të përndjekurve.
Më tej rrëfimin autori e rikthen te gjendja e vështirë e të burgosurve. Puna e rëndë po e shkatërron Visarin fizikisht e shpirtërisht: “Sa herë na qethin, më duket sikur nis rrjepja në kokë”. (Jo vetëm pse makinat qethëse ishin të vjetra e të prishura). “Pastaj vazhdojnë të na rrjepin të gjithin dhe unë ndihem pa lëkurën e identitetit, me moral të kalbur. Na skeletosën. Dhe vazhdojnë të na numërojnë si mall.
Shtyj vagonë pa fund, vagonë, vagonë, arkivolë metalikë të ditëve të mia. Më të lodhur shkojmë në punë. Mezi veshim rrobat prej balte të galerisë. Çizmet, ashtu si ujin, futin pabesi. Lopata është e rëndë si fillimi. Shkëmb i zi përballë, anash, sipër, poshtë, pas – tunel i sigurt, si vdekja. Duke u përpirë nga puna dhe frika e saj, na ikën ca trallisja e fundit e boshatisemi nga gjithçka, dhe nga skeletet. ‘O normën, o shpirtin’! Të dyja bëhen, po ç’i bëni pastaj shpirtrat tanë? Kaq shumë do të shpërthejnë si tufanet e nuk do t’i përballoni dot.
Ndaal! …al-t! – dëgjohen britmat e ushtarëve përgjatë rrethimit, ndërsa zbraz vagonin e mbushur me gjymtyrë të mineralta të burgosurish. Ndal – kumbon nëpër galeri, ndërsa kthehem duke shtyrë vagonin bosh, të cilin e përpjeta e bën më të rëndë. Gjithçka bosh ashtu është, më e rëndë”, shkruan me nëntekst autori dhe vijon përshkrimin plot figuraletrare: “Mbytem në djersë, ia ndiej rrëketë si rrëshqitje gjarpërinjsh të ujtë nëpër trup. Kullojnë fuqitë e mia, jeta ime.
Ndal! – dëgjoj brenda meje, mos vdis!”.
Ky përshkrimi Shalamovian i mundimit të ditës së punës, mbyllet me pasthirmën: “Edhe sot dola gjallë!…” Do të thosha si një paracaktim nga fati për letrat shqipe.
Në mbyllje të kapitullit tregohet se në burg kishte shkuar një i dënuar i ri, një djalë nga Veriu i Shqipërisë. Kishte një vrimë të frikshme në ballë. E kishte shkaktuar vetë pa dashje kur ishte ushtar, kishte tentuar të vriste veten me pushkë. Kishte vendosur tytën në gojë, por kur kishte shkrepur i ishte tundur dora dhe plumbi i kishte çpuar qellzën dhe i kishte dalë nga balli jashtë. “I shpëtoi vdekjes, shërbimit ushtarak, shton autori, por jo burgut”. – Me këtë sqarim, e mbyll kapitullin Zhiti, duke treguar kaq shumë gjëra nga jeta para burgimit, nga vuajtjet gjatë burgimit dhe nga ato që do të ndodhnin pas ndërrimit të regjimit komunist.
A mund të mos quhet qoftë dhe ky kapitull dyfaqësh perlë letrare që sfidon dhjetra romane të socrealizmit? Ndërkaq, nuk duhet të harrojmë se e tillë është e gjithë vepra.
Burgologjitë “Rrugët e ferrit” për Spaçin dhe “Ferri i çarë” për Qafë-Barin të Visar Zhitit përbëjnë diptikun, zhanër ,e të cilin është arritur një majë, ku nga e veçanta shikohet e tëra, universalja, e barabitshme me të gjitha kryeveprat botërore.

ILIR IKONOMI- I NDERSHËM ME VETEN, REALIST NË PASQYRIMIN E REALITETIT

by

Portret-biografi kushtuar gazetarit e studiuesit Ilir Ikonomi/

Nga Thanas L. Gjika/

         Ilir Ikonomi, sot gazetar në Zërin e Amerikës, është një gazetar i njohur në botën shqiptare dhe si autor i disa veprave të mirëpritura prej opinionit publik e shkencor.

         Familja

         Iliri u lind në Pogradec në shtator të vitit 1954 në një familje intelektuale, prindërit e të cilit njihnin disa gjuhë të huaja. Babai i tij, mjeku Vangjel Ikonomi (1913-1980) ishte bir i një tregëtari të pasur beratas me shtëpi rrëzë kalasë që kishte ndjekur shkollimin me paret e familjes në fillim në Korfuz (1926-1930) në një shkollë italiane, pastaj në Gjimnazin Shtetëror të Shkodrës (1930-1934) dhe më tej në Universitetin e Athinës (1934-1940) për mjekësi. Gjatë kohës që kryente stazhin si mjek i ri në Spitalin e Përgjithshëm të Tiranës në mes të nëntorit 1940, autoritetet italiane e arrestuan dhe e internuan në Montale të Italisë bashkë me disa shqiptarë të tjerë që mendoheshin si antiitalianë. Midis të internuarve ishte dhe babai i tij, Jani. Internimi zgjati vetëm tre muaj. Në mars 1941 at e bir u rikthyen në atdhe.

         Pasi ushtria gjermane pushtoi shtetin Serbo-Kroato-Slloven (Jugosllavia e parë) e shpërbëri atë dhe i ktheu Shqipërisë disa territore që i ishin dhënë padrejtësisht Serbisë më 1913. Në atë kohë qeveria e Shefqet Vërlacit dhe më pas e Mustafa Merlika Krujës krijoi lista me mësues, nëpunës dhe mjekë të cilët i emëroi në qytete të ndryshme të atyre krahinave. Mjeku patolog Vangjel Ikonomi në nëntor 1941 filloi punën në spitalin e vogël të Pejës, më pas në Bicaj të Kukësit e në Tetovë. Këtu u emërua prej Këshillit të Naltë zv/drejtor i Spitalit të Tetovës, detyrë që e kreu deri në fund të qershorit 1944, kur u transferua me kërkesën e tij në Berat për të qenë pranë prindërve.

         Më 1946 Vangjeli u martua me Violetën, bijë e familjes së dëgjuar Paparisto argjendar në lagjen Kala të Elbasanit. Violeta Paparisto Ikonomi (1917-1960) ishte rritur në një familje arsimdashëse, e cila do të nxirrte mjekë, shkencëtarë dhe muzikantë të njohur. Violeta kishte kryer studimet në Institutin Qiriaz në Kamëz, ishte njohëse e anglishtes, italishtes dhe frëngjishtes. Nga kjo martesë lindën dy vajza, Ilinka më 1947 e Dhurata më 1952 dhe një djalë, Iliri më 1954. Humbja e parakohëshme e Violetës e detyroi Vangjelin të rimartohej mbas dy vjetësh me znj. Sofie Dedja, me të cilën nuk pati fëmijë.

         Vdekja e nënës krijoi një zbrazëtirë shpirtërore te fëmijët e saj të vegjël, sidomos te djali 6-vjeçar, zbrazëtirë që ata e mbushën me lexime e studime.

         Në vitin 1984, kur Iliri punonte si përkthyes në Radio Tirana u martua me zonjushen Pranvera Bino, që studionte për fizikë e më pas biologji. Nga kjo martesë u lindi më 1985 vajza Hera, e cila pas ardhjes në Amerikë vijoi shkollimin derisa kreu studimet në Universitetin George Mason në Virginia. Sot ajo punon si menaxhere programesh për firmën Booz Allen Hamilton afër Uashingtonit. Hera është e martuar me z. Michael Estrada dhe kanë një djalë të quajtur Logan, i datëlindjes 2017.

         Nga gjuhët europiane te gjuha kineze

            Djaloshi Ikonomi që në rininë e hershme kishte pasion mësimin e gjuhëve të huaja. Duke dëgjuar radion italiane mësoi shpejt italishten. Kur ishte 16 vjeç rastësisht gjeti në shtëpi librin anglisht “For Whom The Bell Tolls” të Ernest Hemingueit, i cili kishte anash shënime të shkruara prej nënës së tij. Mendimi se do të afrohej shpirtërisht me nënën e munguar, e nxiti t’i futej me pasion anglishtes.

         Në vitin shkollor 1972-1973 Iliri mbaroi shkollën e mesme me medalje ari. Dinte italisht, frëngjisht, anglisht dhe rusisht. Në shtator 1973 ai shkoi në Tiranë, ku filloi studimet për kimi industriale. Në dhjetor, Ministria e Arsimit e përfshiu në një grup prej 40 studentësh që do të dërgoheshin në Kinë për të studiuar profesione të ndryshme. Ilirin e caktuan për gjuhë kineze, një lajm i pakëndshëm për të dhe ai fillimisht refuzoi. Por babai e këshilloi që të shkonte, me mendimin se kjo mund ta ndihmonte të njihte një botë të veçantë dhe t’i hapte një dritare në jetë.

            Në fund të dhjetorit 1973, djaloshi Ikonomi me grupin e studentëve të zgjedhur mbërriti në Pekin. Studimi përgatitor i gjuhës kineze vijoi një vit e gjysëm në Institutin e Gjuhëve të Huaja të Pekinit. Më tej ai ndoqi studimet për gjuhë e letrësi kineze në Universitetin e Pekinit, të cilat i përfundoi më 1978. Gjatë atyre viteve, pasioni e shtyu Ilirin të studjonte edhe japonishten e gjermanishten. Pas vitit 1976 marrëdhëniet Shqipëri-Kinë filluan të ftoheshin dhe në 1978 qeveria shqiptare i tërhoqi të gjithë studentët. Iliri i sapodiplomuar u kthye në atdhe në korrik të atij viti.

            Enver Hoxha qeveriste me dorë të hekurt dhe zbatonte politikën e një vetizolimi të rreptë.Ai kishte nisur të kritikonte politikat e Kinës për hapje ndaj Amerikës. Ngarkoi gazetarin Ajet Simixhiu, drejtor i Agjensisë Telegrafike Shqiptare, që në bazë të dosjeve të lajmeve që ruheshin në atë institucion, të hartonte komente në formë shënimesh sikur i kishte hedhur në letër vetë Enver Hoxha.

            Të ashtuquajturat ditare u botuan në tre vëllime voluminoze me titullin “Shënime për Kinën” me autor Enver Hoxha. Për të bindur botën për drejtësinë e linjës shqiptare u vendos që Radio Tirana të transmetonte në të 17 gjuhët e huaja pjesë nga këto shënime. U hap një redaksi e gjuhës kineze, ku u emërua edhe Iliri i sapokthyer nga Kina bashkë me tre ish-studentë.

             “Për fat të mirë, tregon Iliri në një intervistë që i mora, “valët e Radio Tiranës nuk mbrrinin deri të Kinë, por në Komitetin Qendror të PPSh-së raportohej se emisionet dëgjoheshin me interes deri në Japoni. Në fakt në Radio Tirana vinin herë pas here letra nga radioamatorë të rinj japonezë, të cilët krenoheshin se kishin kapur valët nga Shqipëria, ky vend i largët, por natyrisht pa thënë asgjë për përmbajtjen e emisioneve.” Personalisht, vijon Iliri, “gëzohesha që emisionet tona nuk dëgjoheshin në Kinë, aq absurde ishin.”

            “Pra, ju e kuptonit se punonit kot”? e pyeta.

            “Po”, u përgjigj Iliri. “Unë dhe kolegët e mij kuptonim se punonim kot, por njëkohësisht kuptonim se sa absurd ishte ai regjim që shpenzonte për të gënjyer botën. Unë e ndieja se ai regjim nuk mund ta kishte të gjatë. Iu kushtova mësimit të mëtejshëm të gjuhëve të huaja, sidomos anglishtes”.

            Nga Radio Tirana te Zëri i Amerikës

         Në vitet 1990-1991 kur filluan të hynin gazetarë të huaj në Shqipëri, Iliri nuk nguroi të takohej me ta. I kërkuan të jepte intervista live për radion BBC të Londrës dhe i dha me kurajo.

             “Në 20 shkurt 1991 isha në turmën që rrëzoi monumentin e diktatorit te sheshi Skënderbe dhe e përshkrova në Radio Tirana ngjarjen e sheshit menjëherë sapo kishte ndodhur. Isha i pari që e bëja këtë”, më pohoi Iliri dhe vijoi, “Në mbrëmjen e asaj dite fola për BBC-në dhe Agjensinë Reuter për gjendjen e elektrizuar në Tiranë. Ajo ka qenë ndoshta dita më emocionante e jetës sime”.

            Pas kësaj ngjarjeje Agjensia Reuter e kontaktoi dhe i propozoi të punonte për të si korrespondent. Iliri pranoi dhe apartamenti i tij në Tiranë u kthye shumë shpejt në zyrën e parë të Reuter-it në Shqipëri. Shkrimet e tij shfaqeshin në “New York Times”, “Washington Post” dhe gazeta të tjera të botës.

            “Agjensia Reuter, kujton ai, më kishte dhënë një kompjuter dore për të transmetuar lajmet nga Shqipëria, një mekanizëm me ekran të vogël që lidhej me telefonin dhe ky ishte ndoshta laptopi i parë që kishte hyrë në Shqipëri. Lajmet nga Shqipëria në atë kohë trazirash ishin shumë të kërkuara”.

            Shqipëria ishte dominoja e fundit; më në fund aty po vendosej pluralizmi politik dhe këto zhvillime kishin ngjallur interesim të madh në botën perëndimore.  Disa udhëheqës të partisë opozitare “Rilindja Demokratike” e këshillonin Ilirin të ishte i kujdesshëm, të jepte një imazh të mirë për Shqipërinë, me qëllim që kur të vinte partia e tyre në pushtet, të huajt të mos nguronin për të investuar.

             “Mirëpo, tregon Iliri, udhëzimi i parë që më kishin dhënë shefat e Reuter-it ishte ‘Mos zbukuro asgjë’, prandaj unë e bëra parim të isha i ndershëm me veten dhe realist në pasqyrimin e realitetit”.

            Elez Biberaj, në atë kohë shef i shërbimit në gjuhën shqipe i Radios Zëri i Amerikës, gjatë një vizite në Shqipëri i propozoi Ilirit të punonte për ekipin e tij në Uashington. Iliri pranoi menjëherë, la Reuterin dhe mbërriti bashkë me familjen në Uashington. Më 16 shtator 1992 filloi punë në VOA si gazetar i seksionit në gjuhën shqipe. Në vitin 1999 VOA shtoi edhe një program televiziv dhe sot është shndërruar në një transmetues multimedial. Iliri punon si redaktor përgjegjës i emisioneve.

            Prej vitesh Ilir Ikonomi është gazetar i niveleve të larta dhe me përvojë të pasur. Ai ka intervistuar dhe interviston rregullisht politikanë dhe personalitete të shumtë të botës shqiptare. Ashtu si kreu i sektorit të Eurazisë, Elez Biberaj, ish-shefi Frank Gj. Shkreli, shefi i shërbimit shqip Arben Xhixho, gazetarët Vehbi Bajrami, Ruben Avxhiu, Dalip Greca përmes kontakteve të shumta me përfaqësues të shquar të diasporës shqiptare të Amerikës edhe ai ka krijuar një njohje të mirë për psikologjinë dhe botën shpirtërore të individëve që e përbëjnë atë.

            Kur e pyeta se cili ishte mendimi i tij për diasporën, për qëndrimin e saj ndaj atdheut, Iliri më tha:

            “Bijtë e diasporës së vjetër shqiptare e kanë mendjen të mbledhur, ata nuk vuajnë nga ideja e kthimit në atdhe. Ata kujtojnë me nostalgji prindërit dhe gjyshërit, zakonet e tyre të jetesës, gatimet shqiptare. Ma këputi shpirtin nostalgjia e regjisorit shqiptaro-amerikan Stan Dragoti për nënën e tij kur më tregoi një fotografi të fëmijërisë, ku nëna e kishte veshur me fustanellë e çorape të bardha lidhur me gajtan të zi. Kurse brezi i parë i atyre që erdhën pas vitit 1991 jeton midis dilemës nëse do të rrijë këtu për fare, apo do të kthehet. Kjo dilemë është më e fortë tek komuniteti shqiptar se sa tek etnitë e tjera. Natyrisht, fëmijët shqiptarë që erdhën të vegjël ose lindën këtu, janë përshtatur plotësisht dhe nuk mendojnë për kthim në Shqipëri, ata mendojnë për vizita turistike.”

         Zbulimi i Faik Konicës diplomat

         Gjatë viteve në VOA Iliri njohu shumë fakte nga jeta e personaliteteve të shquar të komunitetit të hershëm shqiptar. E tërhoqi zgjuarësia e mençuria e rallë e Faik Konicës, eleganca e sjelljes, gjuha e tij e pastër, stili i të shprehurit në shqip dhe anglisht. Duke punuar vetë në kryeqytetin e ShBA-ve, atje ku Konica kishte jetuar e punuar si ambasador i Shqipërisë, Iliri mendoi se duhej të kishte dokumente ende të pashfrytëzuar në arkivin e shtetit amerikan për këtë diplomat karizmatik, që kishte arritur të emërohej dhe dekan i ambasadorëve të huaj në Uashington. Dëshira për të sjellë gjëra të reja në këtë aspekt të patrajtuar e nxiti t’i futej punës kërkimore dhe pas disa vitesh botoi librin “Faik Konica – jeta në Uashington” (Onufri, Tiranë 2011, 377 f).

         Në këtë vepër, botim luksoz, studiuesi Ikonomi ndërton për herë të parë 16 vjetët e fundit të jetës dhe veprimtarinë e Faik Konicës, kur ai shërbeu si Ministër i Shqipërisë në Uashington DC (1926-1939) dhe deri sa u shua më 15 dhjetor 1942. Gazetari Ikonomi ka shpalosur këtu talentin e vet prej studiuesi dhe shkrimtari përmes krijimit të një biografie shkencore të letrarizuar. Aty përshkruhen me besnikëri ngjarje dhe fakte pa bërë shtesa imagjinare dhe pa teprime me kuriozitete anësore. Materiali i mbledhur nëpër arkivat e SHBA-ve, në gazeta, libra, letra e kujtime njerëzish që e kishin njohur dhe kishin bashkëpunuar me Konicën, është i pasur. Bëhet e qartë puna dhe veprimtaria e Faik Konicës si Ministër Fuqiplotë i Republikës së Shqipërisë e më pas i Mbretërisë Shqiptare, lidhjet e tij me personalitete të Departamentit të Shtetit, me gazetarë amerikanë, diplomatë të huaj të akredituar në SHBA, me zyrtarët e lartë të shtetit shqiptar, etj.

         Ana letrare qëndron në mënyrën e rrëfimit të shumë ngjarjeve dhe fakteve në formë dialogu e meditimi, si dhe në përshkrimin e gjallë të ambjenteve ku jetoi e punoi Konica. Ky autor ka meritën se solli për të parën herë materiale të shumtë pak dhe aspak të njohur nga jeta e vepra e Konicës që ai mori në shqyrtim. Ky studiues është i pari që na njeh dhe me shtëpinë në Konicë ku u lind e u rrit Faiku deri në moshën 9-vjeçare. Këtë shtëpi historike ai e vizitoi dhe e prezantoi në një dokumentar me këtë temë. Vlera të tjera përbëjnë dhe shumë fakte e dokumente të panjohur nga veprimtaria e shumë personaliteteve të tjerë si Ahmet Zogu, Fan Noli, Kostë Çekrezi, Mehmet Konica, Abdurahman Krosi, Hito Sadik, Vasil Pani, Peter Tyko, etj dhe të disa autoriteteve zyrtare amerikane, me të cilët e lidhi puna diplomatin tonë në Uashington, apo zyrtarë të qeverisë italiane në kryeqytetin e ShBA-ve.

         Studiuesi ka ditur t’ia rrisë seriozitetin dhe saktësinë shkencore veprës përmes mbledhjes së mendimeve të disa studiuesve të cilëve ua shpërndau dorëshkrimin e librit para botimit, vërejtjet e sugjerimet e të cilëve i pasqyroi në variantin që botoi. Midis studiuesve që ai falenderon bien në sy emrat e njohur të prof. Kristo Frashërit, prof. Sami Repishtit, gazetarit Elez Biberaj, studiuesve Idriz Lamaj, Bejtullah Destani, etj. Vlerësimet e disa prej tyre ai i ka riprodhuar në fletëpalosjen që mbështjell veprën.

            Faik Konica, i cili deri më 25 dhjetor 1924 ishte shquar si kundërshtari më kritik i Ahmet Zogut, pas kthimit të këtij në pushtet, bashkë me disa atdhetarë brenda vendit si Mihal Grameno, etj, në janar 1925 e ndërprenë luftën kundër fitimtarit. Këtë ulje armësh ata e bënë jo se e donin dhe jo për t’iu servilosur atij, por për të siguruar brenda vendit një qetësi sociale e politike me anën e së cilës ata menduan se shoqëria shqiptare mund të kalonte dalëngadalë në jetën normale parlamentare ku individët dhe partitë politike të vijonin luftën për pushtet përmes procesit të votimit.

            Ahmet Zogu filloi të ndiqte një politikë afrimi me kundërshtarët. Ai dëgjoi kërkesat e Gramenos e Konicës për nevojën e shpalljes së një amnistie dhe e shpalli. Faiku shkroi se përderisa qeverinë shqiptare nën drejtimin e Ahmet Zogut e njohën qeveritë kryesore të Europës dhe SHBA-të, atëhere dhe shqiptarët duhet ta njihnin. Ahmet Zogu si president u përpoq të afronte disa ish- kundërshtarë: Hil Mosin, i cili u kthye pas amnistisë, e emëroi prefekt në Korçë, Pandeli Evangjelin e zgjodhi Kryetar të Senatit, Faik Konicën e emëroi Ministër të Republikës Shqiptare në Uashinton DC, Mihal Gramenos i lidhi pension patriotik, Fan Nolin e ftoi të merrte drejtimin e Kishës Ortodokse Shqiptare, etj.

         Ikonomi vë në dukje se afrimi i Konicës me Zogun e ndau Konicën prej Fan Nolit, mikut e bashkëpunëtorit të vjetër, sepse Noli pas dështimit të atentatit zogist, iu kushtua luftës kundër Zogut. Për këtë arsye, Noli u lidh me zyrën e Internacionales Komuniste (Kominternit) në Vienë. Kjo zyrë nuk ishte tjetër veçse zyrë agjenturore staliniste për përhapjen e Komunizmit në Europë. Ajo i dha grupit të Nolit përkrahje financiare dhe i kërkoi që disa të rinj nga ky grup të shkonin në Moskë për të marrë formim politik dhe ideologjik për të formuar Partinë Komuniste Shqiptare me synim që të kryenin atje revolucionin proletar. Noli pranoi, dhe Sejfulla Malëshova, Zai Fundo, Koço Tashko, etj u dërguan në Moskë. (Këto fakte nuk janë përmendur në këtë studim. Ne i kemi lexuar tek kujtimet që shkroi Koço Tashkua në vitet 1964-1965 kur ishte në internim, kujtime që i ruan Fredi Koço Tashko në Tiranë.)

         Faik Konica, i cili e njihte mirë historinë e Komunës së Parisit dhe ecurinë plot viktima të Rusisë Sovjetike, kishte krijuar bindjen se komunizmi ishte një sistem i gabuar politiko-shoqëror. Që nga viti 1922 e deri në fund të jetës ai u qendroi besnik bindjeve të veta kundërkomuniste. Kjo ka qenë arësyeja pse ai e kritikoi lidhjen e Nolit me Kominternin dhe dërgimin e djemve në Moskë më 1925, si dhe vajtjen e vetë Nolit atje më 1927 ku mori pjesë në festimet e 10-vjetorit të Revolucionit të Tetorit.

         Kur Noli e kritikoi Konicën pse u afrua me kundërshtarin Ahmet Zog, Faiku pasi sqaroi se qeveria e Nolit humbi sepse nuk zbatoi reformat e shpallura dhe nuk kreu zgjedhjet për t’u kthyer në një qeveri legjitime, i dha dhe këtë sqarim: “Fan Noli dhe unë kemi luftuar disa vjet që t’i japim Shqipërisë një guvernë të një tipi të përparuar. Ahmet Zogu ka luftuar për një guvernë të një tipi më konservativ. Ahmet Zogu na mundi dhe na mundi me themel… Në Amerikë, kanë një zakon që i munduri i shtëngon dorën mundësit” (f. 35-36). Këtë sqarim Ikonomi e sjell si fakt, por nuk e komenton, ashtu si nuk komenton grindjet që shpërthyen midis këtyre dy korrifejve, grindje të cilat i ndanë vatranët për disa vjet në simpatizantë të Konicës dhe simpatizantë të Nolit. Studiuesi, duke ndjekur parimin e gazetarisë profesioniste, shpesh herë ka zgjedhur mënyrën e dhënies së dokumenteve pa komente, për të lënë lexuesin të gjykojë vetë.

         Pajtimi midis Konicës e Nolit erdhi kur ky shpalli: “Kam hequr dorë përfundimisht nga politika” (f. 96). Atëhere Konica e tërhoqi kërkesën e tij për të mos e lejuar Nolin të hynte në SHBA dhe kërkoi që të lejohej hyrja e tij në Amerikë. Dy korifejtë u pajtuan e filluan bashkëpunimin për të mirën e atdheut, madje gjatë Luftës së Dytë Botërore punuan edhe për njohjen e qeverisë së Mbretit Zog si qeveri legjitime, për të penguar synimet shoviniste të qeverisë greke e asaj jugosllave për copëtimin e mëtejshëm të Shqipërisë. (Për ne pajtimi Konica – Noli duhet të shërbejë si një mësim i mirë për shqiptarët e sotëm, politikanë të pozitës dhe opozitës në Shqipëri e Kosovë, të cilët vetëm grinden e shahen, por nuk dijnë të pajtohen, të bëjnë kompromis dhe të bashkëpunojnë për të mirën e popullit.)

         Konica ndonëse i pajtuar me Ahmet Zogun në letrat që i drejtonte këtij si President e më vonë si Mbret i Shqipërisë, bien në sy kritikat e tij të guximshme ndaj zyrtarëve të lartë të Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë, gjë që tregon se ky zyrtar dhe kreyetari i shtetit shqiptar e pëlqenin frymën kritike dhe jo servilizmin.

         Mjaft bindës është paraqitur qëndrimi kundëritalian i Faik Konicës mbas pushtimit të Shqipërisë prej ushtrisë fashiste dhe mendimi i tij vizionar se Italia nuk mund ta mbante dot të pushtuar këtë vend, se “Shqipëria do të jetë përsëri e pavarrur, sepse shqiptarët janë të vendosur” (f. 237).

         Mirëpo gjatë vitit 1940, kur Mbreti i larguar prej atdheut nuk i mbajti premtimet për t’i dërguar Konicës sasinë e pareve që i duheshin për të paguar borxhet që i kishte hotelit “Mayflower” ku ai kishte mbajtur rezidencën e legatës, Ikonomi sqaron se ish-Ministri i Shqipërisë pranoi pagesën e këtyre borxheve prej përfaqësuesit italian në Uashington. Ky hap solli dhe një zbutje të qëndrimit të Konicës ndaj Italisë. Kjo zbutje kaloi dhe më tej gjatë vitit 1941 pas pushtimit gjerman të ish-Jugosllavisë kur iu rikthyen Shqipërisë shumë territore shqiptare që i ishin dhënë padrejtësisht Sërbisë më 1913. Për këtë qëndrim të Konicës, studiuesi Ikonomi arsyeton duke përdorur një mendim të Prof. Kristo Frashërit, nxjerrë nga një intervistë që ka patur me të: “ në qoftë se dikush ma ka vjedhur diçka dhe dikush tjetër ma kthen, nuk ka rëndësi se kush ma kthen, por ka rëndësi e drejta që vihet në vend” (f. 281).

         Në këtë studim nuk lihet jashtë edhe qëndrimi i Konicës ndaj fesë dhe përqafimi prej tij i besimit të krishterë katolik me aktin e pagëzimit të tij me emrin Faik Domenik Konica që në moshën 20-vjeçare. Vepra bie në sy për pasuri faktesh, dokumentesh dhe fotografish që botohen shumica për të parën herë, si dhe për pajisjen e veprës me shënime biografike për personalitetet e qeverive shqiptare, amerikane dhe italiane që përmenden gjatë studimit. Vlerat këtij libri ia shton dhe vëmendja që Ikonomi i ka kushtuar edhe studimit shkencor të Konicës “Albania – the Rock Garden of Southeastern Europe” (“Shqipëria kopësht shkëmbor i Europës JugëLindore”) dhe esesë “The Background of the Italian-Greek Conflict” (“Sfondi i konfliktit italo-grek”.

         Leximin e librit e bën edhe më tërheqës karakteri letrar i veprës që realizohet duke i kthyer në dialogje mjaft të dhëna të disa letrave dhe lidhjeve midis diplomatit shqiptar dhe personave të tjerë. Me kërshëri lexohen dhe përshkrimet e ambjenteve ku jetonte e punonte Konica dhe përshkrimi fizik i tij dhe i njerëzve me të cilët e lidhi puna, etj.

         Një vlerë tjetër e studimit është dhe sqarimi i inventarit të bibliotekës së Faikut. Përmendet fakti se shumica e kësaj pasurie ishin libra shkencorë me përmbajtje historike, të cilët ai i kishte blerë e shfrytëzuar gjatë jetës së tij që kur i ishte kushtuar botimit të revistës “Albania”. Studiuesi e vlerëson këtë pasuri: “Me librat e bibliotekës së tij Konica u kishte treguar të tjerëve se ç’ ishte ai vend që quhej Shqipëria” (f. 331). Autori ka riprodhua një foto të rrallë me cilësi të lartë të Faikut, gjetur mes librave të tij.

         Ikonomi jep numërin e saktë të librave: 3.000 (tre mijë), numërin e arkave prej druri: 30 (tridhjetë) ku u futën të mbështjella me letër këto libra të shoqëruara me numërimin dhe regjistrimin e titujve të librave që futeshin në çdo arkë. Këtë punë e kreu Peter Tyko, kryeredaktori i gazetës “Dielli” në prani të Vasil Panit, mikut më të afërt të Konicës. Ikonomi përmend faktin se dorëshkrimet dhe sendet e vyera u vendosën në një arkë të veçantë prej hekuri. Gjithë kjo pasuri intelektuale u paketua më 31 dhjetor 1942 dhe u vu në ruajtje në Uashington. Shoqëria “Vatra” filloi të paguante 12 dollarë në muaj për ruajtjen e këtyre arkave (f. 332). Autori ndalet këtu. Ai nuk thotë se kjo pasuri e Konicës pasi u muarr në mbrojtje në ambjentet e Kishës së Shën Gjergjit u tret pak nga pak dhe sot nuk dihet nëse ruhet diku apo jo.

         Studiuesi nuk ka pasur mundësi të sqarojë as fatin e arkivit të Legatës Shqiptare në Uashington pasi Konica u pushua së qeni Ministër i Shqipërisë, a u dërgua ky thesar në Shqipëri siç dëshironte në fillim diplomati ynë, apo iu dorëzua ambasadorit italian në Uashington, siç kërkoi qeveria italiane.

         Libri “Faik Konica – Jeta në Uashington” u ribotua në vitin 2017 nga UETPress.

            Pasioni për kërkim e publikim fotografish të vjetra

            Ilir Ikonomi njihet edhe si kërkues e mbledhës i fotografive të vjetra shqiptare, të cilat përbëjnë një pasuri të vërtetë dokumentare historike për vendin tonë. Në librin për Faik Konicën përfshihen disa foto të gjetura prej tij e që nuk kanë qenë botuar ndonjëherë. Në një koleksion të tij në Facebook me titull “Shqipëria – Si ishim” përfshihen mbi njëmijë fotografi bardhë e zi për Shqipërinë dhe shqiptarët të nxjerra nga arkiva të ndryshëm, libra të rrallë, dhurime nga miqtë dhe të blera prej tij në ankande on-line. Fotografitë janë të përmirësuara teknikisht nga Ikonomi, kanë shënime me të dhënat përkatëse dhe paraqiten në tre albume, që të gjitha të hapura për përdorim nga publiku i gjerë.

         Pasion për studime historike

            Pas suksesit që arriti me botimin e studimit “Faik Konica – jeta në Uashington” (2011), Ilir Ikonomi shpalosi një pasion të ri për studimet historike, për të nxjerë të vërteta të pathëna nga e kaluara e popullit tonë. Ndërsa libri për F. Konicën mund të vlerësohej si një ndihmë konkrete për punën e diplomatëve shqiptarë të ditëve tona, dëshira e autorit ishte tani të trajtonte tema, që t’i shkonin në rrënjë dilemave historike të shqiptarëve. Kjo ide e bëri të përqendrohej në studimin e jetës së veprimtarëve politikë në dhjetëvjeçarin e parë të krijimit të shtetit shqiptar dhe gjeti si objekt interesant jetën e dy personaliteteve politike, Ismail Qemalit dhe Esat pashë Toptanit.

         “U përqëndrova në momentet më të rëndësishëm të jetës së shtetit të ri shqiptar, përmes jetës së dy personaliteteve më të spikatur të atyre viteve, thotë Ikonomi, për të nxjerë në dukje vështirësitë e shumta që kaloi Shqipëria si shtet i pavarur, kur mungonin politikanë vizionarë dhe një ndërgjegje popullore atdhetare e konsoliduar”.

         Jeta e Ismail Qemalit ishte mjaft e trajtuar në libra, tekste mësimore dhe filma. Ishte studiuar mjaft përvoja e tij e gjatë si diplomat i Perandorisë Turke dhe veprimtar i lëvizjes kombëtare shqiptare. Ishte shkruar për nuhatjen e tij politike dhe shfrytëzimin e momentit për të realizuar shpalljen e pavarësisë si hap të parë, pavarësisht se presioni i Rusisë Cariste dhe Francës për të kënaqur fqinjët e shqiptarëve, bëri që kjo fitore të masakrohej dhe të rezultonte në gjysmake.

         Vëzhguesi i hollë Ikonomi zgjodhi një qasje tjetër dhe hodhi një dritë të re në trajtimin e Ismail Qemalit. Ai u përqendrua tek udhëtimi historik prej 26 ditësh që e solli atdhetarin e shquar nga një hotel i lagjes Pera të Stambollit deri në Vlorë, ku realizoi shpalljen e Shqipërisë shtet të pavarur. Peripecitë e këtij udhëtimi, që zbulojnë guximin, zgjuarësinë dhe shkathtësinë e këtij burri 68-vjeçar, përbëjnë dhe lëndën e librit Pavarësia – Udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit UET Tiranë 2012, 290 fq. Ky libër, i pasur me fakte dhe dokumente të reja, ishte një nga dhuratat e çmuara që iu bënë Shqipërisë prej studiuesve me rastin e 100-vjetorit të pavarësisë.

         Mësim për historianët dhe pushtetarët

         Gjatë studimit të jetës së Ismail Qemalit, autori pati rast të pasuronte arkivin e tij me dokumente të reja nga kjo periudhë e turbullt, ku Esat pashë Toptani ishte ndër personalitetet mbizotëruese. Ashtu si I. Qemali, Esat pasha kishte qenë deputet në parlamentin turk të viteve 1908-1912 dhe kishte ngritur zërin në atë parlament kundër dhunës së Turgut pashës ndaj kryengritëve shqiptarë të Malësisë së Madhe e të Kosovës. Mes Ismail Qemalit dhe Esat pashës gjithnjë kishte patur një marrëdhënie të nderë, së cilës Ikonomi i kushton një pjesë të mirë të studimit. Burimin e rivalitetit ai e gjen tek idetë e ndryshme që ata kishin për mënyrën e organizimit të Shqipërisë së ardhshme si dhe tek përplasja e egove, por pa e stilizuar si një marrëdhënie patriot-tradhtar, siç është vepruar rëndom në historiografinë shqiptare nën ndikimin e partishmërisë komuniste.

         Esat pasha, ky personalitet i historisë së Shqipërisë ka qenë vlerësuar thjesht si figurë negative, që “kishte punuar kundër interesave kombëtare” dhe që “pasi kishte organizuar vrasjen e Hasan Riza pashës, komandantit turk të forcave që mbronin Shkodrën, ua kishte dorëzuar qytetin malazezëve”. Kurse Ikonomi e sheh në një dritë realiste dhe me paanshmëri konfliktin mes qeverisë së Ismail Qemalit dhe Esat pashës, i cili pas qëndresës që u bëri malazezëve dhe serbëve gjatë rrethimit të Shkodrës, tetor 1912-prill 1913, zbriti në Tiranë me ambicie për t’u bërë sundimtar i Shqipërisë së re. Studiuesi sjell dokumente të panjohur nga arkivi austriak dhe italian për ta përshkruar këtë marrëdhënie të vështirë, duke përfshirë emërimin e Esat pashës nga Ismail Qemali si ministër të brendshëm në qeverinë e Vlorës, largimin e tij nga kjo qeveri dhe acarimin e mëtejshëm të rivalitetit mes të dyve.

         Ikonomi i hedh poshtë klishetë. Synimi i tij në libër është të na e japë Esat pashën ashtu siç ka qenë, në rrethanat e kohës kur jetoi. Ai nuk operon me të vërteta “absolute” kur është fjala për këtë figurë të historisë, por me faktet e gjetur në arkiva. Kjo punë kishte rrezikun e vet, sepse duhej ngritur kundër opinionit popullor dhe shkencor që ishte përhapur që me gjallje të Esatit prej kundërshtarëve të tij dhe që ishte përforcuar prej Enver Hoxhës e studiuesve të kohës së diktaturës. Guximi, objektiviteti dhe skrupuloziteti shkencor e ndihmuan autorin që ta studionte këtë personalitet historik kompleks në përputhje me rrethanat e kohës dhe jashtë klisheve. Ai ariti t’u jepte një mësim historianëve për t’u çliruar nga politizimi partiak, prej të cilit kishin vuajtur gjatë diktaturës komuniste dhe ende vijonin të qëndronin skllevër të klisheve të vjetra.

         Pas një studimi katërvjeçar, Ikonomi arriti në disa përfundime me rëndësi. Esat pashë Toptani falë ambicieve për pushtet, energjive, pragmatizmit dhe zgjuarësisë personale, ishte bërë ndër figurat kryesore në skenën politike të viteve 1912-1920 kur shteti shqiptar ishte ende në shpërgënj. Një lexim i kujdesshëm të bën të kuptosh se autori i kushton vemendje të madhe sqarimit të rrethanave për të kuptuar zinxhirin e ngjarjeve që e sollën Shqipërinë në kufijtë që ka sot dhe rolin e Esat pashës të lidhur ngushtë me këtë histori.

         Gazetari profesionist me pasionin e studiuesit e ka ndërtuar veprën e tij duke I qëdruar besnik parimit të vet të mëparshëm për të qenë i ndershëm me veten dhe realist në gjykimin e historisë. Ai e rindërton jetën e Esat pashës duke u përqëndruar në tetë vitet e fundit të tij, 1912-1920, periudha e formimit të Shqipërisë së re. Zgjedhja e tij ishte të parashtronte faktet dhe të jepte mendimet e veta pa polemizuar me vlerësimet që kishin dhënë para tij historianët në studimet për Esatin dhe figurat e problemet e atyre viteve. Rezultatet e kësaj pune i botoi në librin prej 570 faqesh “Esat pashë Toptani – Njeriu, lufta, pushteti” UET Press, Tiranë 2016.

         “Për mua, ky është libri më i mirë që kam shkruar,” shprehet autori. “Kam dashur të jap jo thjesht portretin e një njeriu, por mekanizmin se si ka funksionuar pushteti te shqiptarët dhe pse historia i la ata paksa mënjanë Europës. Kjo është më tepër një histori e Shqipërisë e parë me syrin e një kritiku për t’u dhënë mundësi shqiptarëve të sotëm të nxjerrin mësime. Njëri nga mësimet është se ndërtimi i shtetit kërkon idealizëm, sakrifica dhe frymë atdhedashëse.”

         Në lëvizjen Kombëtare Shqiptare deri në fillim të tetorit 1912 ishte mbisundues mendimi se për popullin shqiptar ishte më mirë të kërkonte krijimin e një shteti autonom nën vartësinë e sulltanit dhe nëse do të rrezikohej ekzistenca e Perandorisë Turke, ky shtet autonom të shpallej i pavarur. Ky mendim ishte shfaqur së pari gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit dhe pastaj ishte shprehur dhe më qartë prej ideologut Sami Frashëri më 1899 te libri “Shqipëria ç’ ka qenë e ç’ do të bëhet”. Edhe kërkesat kryesore të kryengritjeve të viteve 1911-1912 ishin formuluar në përputhje me këtë synim. Të 14 pikat që pranoi sulltani t’u njihte shqiptarëve në gusht të vitit 1912 ishin një hap përpara drejt njohjes së autonomisë. Prandaj shtetet fqinjë ballkanikë u lidhën në aleancë dhe i shpallën luftë Perandorisë Turke për të çliruar territoret e tyre që u kishin mbetur ende nën zgjedhën turke dhe më tej për të pushtuar e copëtuar trojet e banuara nga shqiptarët, të cilat ato i konsideronin territore të Perandorisë Turke. Fillimi i Luftës Ballkanike e detyroi delegacionin e Ismail Qemalit që gjatë ndalesës në Bukuresht të ndryshonte programin, nga shpallje e Shqipërisë shtet autonom në shtet të pavarur (të mosvarur).

         Viti 1912 e gjeti popullin shqiptar të raskapitur pas një pushtimi të gjatë osmano-turk, me 70 për qind të tij të kthyer në fenë e pushtuesit, me një prapambetje ekonomike të thellë dhe me një borgjezi të dobët që nuk kishte mundur të krijonte partinë e vet politike. Borgjezia dhe mikroborgjezia shqiptare kishte luajtur rolin e saj të shumanshëm për zgjimin nacional dhe kulturor të popullit dhe për krijimin e ideologjisë kombëtare, por ajo ishte ende e dobët në planin politik, financiar dhe organizativ. Ajo u mjaftua me përkrahjen që i jepte lëvizjes sonë kombëtare Austro-Hungaria e Italia dhe nuk dërgoi përfaqësues të saj të paktën te qeveria franceze dhe ajo angleze, kunsujt e të cilave kishin folur e shkruar mirë për popullin shqiptar, se ai ishte një popull josllav në Ballkanin Perëndimor që përbënte shumicën e territoreve të Vilajeteve Shkodër, Shkup. Manastir dhe Janinë, se ishte pasardhës i Gjergj Kastriotit Skënderbeut që kishte luftuar për të mbrojtur lirinë e tij dhe të Europës. Pra po të ishte bërë një punë diplomatike pranë këtyre fuqive para vitit 1911 mund të ishte siguruar përkrahja e tyre për ta përkrahur popullin tonë gjatë kryengritje të përgjakshme për liri të viteve 1911-1912 dhe në procesin e shpalljes së pavarësisë. Mbi gjithë këto dobësi ishte dhe një dobësi karkateri që karakterizonte veprimtarët politikë shqiptarë, ata, pavarësisht se cilës klasë dhe cilës rryme i përkisnin, vuanin nga egizmi dhe ideja se secili ishte më i miri. E shanin dhe e kritikonin njëri tjetrin pa fakte dhe e kishin shumë të vështirë të bashkëpunonin midis tyre për të vepruar si lob.

         Si pasojë e këtyre dobësive të lëvizjes kombëtare shqiptare, Rusia Cariste pasi u kishte siguruar pavarësinë ose autonominë popujve sllavë të Ballkanit në vitet 1875-1878, mundi të impononte gjatë viteve 1912-1913 vullnetin e saj për të zgjeruar territoret e këtyre shteteve edhe me territore shqiptare. Kështu shtetit të pavarur shqiptar mezi iu njohën më pak se gjysma e territoreve të banuar në shumicë nga shqiptarët.

         Në 10-12 vjetët e parë të jetës së shtetit shqiptar, rolin mbizotërues e kishin krerët e familjeve aristokrate, si Vlora, Toptani, Vrioni, Libohova, Bib Doda, e të tjerë, të cilët duke qenë të përkrahur e të përkëdhelur prej pushtetit osman kishin përvetësuar gjatë brezave reflekset e kapjes së pushtetit.

         Ikonomi argumenton se mes kësaj aradhe pushtetdashësish, Esat pasha ishte ndër më të fuqishmit dhe më influentët. Ai ishte shumë më tepër se një lider krahinor. Esat pasha synonte të bëhej kreu i një Shqipërie që të përfshinte të gjitha krahinat dhe të gjithë shqiptarët pa dallime fetare apo klanore. Në tetor 1912, para se Ismail Qemali të ngrinte flamurin në Vlorë, Esat pasha iu përgjigj detyrës si ushtarak, marshoi drejt Shkodrës me rezervistë shqiptarë që mblodhi në Shqipërinë e Mesme, për ta mbrojtur atë si qytet shqiptar krahas komandantit të garnizonit turk, që e mbronte në emër të Perandorisë Osmane. Hetimet për vrasjen e Hasan Riza Pashës nuk nxorën dot në shesh se kush ishin e kush i shtyu tre vrasësit e vërtetë, prandaj dy nënkomandantët turq pranuan që komandën ta merrte Esat Pasha, i cili me aftësitë e tij mundi ta drejtonte me sukses qëndresën kundër rrethimit.  

         Në vitin 1913, kur në Londër po vendoseshin kufijtë e shtetit të ri, këmbëngulja e Austrisë përballë Rusisë, bëri që Shkodra t’i mbetej Shqipërisë. Mirëpo kjo zgjidhje nuk do të ishte arritur po të mos kishte ndodhur rezistenca trimërore e zgjatur në terren e organizuar dhe drejtuar prej Esatit në kushtet e urisë së skajshme. Më vonë, thekson Ikonomi, dolën njerëz, që thanë se pashai e shiti Shkodrën, por askush prej këtyre njerëzve nuk pati aftësitë, guximin apo autoritetin e Esatit për të mbledhur luftëtarë dhe për të mbrojtur qytetin e rrethuar. Askush nuk i shkoi atij në ndihmë, kur kishte nevojë.

         Mbrojtja e Shkodrës, thekson studiuesi, “ishte fitore e Esat pashës” edhe pse ai u detyrua t’ua dorëzonte qytetin malazezëve për të mos e shkatërruar ushtërinë e dërmuar nga uria. Por dorëzimi ishte i përkohshëm, sepse Fuqitë e Mëdha kishin vendosur tashmë që Shkodra t’i mbetej Shqipërisë, kurse Gjakova e Dibra t’i jepeshin Serbisë. Malazezët u detyruan ta zbrazin Shkodrën pas dy javësh.

         Pas luftës në Shkodër, në fillim të majit 1913, Esat pasha u zhvendos me rekrutët e tij në Tiranë dhe arriti të vinte qetësi në Shqipërinë e Mesme. Tashmë ai zotëronte ndikim të padiskutueshëm në veri të vendit dhe besonte se i takonte të vihej në krye të shtetit të ri nën një princ të huaj mysliman, kufijtë e të cilit sapo ishin vendosur në Londër. Por ëndrra që ai ushqeu nuk u realizua, sepse Fuqitë e Mëdha vendosën të sillnin në Shqipëri një princ të huaj europian. Esati manovroi, pranoi që princi të ishte Vilhelm Vidi me kusht që ai t’ia dorëzonte “Pleqësinë e Shqipërisë së Mesme” Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit ditën që ai u nis për në Gjermani si kryetar i delegacionit që do ta merrte Princin. Mirëpo ardhja e Princ Vidit në Durrës në mars 1914 e futi pashain në një vorbull xhelozish dhe intrigash. Donte të ishte më i fuqishëm se Princi dhe një ditë t’i zinte vendin. Ambiciet e tij kishin ngjallur frikën e Austro-Hungarisë dhe Vidi e shihte me dyshim. Në javën e tretë të majit shtëpia e tij u qëllua me top nga njerëzit e princit dhe Esatin e detyruan të largohej i poshtëruar për në Itali.

         Plasja e kryengritjes fshatare proturke në Shqipërinë e Mesme e detyroi Vidin të ikte nga Shqipëria. Esati shfrytëzoi ndihmën e Serbisë dhe arriti të rikthehej me triumf në Durrës në fillim të tetorit 1914. Ai mori në dorë qeverinë dhe mendoi se Shqipëria do të gjente më në fund prehje nën autoritetin e tij. Mirëpo as këtë herë nuk mundi, sepse rebelët e shpallën pragmatistin Esat “të pafe” dhe armik të tyre. Stambolli gjithashtu e shpalli armik dhe i dha dënimin me vdekje. Fshatarët kryengritës, nën influencën e xhonturqve, nuk ia falnin Esatit faktin që pranoi një princ të krishterë evropian, në vend të një përfaqësuesi mysliman për Shqipërinë.

         Ishte një kohë kaosi, kur kishte filluar lufta e përbotshme dhe Shqipëria ishte viktima e harruar, e destinuar të shkelej dhe të copëtohej. I rrethuar nga rebelët, pashai drejtonte një qeveri në Durrës nën mbrojtjen e Italisë, e cila kishte pushtuar Vlorën, ndërsa Greqia mbante jugun dhe veriu ishte jashtë çdo kontrolli. Presioni i kryengritësve ishte aq i madh, saqë në maj të vitit 1915 Esatit iu desh të thërriste forcat serbe për ta çliruar. Ato erdhën dhe i dorëzuan Haxhi Qamilin bashkë me krerët e tjerë të rebelimit, të cilët Esati i ekzekutoi. Por komanda serbe i paraqiti një marrëveshje për ta nënshkruar. Kushtet e saj ishin të rënda dhe kishin të bënin me lëshime territoresh dhe bashkime doganash, por pashai besonte se kur të vinte koha, do të gjente mënyrën që ato të mos zbatoheshin. Ikonomi konkludon se edhe pse marrëveshja mund të jetë e vërtetë, nuk ekzistojnë dëshmi të drejtpërdrejta që ta vërtetojnë. Autori pohon se përpjekjet e tij nëpër arkiva për ta gjetur ujdinë me serbët nuk kanë patur sukses.

         Gjithsesi, fati e ndihmoi pashain toptanas: disa muaj më vonë Serbia u pushtua nga bullgarët, austriakët dhe gjermanët, ndërsa forcat serbe të përgjysmuara u detyruan të tërhiqeshin nëpër Shqipërinë e Veriut për të shpëtuar. Ato i kërkuan ndihmë Esatit dhe ky ua dha. Pashai e ndihmoi ushtrinë e sakatuar serbe të transferohej për në Korfuz dhe të shpëtonte nga shkatërrimi e poshtërimi. Si shpërblim për këtë shërbim, më vonë serbët i lidhën pashait një rrogë mujore. Me hyrjen e forcave austriake dhe bullgare në Shqipëri, në shkurt 1916 Esat pasha u detyrua të largohej nga Durrësi bashkë me mbrojtësit e tij, italianët. Ikonomi është ndër të parët që përshkruan me hollësi dhe vërtetësi gjendjen e shtetit të cunguar shqiptar gjatë kësaj periudhe jashtëzakonisht të vështirë, kur Fuqitë e Antantës kishin vendosur me një traktat të fshehtë ta copëtonin më tej vendin pasi të mbaronte lufta.

         Esat pasha pati meritën ta kuptonte se Luftën Botërore do ta fitonin shtetet e Antantës dhe u lidh me to që në fillim. Ai ishte i vetmi shqiptar që, me një forcë të armatosur (“Taborin e tij”), mori pjesë ushtarakisht në luftime kundër forcave bullgare e austriake përkrah forcave të Antantës në frontin e lindjes, rreth Selanikut. Qeveria franceze, kur ia kishte nevojën e vlerësonte lart Esatin, por në fund të luftës, si francezët dhe aleatët e Antantës e konsideruan pashain pa vlerë dhe u orvatën ta braktisin.

         Në Konferencën e Paqes në Paris, Esati u përpoq të thoshte fjalën e tij. Ai dorëzoi një memorandum, ku kërkonte njohjen e Shqipërisë me kufijtë e vitit 1913, por nuk e dëgjuan. Këtë memorandum, vëren Ikonomi, historianët shqiptarë nuk e kanë botuar asnjëherë.

         Me ndihmën e miqve të vet, në prill 1919, Esati pati një takim në Paris me Presidentin amerikan Woodrow Wilson, të cilit i parashtroi idetë e veta për Shqipërinë e ardhshme dhe denoncoi planet e Italisë për të mbajtur Vlorën. Ikonomi është i vetmi që e ka përshkruar me hollësi këtë takim, mbi bazën e disa dokumenteve, ku spikat një letër e gjetur në arkiv me përmbajtjen e kërkesave të Esat pashës gjatë bisedës me presidentin amerikan. Në thelb, Esat pasha kërkoi që Shqipëria të vihet nën protektoratin amerikan. As ky takim nuk është përmendur ndonjëherë nga historianët shqiptarë.

         Në fillim të vitit 1920, atdhetarizmi shqiptar u shkund nga letargjia dhe në Lushnjë u mbajt një kongres i cili krijoi një qeveri të re, që hodhi poshtë qeverinë proitaliane të Turhan pashë Përmetit. Disa pjesëtarë të kësaj qeverie i trembeshin kthimit të mundshëm të Esatit në pushtet, ndërsa në Shqipërinë e Mesme vepronin forca të armatosura pro pashait, të ashtuquajturit “esadistë”.

         Autori sqaron se Esat pasha me pragmatizmin e tij krijoi shumë armiq dhe urrejtje, por ai ua pohoi hapur të dërguarve të qeverisë së Lushnjës në Paris faktin që merrte para nga serbët për shkak se u kishte shpëtuar ushtrinë nga shkatërrimi i plotë. Esati thoshte me sinqeritet se nuk ishte shërbëtor i askujt dhe se gjithnjë kishte vepruar në të mirë të atdheut.

         “Shqipëria, – thoshte ai, – dëshiron të jetojë e qetë, midis maleve të saj, të ruajë atë që i ka njohur Konferenca e Londrës, të fuqizojë aleancën me fuqitë e Antantës, dhe të vendosë vetë mbi qeverinë që do ta udhëheqë”.

         Në qershor të vitit 1920, kur Esati shpresonte të kthehej në Shqipëri me bekimin e Italisë, mësuesi 25-vjeçar, Avni Rustemi, që kishte shkuar në Paris, e vrau, me shumë gjasë i mbështetur dhe i financuar nga njerëz të qeverisë së Tiranës, ndër ta edhe Ahmet Zogu, siç konkludon Ikonomi. Nga ana ime shtoj në favor të këtij konkludimi dhe dy fakte të tjerë: a) gjatë Luftës së Parë Botërore, kur Esat pasha ishte armiqësuar dhe luftonte kundër Austro-Hungarisë, Ahmet Zogu jetonte dhe instruktohej në Austri dhe b) vrasja e Avni Rustemit më 1924 u krye nga njeriu i vënë prej Ahmet Zogut, me sa duket për të mbuluar të vërtetën e vrasjes së Esat pashës.

         Ikonomi thekson se besimi i Esat pashës, që një ditë do ta shkëpuste Shqipërinë nga tutela e Fuqive dhe do të sundonte i lirë si monark, ishte një naivitet, prandaj në këtë drejtim atë nuk e ndihmuan as guximi dhe as kalkulimet e tij të zgjuar politikë.

         Thjesht dhe shkurt mund të themi se studiuesi u ka dhënë historianëve shqiptarë një mësim themelor lidhur me trajtimin e personaliteteve të historisë kombëtare larg klisheve dhe politizimit. Njëkohësisht ai i ka dhënë një mësim të vlefshëm dhe klasës së sotme politike të Shqipërisë e të Kosovës, se atdheu nuk qeveriset me mendësi egoiste anadollake e grindavece, si dikur I. Qemali e E. Toptani që shanin njëri tjetrin pa fakte. Jeta e politikanëve kërkon sakrifica, korrektësi dhe punë për krijimin e shtetit ligjor. Prej jetës së Esat pashës pushtetarët e sotëm mund të mësojnë edhe nga zgjuarësia e tij për të zgjedhur sekretarë të aftë që dinin disa gjuhë të huaja si Faik Konica, për të kryer me sukses punën e tij si politikan e burrë shteti.

         Edhe kjo vepër e Ilir Ikonomi të rëmben. Ajo lexohet me shumë kërshëri. Aty shpaloset jeta e Esat pashës me fakte duke përdorur në mënyrë të gërshtetuar stilin përshkrues, stilin analitik e atë letrar. Ai të bind se Esat pasha, ky politikan i zgjuar e pragmatist, mund të mos ishte një hero, por si veprimtar politik i pranishëm në gjithë periudhën e ngjizjes së shtetit shqiptar, meriton një vlerësim ndryshe. Nuk mund të mos njihet lufta e tij gjatë rrethimit të Shkodrës, rezistenca ndaj kryengritjes fshatare proturke të Shqipërisë së Mesme dhe pjesëmarrja me forca të armatosura në krah të bllokut fitues në Luftën e Parë Botërore, ndërkohë që rivalët e tij u rreshtuan me fuqinë humbëse, Austro-Hungarinë.

         Ndërhohë mendoj se Ikonomi duhej të kishte kërkuar më shumë në aspektin e formimit kulturor të Esat pashën në fëmijërinë dhe rininë e tij dhe të mos e kishte cilësuar “të pashkollë”. Një familje e pasur si ajo e Toptanëve nuk mund ta kishte lënë këtë djalë pa i dhënë mësime private që në fëmijëri për zotërimin me gojë e me shkrim të turqishtes, ndoshta dhe të arabishtes, si dhe ndjekjen e ndonjë shkolle të mesme në Stamboll. Ndryshe nuk ka si shpjegohet dhënia e gradës General (Pasha) dhe zgjedhja e tij deputet në parlamentin turk, si dhe elokuenca aq e spikatur e këtij pashai.  

         Rezultatet e këtij studimi duhet të shfrytëzohen që historianët ta trajtojnë ndryshe figurën e Esat pashës në tekstet mësimore dhe në “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar”. Ky studim vlen të shfrytëzohet dhe prej shkrimtarëve dhe skenaristëve për të hartuar vepra të reja me këndvështrime objektive dhe mësimdhënëse.