Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Botimi i ri historik i Uran Butkës “Lufta civile në Shqipëri 1943-1945”

by

Erald Kapri/

Botimi i ri voluminoz “Lufta civile në Shqipëri” është  frut i hulumtimit dhe trajtimit shkencor të dokumenteve nga arkivat e Shqipërisë, Kosovës, Anglisë, Italisë, Jugosllavisë, Gjermanisë etj, për Luftën e Dytë Botëroreqë dhe hedhin dritë e vërtetojnë kuadrin e luftës civile në Shqipëri (1943-1945),  një luftë e brendshme, e organizuar dhe e armatosur ndërmjet forcave politike e luftarake, përfshirë edhe masat popullore që i mbështesnin ato, një luftë me pasoja tragjike e shkatërrimtare, jo vetëm për atë kohë.

    Qysh në krye  autori bën të qartë dallimin midis luftës së popullit shqiptar   kundër pushtuesve italianë e gjermanë, pra Luftës Antifashiste (1939-1944) dhe Luftës Civile ndërmjet shqiptarëve (1943-1945), që është objekt i këtij studimi.

   Lufta e popullit shqiptar kundër pushtuesve italianë e gjermanë ishte një luftë patriotike, një luftë e drejtë, që i shërbeu çlirimit te vendit dhe kauzës së përbashkët kundërfashiste e liridashëse të popujve përgjatë Luftës II Botërore. Në këtë luftë  kanë marrë pjesë dhe kanë ndihmësuar gjithë faktorët  antifashistë: Lëvizja  Nacionalçlirimtare, Balli Kombëtar, Legaliteti, Krerët e Veriut, Lëvizjet e pavarura të Gani Kryeziut, Muharrem Bajraktarit, Ramë Mujës, Mehmet Ali Bajraktarit  dhe të aktorëve të tjerë. 

Ndërsa Lufta  Nacionalçlirimtare, e udhëhequr nga PKSH, është  një pjesë  e saj luftës antifashiste, siç është pjesë edhe lufta e faktorëve të tjerë. Autori çmon luftën e partizanëve  kundër pushtuesve dhe  dëshmorët e  rënë, ashtu siç vlerëson edhe luftën e ballistëve, legalistëve dhe luftëtarëve të tjerë antifashistë, si edhe dëshmorët e tyre.

 Por, përpjekja për ta paraqitur Luftën NÇ në të kaluarën por edhe sot  si luftën e vetme të shqiptarëve kundër pushtuesve nazifashistë, është  një tendenciozitet politik,  një spekullim e përvetësim  historik nga ana e udhëheqësisë komuniste dhe e historiografisë së saj, për të marrë e mbajtur pushtetin monist, për të mitizuar Luftën Nacionalçlirimtare dhe Enver Hoxhën, si  dhe për përfitime  politike.

     Lufta Nacionalçlirimtare ishte krahu i armatosur i Partisë Komuniste dhe realisht, por edhe ligjërisht,  nuk mund të ishte apo të konsiderohet  si lëvizje e armatosur e gjithë shqiptarëve. 

Aq më tepër që  Lufta nacionalçlirimtare nga  një luftë kundër pushtuesve, u tjetërsua në vitet 1943-1945 kryesisht në luftë të përgjakshme  për pushtet dhe komunizëm, luftë kundër kundërshtarëve politikë, madje edhe kundër atyre patriotëve që luftonin  realisht kundër gjermanëve për një Shqipëri të lirë, demokratike e perëndimore. Një luftë NÇ që në fund solli në fuqi regjimin stalinist dhe e vendosi Shqipërinë në Perandorinë komuniste te Lindjes.

    E.Hoxha e ngriti dhe e lartësoi kultin  e tij dhe të  Luftës Nacionalçlirimtare, si lufta e vetme e popullit shqiptar kundër pushtuesve nazifashistë, që të monopolizonte luftën, rrjedhimisht edhe për pushtetin  e vetëm absolut të tij dhe të PKSH, si edhe për të mbuluar apo mohuar krimet e luftës civile,  të urdhëruar  nga ai vetë dhe të nxitur e mbështetur nga tutorët komunistë rusë e jugosllavë.

    Edhe historiografia komuniste u përpoq  për gjysmë shekulli dhe vijon edhe sot ti trajtojë në mënyrë të njëanshme e të falsifikuar  ngjarjet dhe personazhet e  Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri për qëllime politike e ideologjoke. 

    Luftën kunder Ballit Kombëtar, mandej edhe Legalitetit dhe faktoreve te tjerë e nisi PKSH  menjëhërë pës prishjes së kuvendit të Mukjes. E.Hoxha urdhëron “Me forcë dhe me armë ta marrim në dorë pushtetin. Ballin duhet ta likujdojmë pa mëshirë nga çdo anë qoftë”.

    Udhëheqësit e LNÇ E.Hoxha, M. Shehu, Koci Xoxe, Hysni Kapo, Dali Ndreu, Shefqet Peçi etj ishin terroristë dhe e futën frymën dhe praktikat terroriste në Luftën NÇ për zhdukjen pa mëshirë të kundërshtarëve politikë dhe ideologjikë.

  Mid’hat Frashëri, në emër të Ballit Kombëtar, bënte apel për të ndalur luftën luftën civile dhe për t’u bashkuar si vëllezër në luftën kundër pushtuesve fashistë: “Sot është koha për një FRONT të çeliktë kundër armikut okupator dhe kundër horrave që e pasojnë. Ky front i përbashkët është gatuar me gjakun e heronjëve tanë: Qemal Stafa e dha kushtrimin dhe i fali atdheut  gjënë më të shtrenjtë që kish : jetën. Jashar Cakrani e dëgjoi edhe ai atë kushtrim, duke rënë martir  për atdhenë. Me qindra të tjerë kaluan mbi gjurmët e gjakut të dëshmorve  dhe vaditën me gjakun e zëmrës së tyre këtë tokë arbërore ….Le të luftojmë të bashkuar rreth fjalë ve që na lanë të parët tanë: JA VDEKJE, JA LIRI !  JEMI VËLLEZËR, S’NA NDAJNË DOT ! »

    Shkaku kryesor i Luftës Civile ishte çështja e pushtetit. Frika se pushteti mund të ndahej me forcat e tjera politike, apo mund të merrej prej tyre me zgjedhje të lira pas luftës, e çoi PKSH dhe E.Hoxhën në atë qëndrim arbitrar dhe në atë akt antidemokratik, që kishte për qëllim marrjen e pushtetit me forcën e armëve, sipas teorisë marksiste-leniniste, duke eliminuar faktorët e tjerë politikë, gjë që i çelte rrugën pushtetit totalitar dhe instalimit të diktaturës në Shqipëri. Ndërhyrja dhe roli luftënxitës i emisarëve të PKJ, për interesat e tyre hegjemoniste dhe shoviniste ndikuan në  tjetërsimin e Luftës Antifashiste në Shqipëri  në një luftë civile

    Mandej në këtë luftë u detyruan të përfshiheshin edhe Balli Kombëtar e lëvizjet e tjera të asaj kohe, si edhe pjesa më e madhe e popullsisë.

    Kjo luftë  është evidentuar dhe dokumentuar gjerësisht në këtë libër me akte, dokumente e prova shkresore  në  1555 referenca arkivore. Pjesa dërmuese e dokumenteve janë  urdhra, qarkore, komunikata, raporte, fjalime, kronika, urdhër-operacione, letra, trakte, radiograme, telegrame, ditarë etj. të vetë drejtuesve kryesorë të Luftës NÇ (komandantë e komisarë) si edhe raportime të shtabeve të korparmatave, divizioneve, brigadave e batalioneve  të Ushtrisë NÇ,  të shkruara  me dorën e tyre  drejpërdrejt në zjarrin e luftës civile, që ruhen në Arkivin Qëndror të Shqipërisë, Arkivin e Forcave të Armatosura,  Arkivin e Ministrisë së Brendshme dhe në muzeumet qendrore e lokale, të cilat përbëjnë lëndën e parë të këtij botimi dhe që nuk mund të rrëzohen apo të tjetërsohen. ….Gjithashtu, ështe trajtuar e dokumentuar edhe edhe nxitja dhe veprimtaria antishqiptare e politikës jugosllave dhe e agjentëve të saj në Shqipëri si Miladin Popoviç, Dushan Mugosha etj për shpalljen e shpërthimin e Luftes civile në Shqipëri dhe tërheqjen e saj pas qerres jugosllave.

 Luftën civile në Shqipëri e kanë pohuar dhe raportuar thuajse të gjithë oficerët britanikë, që kanë vepruar në atë kohë lufte  në Shqipëri. si B.Maklen, J. Emery, D. Smajl, P.Kemp, T.Simkoks, G.Sejmor, A,Hibbert, A Nikols, majori Oliver, Gjenerali Dejvis etj, që janë trajtuar gjerësisht edhe në librin tim “Sekretet e Luftës”.     

   Në botimin e Butkës “Lufta Civile në Shqippëri” janë trajtuar me profesionalizëm dhe paanshmërisht ngjarje e protagonistë të luftës civile në të gjitha krahinat, madje edhe ne fshatrat e Shqipërisë, që nga Vermoshi e deri në Konispol, madje edhe në tevat shqiptare jashtë kufijve, sepse kjo luftë përfshiu gjithë hapësirën shqiptare, por ishte veçanërisht e përgjakshme  në krahinat me dominancë nacionaliste si Vlora, Mallkastra, Gjirokastra, Kolonja, Korça, Devolli, Pogradeci, Dibra, Mati, Mirdita, Shkodra, Luma, Malësia e Gjakovës  etj dhe që kulmoi në Malësinë e Madhe dhe Kelmend. 

    Lufta civile nisi menjëherë gjerësisht pas vendimmarrjes në Konferencën e Labinotit  4- 9 shtator 1943  dhe qarkores së Enver Hoxhës te 9 shtatorit për luftë të armatosur  kundër Ballit Kombëtar. E pranon edhe historiani Paskal Milo, kur thotë ” Letrat e Enver Hoxhës dëshmojnë pa asnjë mëdyshje se PKSH ishte nismëtarja  e veprimeve të armatosura kundër Ballit Kombëtar”. Britaniku Julian  Emery, konstatonte- “Enver Hoxha i kishte sulmuar ballistët në mënyrë që të mos ndante me rivalët trofeun e pushtetit politik. Kjo luftë civile nuk kishte asnjë lidhje    me Luftën për çlirimin kombëtar, të cilën të dyja palët e kishin nisur ta ndiqnin në fillim. Ishte për të ardhur keq që Lufta Civile kishte marrë përparësi mbi luftën për çlirim ”. 

   Midhat Frashëri që u përpoq me gjithë mënyrat ta ndalonte Luftën Civile, shkruante ”Me luftën Civile komunistët filluan terrorin më të keq që ishte njohur ndonjëhetë në historinë e Shqipërisë”    

 Ndërsa E.Hoxha deklaronte – “Ne nuk mbajmë asnjë përgjegjësi nëse në luftën për asgjësimin e Abas Kupit,  do të gjejnë vdekjen edhe  oficerët anglezë që rrinë me të”. Pra i quante armiq edhe ata misionarë britanike, që ndihmësonin luftën antifashiste, por kundërshtonin luftën civile mes shqiptareve, të shkaktuar nga komunistët.

Përgjatë Luftës civile 1943-1945 janë realizuar luftime frontale dhe partizane mes komunisteve dhe nacionalisteve, masakra kolektive  dhe mijëra vrasje politike të paligjshme, pushkatim i robërve të luftës, pushkatim i njerëzve të pafajshëm, tortura fizike, djegie shtëpish dhe fshatrash të tërë, konfiskim i paligjshëm i pasurive të tundshme e të tjera, pra krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. 

Autori sjell para lexuesve dokumente për një luftë civile në tërë Shqipërinë, duke nxjerrë shkaktarët dhe pasojat tragjike të saj. Mjafton të përmendim masakrën e Devollit  8 shtator 1943, menjëherë pas Konferencës së Labinotit 4-8 shtator 1943 që e shpalli zyrtarisht luftën civile,  ku  u masakruan pabesisht, u therrën me thika dhe u vranë  nga komunistët gjashtë nacionalistë të shquar: mes tyre edhe kosovari Zija Gashi. Dr.Kasimatin e prenë me thikë në fyt duke i thënë:”Hajt tani, folë edhe një herë për Shqipërinë etnike.” 

 Ne  luftën e Dukatit  30 nentor 1943 që zgjati 14 orë,  Brigata I S e mori urdhërin nga Dushan Mugosha “për me e shkelë  tue përdorë zjarrin ma e tmerrshëm  Dukatin nacionalist” U vrane qindra vetë nga të dy anet, u plagosën edhe disa gra, viktima të luftës civile. Ne këtë betejë frontale mori pjesë edhe  batalioni italian Antonio Gramshi, që qëlloi me altileri fshatin, mandej sumuan partizanet. Dua te theksoj se  jo vetem te Brig I por thuajse në gjithë brigadat partizane kishte kontigjente të ish-ushtrisë fashiste italiane te dorëzuar e të bashkuar me Ushtrine NÇ, të cilët morën pjesë në gjithe luftimet kunder nacionalisteve shqiptarë dhe që u bënë një faktor të fitores së komunisteve në luftën civile.                

    Pas luftës ndërmjet nacionalistëve dhe komunistëve në afërsi të Lushnjës, në fshatin Golem,  më 21 tetor 1943, ku u vranë 127 vetë, Mehmet Shehu pushkatoi pa gjyq 85 nacionalistë shqiptarë të vetëdorëzuar, që s’ishin tjetër veçse fshatarë të pafajshëm nga fshatrat e Myzeqesë, që nuk pranuan të bashkoheshin me Brigadën I Sulmuese. Rol luajti në këtë masakër edhe D.Mugosha, zv Komisar I Br.I.  

   Urdhërin për operacionin ushtarak në Starovë e Pogradec e kishte dhënë E. Hoxha qysh më 21 mars 1944. Ai i ishte drejtuar komisarit të shtabit të Brigadës I S, Tuk Jakovës – “Goditja dhe marrja e Pogradecit dhe Starovës. Sikundër që e dini, Starova ka qenë dhe është qendra e reaksionarëve të fëlliqur të qarkut të Korçës…Me një fjalë, Starova është një një çerdhe e ndytë të cilën ne duhet ta godasim rëndë dhe ta zhdukim. Nga ana tjetër, Starova është dera e çetave të Ballit… Për me sulmue Starovën e me veprue duke kap bejlerët dhe djeg shtëpitë e tyre, është patjetër e nevojshme dhe goditja e Pogradecit, ku, përveç suksesit politik që mund të kemi, mund të furnizojmë me veshmbathje dhe me ushqime forcat e Brigadës…”

    Përfundimi tragjik i luftës kunder popullsisë se Starovës me 400 shtëpi,  : “Tani, me përjashtim të 5 shtëpive që ishin me ne, te tjerat  i dogjëm. Nuk ka më Starovë!”-raportonte shtabi i  Brigades I S. A mund te thuhet më,  që Lufta Nacionalçlirimtare ishte luftë e gjithë shqiptarëve, një luftë për çlirim, kur në Starovë e Pogradec nuk kishte asnjë  gjerman, dhe kur në Starovë komunistët dogjën 395 shtepi te fshatarëve dhe lanë pa djegur vetëm 5 shtëpi që ishin me LNÇ?!

   Në Tiranë nga nga data 28  tetor-16 nëntor 1944, u arrestuan dhe u vranë nga terroristët komunistë qindra qytetarë, jo komunistë: pronarë, tregtarë, intelektualë, që kishin studiuar në Perëndim, botues, qytetarë të theshtë, ushtarakë të karierës etj, pa asnjë vendim gjyqësor, vetëm me listat e zeza partiake. Qëllimi ishte që çlirimi i kryeqytetit  të mos i gjente të gjallë.

   Masakra ndaj popullsisë së pafajshme janë ato të realizuara nga  Brigada V me komandant Shefqet  Peçin në Shqipërinë e jugut, të Veriut  dhe në trojet  shqiptare përtej kufijve politikë. Në Lumë ai pushkatoi 22 lumjanë krejt të pafajshëm, ndërsa vrau në gjithë krahinën malësorë, me motivin e hakmarrjes ngaqë mbështetnin Muharrem Bajraktarin, kur ky luftonte kundër gjermanëve. 

   Në Martanesh, në Mehmet Shehu urdhëroi pushkatimin pa gjyq të 22 fshatarëve, një nga çdo shtëpi, tok me kryeplakun e fshatit, për hakmarrje pse ajte u vra një partizan.  Raporti 1/22. Në Fushë-Aliaj të Dibrës brigadat partizane dogjën tërësisht shtëpitë  dhe vranë popullsinë e pafajshme si hakmarrje ndaj Halil Alisë.  Në Mat bënë masakra kundër legalisteve të Abas Kupit, për te cilin E,Hoxha kishte angazhuar Brigadën e Dytë partizane për ta vrarë. Ai urdhëronte “ Ne nuk mbajmë asnjë përgjegjësi nëse në luftën për asgjësimin e Abaz Kupit do të gjejnë vdekjen edhe oficerët anglezë që rrinë me të”

  Lufta civile në qarkun e Shkodrës dhe veçanërisht në  Malësisë së Madhe ishte mësymja me e madhe  dhe me absurde  e forcave ushtarake nacionalçlirimtare, dhjetor 1944- mars 1945, kur kishte mbaruar lufta kundër pushtuesve, s”kishte këmbë gjermani në Malsinë e Madhe dhe Ushtrija NÇ u soll atje si ushtri pushtuese, dyke kryer edhe krime lufte dhe kunder njerezimit. Malësia e Madhe iu përgjigj me kushtrimin  për të mbrojtur jetën, trojet dhe fenë, sic shpehet  prijësi Prek Cali. Korparmata III,  Divizioni I me qendër në Shkodër me brigadat I, XXIII dhe XXIV, Divizioni VIII me brigadatat XVII, XVIII dhe XXVII, Brigada IV, dy batalione të Brig, XI dhe brigadat e Mbrojtjes bënë  mësymje  ushtarake  dhe masakra në këtë krahinë me tradita të njohura patriotike e liridashëse. Vetëm nga Brigada I u vranë si “mish për top” gjithsej 39 partizanë, bij nënash shqiptare, (14 prej tyre në betejen e Tamarës). Madje Brigada I, për të nenshtruar Kelmendin doli matane kufirit në Jugosllavi dhe prej andej sulmoi  në mes te dëborës së janarit 1945 malsorët që mbronin vatrat e tyre. Malësia e Madhe humbi 137 bij të saj trima të devotshëm. U burgosën 345 burra dhe u internuan 41 familje të shpallura reaksionare kampet e internimit të Tepelenës, të Kavajës, të Vloçishtit, Beratit. Malësia u vesh me petkun e zisë. Një lufte civile me pasoja te rënda humbje jete, dënime kolektive politike e sociale. 

   Në këtë botim është trajtuar ndihmesa  e misionarëve dhe oficerëve britanikë në mbështetje të luftës antifashiste, roli i tyre pozitiv, por edhe  politikat dilematike dhe shpesh të gabuara të qeverisë britanike, që furnizonte me armë e stërlina komunistet dhe me këto armë komunistët godisnin e vrisnin nacionalistët gjate gjithë periudhes se luftës civile, duke kontribuar kështu edhe ne fitoren e këtyre. Komandanti britanik Uilson i Mesdheut i drejtohet E. Hoxhës “ Më duhet t”ju vë në dukje se armët dhe furniyimet që ju dërgojmë, janë të destinuara vetëm për të ndihmuar forcat tuaja që të luftojnë armikun. Unë nuk mund të toleroj që ju t” pëdorni këto armë për të vrarë dhe likujduar  bashkatdhetarët tuaj për qëllime politike”

    Udhëhëqësit komunistë të LNÇ përpiqeshin ta justifikonin dhe ta intensifikonin luftën kundër nacionalistëve me akuzën  e kolaboracionizmit, që ishte një mashtrim diabolik jugosllavo-shqiptar. Në këtë vepër është trajtuar me objektivitet tema e kolaboracionizmit gjate Luftes se  Dyte  në Shqipëri, paqaqitur ne mënyrë tendendioye dhe të manipuluar nga politika dhe historiografia komuniste.  Midhat Frashëri nuk ka bashkëpunuar as me italianët as me gjermanët gjatë luftës, nuk ka asnjë dokument bashkëpunimi apo kontakti te tij me ta.  Vetë fakti që aleatët anglo-amerikanë e zgjodhën  Midhat Frashërin si kryetar të Komitetit ” Shqipëri e Lirë” në emigracion  më 1949, si figurë  e shquar kombëtare, antifashiste,  e pastër politikisht dhe properëndimore,   është domethënës. Ai nuk pranoi të bashkohej e të bashkëpunonte me ata krerë, që kishin bashkëpunuar  me pushtuesit dhe kishin njolla e faje kundrejt atdheut. Ky qëndrim zbulohet qartazi në letërkëmbimin e viteve 1947-1949, veçanërisht ne letrën dërguar Abaz Kupit- “ 

“U themelue Komitetit “Shqipnija e Lirë”, i cili përfaqëson të gjithë ata shqiptarë, që duen me pa në Shqipni nji qeveri demokratike, e cila do t’i sigurojë popullit shqiptar të gjitha liritë politike dhe të drejtat njerëzore që i janë mohue. Një komitet i përbashkët do t`ishte një vegël e çueshme për të rifituar të drejtat kombëtare. Por a nuk mendoni edhe ju se kondita e parë e një organi, që do të merrte përsipër një barrë të tillë, duhet të jetë i formuar prej njerëzish mbi të cilët të mos peshojnë njolla dhe faje kundër Atdheut? Duhet të kemi parasysh se kundërshtarët e Shqipërisë do të kërkojnë të përfitojnë nga të tilla shkake, për të luftuar të drejtat tona kombëtare. Nga ana tjetër, duhet të mejtojmë mirë efektin katrastofal që do të ketë pranë shqiptarvet, që kanë vuajtur dhe janë dërmuar gjatë këtyre vjetëve të fundit. Qysh mund të paraqitemi përpara opinionit publik krahpërkrah si bashkëpunëtorë me njerëz, mbi supet e të cilëve rëndojnë ngjarje të shëmtuara, që e bënë Shqipërinë një shkretinë, duke përfunduar në gjendjen e sotshme”

   Por historiani Uran Butka thekson se  elementë te veçantë të organiyatës së Ballit Kombëtar, për arsye të mbrojtjes nga terrorizmi komunist, si Kadri Cakrani etj., kanë bashkëpunuar me gjermanët, ashtu sic kanë bashkëpunuar me gjermanët edhe elemetë të NÇlirimtares si Gjin Marku etj në kompromisin e Beratit, të Kuçovës etj, pa përmendur këtu kolaboracionizmin e hapur të komunistëve shqiptarë me komunistët jugosllavë në Shqipëri e Kosovë.    

    Sipas Butkës, teza komuniste e kolaboracionizmit bije plotësisht  po të sjellim edhe faktet që komunistët luftuan e asgjësuan dhe  nacionalistët patriotë të paangazhuar në parti politike si Muharrem Bajraktari, Mehmet Ali  Bajraktari apo Lëvizja Kryeziu, që luftonin kundër  gjermanëve.

    Të gjithë ata që u vranë në këtë luftë civile janë viktima te saj, por fatkeqësisht gjatë gjysmë shekulli të regjimit komunist madje edhe sot, mjaft nga  viktimat e Nacionalçrimtares u shpallen dhe u nderuan si deshmore e heronj si Zonja Çurre, Myslizm Shyri, Fejyi Bolena,  e shume te tjere, që u vranë në luftën e shqiptarëve kundër shqiptarëve. Ndërsa viktimat nga ana e nacionalisteve dhe banorëve te pafajshem jane trajtuar si reaksionare, kriminele, kolaboracionistë, edhe kutr jane vrarë nga pushtuesit italianë e gjermanë si Jashar Cakrani, Selfo Hekali,  Mustafa Dervishi, Skender Muço, Yzeir Ismaili, apo të vrarë nga serbet si tiranasi Hamit Troplini, apo Marie Shllaku  në Kosovë  etj

    Tjetër falsifikim i luftës së Dytë Botërore ne Shqipëri, por edhe i Luftës civile,  është edhe numri i dëshmorëve te Nacionalçlirimtares, që është propaganduar me pompë  nga politika dhe historiografiaa komuniste  në 28.000, ndërsa e vërteta qëndron krejt ndryshe, sipas hulumtimeve të deritanishme. Sipas studiuesit  Dr Teodor Kareco, ish funksionar i PP, por studiues objektiv i luftës, numri i dëshmorëve partizanë  te vrare nga Gjermanët është 1514 vetë,  nga gjermano-ballistet 275, nga italianet 207 nga nacionalistet 1067, te vdekur  310 etj gjithsej 3442 vetë. Kjo shifer është e përafërt me atë që shënohet edhe në Fjalorin enciklopedik, ribotim i vitit 2009 për 2397 dëshmorë gjithsej, sipas statusit te Dëshmorit te Atdheut.

   Histotia e Popullit shqiptar dhe në mënyrë të veçantë historia e Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri e trevat e tjera shqiptare, duhet rishkruar  mbi bazën e dokumenteve dhe me një interpretim shkencor bashkëkohor.

    Historiani Uran Butka, i cili ka dhënë një kontribut të shquar në këtë drejtim, konkludon në librin e tij-“Lufta Civile është ana e panjohur, pjesa vetëvrasëse e Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri. Duhet ta nxjerrim nga heshtja, ta njohim e të reflektojmë ndaj saj, duke kapërcyer mosmarrëveshjen, mitet e reme dhe urrejtjen, shfaqjet e reminishencat e frikshme që rezaton ende ajo luftë; duhet të çlirohemi  nga pengjet  e tabutë e së shkuarës, deformimin e  historisë, për të kuptuar më mirë gjendjen tonë të sotme dhe për t’i bërë ballë si qytetarë plotësisht të lirë e me vetëdije të qartë të nesërmes. Shpirtrat e tronditur të shqiptarëve, jo vetëm nga luftrat e vazhdueshme, traumat e mënxyrat që kanë përjetuar, por edhe nga mashtrimi i madh gjysmëshekullor dhe leximi i keq i historisë, i cili vazhdon edhe sot, kanë nevojë më së shumti për të vërtetën”. 

Promovimi i vëllimit 8 të veprës së zgjedhur të Mid’hat Frashërit*

by

*Fjala e drejtorit të Institutit të Studimeve Historike “Lumo Skëndo”, Uran Butka, gjatë promovimit te vëllimit 8 të veprës së zgjedhur të Mid’hat Frashërit.

Të nderuar pjesëmarrës, ju falënderoj dhe ju vlerësoj të gjithëve, intelektualë, mëtues të kulturës dhe veçanërisht të librit, por që në ngushtësi të kohës, po përshëndes të ftuarit nga Kosova, akademikun e shquar Rexhep Ismajlin, dramaturgun Ekrem Kryeziu dhe shkrimtaren Resmie Kryeziu, që na nderuan në këtë përurim të veçantë, si edhe deputetin Agron Shehaj, sponsor i veprës së Midhat Frashërit.

Instituti i Studimeve Historike Lumo Skëndo përuron sot vellimin 8 të veprës së Midhat Frashërit, që kulmon në këtë botim me veprimtaritë si diplomati më i madh kombit tonë dhe si një albanolog dhe antropolog i spikatur, por i panjohur.

Do të kumtoj, si hyrje, vetëm disa sentenca të nxjerra nga vëllimi i tetë:

Shqiptarizma a s`është sinonim me kultin, me adhurimin e Shqipërisë, me naltësimin e çdo gjëje që i përket kësaj Shqipërisë sonë? E mira, e dobishmja, bukuria, nderimi, frymëzimi i çdo therrorie për këtë Shqipëri, a s`do të jetë kurdoherë dhe tekdo ideali i idealeve tona, kandili i udhës sonë?

Nuk mund të flitet për liri aty ku rrahjet me shkop marrin karakterin e një riti. (

Çështja ka një rëndësi fort të madhe dhe mbase munt që të shkakëtojë zbrazjen dhe shkretimin e Kosovës, duke shtënë në rrezik dhe rrojtjen e Shqipërisë, në qoftë se nuk merrenë masa serioze që tani.

Në vend te lirisë, turmat preferojnë barazinë në robëri.

Shqiptari s`është akoma mësuar të lexojë, të ndjejë nevojën e ushqimit të trurit, të kërkojë ide të reja, të ketë uri (një uri më të fortë se ajo fizike, mëse të panginjshme) për njohje dhe dije. Kjo ësht`e meta e atij që duhet ta marrë, ta konsumojë lëndën e shtypur. Nga ana tjetër, e meta i takon edhe kësaj literature, që s`ka ditur edhe kjo të jetë e kandshme dhe e dobishme.

Nga gjithë ç’kanë lënë prindërit dhe gjyshërit tanë, m’e vlejtur dhe m’e dashur për ne është gjuha që flasim. Kjo gjuh’ është shënj’e gjallërisë dhe e rrojtjes sënë, kjo gjuh’ është shpirti dhe zëmra jonë. Po gjuha fuqinë dhe rrojtjen e saj e gjen në bukuri të saj: një gjuh’e shëmtuar dhe e pa stolisur ësht’e vdekur. Gjuha është një qint herë më grua se gruaja më e stolisur.

“Fjalët dhe frazat e gjuhës janë kufoma pa jetë. Stili u jep shpirt. Ky shpirt që vëmë në stil, është uni”

Jam sigur se në qoftë që nuk mejtohemi sot për shëndetin e popullit dhe për të shpëtuar djemt’e vegjël nga vdekja, po qe që s’bëmë shoqëri për të mësuar të punojnë çupat dhe gratë, jam fare sigur, them, se nesër ne ose djemtë tanë do të venë dhe lypin në dyert e kafeneve ose të mejhaneve, ose do të lajnë tabakatë e botës. Më mirë, pra, të mejtohemi pak sot.

Është nevojë e madhe të çelim një dritare dhe një rrugë të re për ambicionin dhe madhërinë e shqiptarit. Është koha, më duket, të themelohet një aristokraci e vërtetë, ajo e vlerës, sipas shërbimeve të çdo njeriu, sipas mendjes dhe punës së ti. Të mos e kërkojë më njeriu nderin dhe madhërinë me verbëri, me thikë ose me farmak në dorë, po ta kërkojë nga puna, djersa, talenti, mendja dhe vullneti i tij, një nder dhe madhëri mbi themel të vërtetë e të shëndoshë, për fitim dhe dobi të njerëzisë. Të mësohen shqiptarëttë kërkojnë famën në punë, te puna pjellore dhe ftimtare, e qetë dhe pa gjëmë, pa tym, pa pluhur, pa thirrje e pa çjerrje, që ka dobi për punonjësin vetë dhe për botën. Të shohë se njeriu ka më tepër vlerë dhe është fort m’i dobishëm, kur është një shkrimtar i mirë, një poet i mençur, një mendimtar i thellë, sesa duke qenë një funksionar i madh ose një fitonjës të hollash me çdo mënyrë që të jetë, të ndershme a të turpshme. Është nevojë e madhe të çelim një dritare dhe një rrugë të re.

Nuk mund të mohohet se në shumë rasje fuqitë shqiptare, aspiratat individuale edhe pasionet personale, kanë pasur një force largonjëse nga qendra, një forcë “centrifuge”. Duhet, pra, që ajo forcë, në qoftë e mundur duke u shtuar edhe më tepër, të transformohet në një fuqi që mblidhet drejt qendrës dhe të hyjë në një veprimtari të dobishme dhe prodhimtare. Ujërat, rrëketë, përrenjtë duhen kanalizuar drejt mullirit të math që i thonë jetë kombëtare dhe shtetnore dhe jo të lihen që të largohen nga mulliri dhe të mbetet thatë korita. Në qoftë se i vemë re jetës sonë historike, gjithë fatkeqsia jonë ka ardhur, jo nga mungesa e forcave, por nga shpërndarja e këtyre fuqive dhe nga të bërët shkatërrimtarë.

Vendi që kam nderin të përfaqësoj u ka dhënë pakicave etnike që jetojnë brenda kufijve të tij të gjitha të drejtat fetare, kulturore, civile dhe qytetare. Në këtë aspekt, Shqipëria është shteti më liberal në pjesën juglindore të Evropës.

Nga një letër dashurie:

“Siç e di, dashuria as që komandohet; dhe në të dua, këtë e bëj për veten time, nga një hov i papërmbajtshëm i krejt qenies sime; dhe nuk do desha aspak që ti të më duash mua. Dashuria nuk lypet”.

Për Midhat Frashërin si albanolog, do të kumtojë personaliteti i shquar i kulturës shqiptare, gjuhëtari i mirënjohur, shkencëtari dhe akademiku Rexhep Ismajli, me dhjetra vepra të botuara, mes tyre edhe vepra e plotë e Selman Rizës, me dhjetra e dhjetra hulumtime dhe studime në revista shkencore shqiptare e të huaja për diturinë e shqipes, gjuhën dhe letërsinë si dhe përkthime të rëndësishme.

ZËRI DHE FJALA MAGJIKE…

by

Një vështrim kritik për romanin e Visar Zhitit “Këpuca e aktorit

Nga Uran Butka

   Romani i shkrimtarit Visar Zhiti, “Këpucët e aktorit”, një fiction i fuqishëm, ngërthen një dramë ekzistencialiste, që shpaloset artistikisht dhe emocionalisht në tri kohë: atë të mbretërisë, të luftës së Dytë Botërore dhe të regjimit komunist, si edhe të periudhës së demokracisë.

   Është konceptuar me tre akte dhe tre epilogë të ndërthurur jo në vijueshmëri të dukshme, por me copëzime si një tabllo futuriste, me stil tejet modern, meditim, filozofi e forcë njerëzore sizifiane, nëntekst të thellë, kulturë e humor të thekur shqiptar nga burimet shqiptare, dhënë me ngjyrimet e dritës, por edhe të mjegullës kafkiane, me analiza tronditese psikologjike e pasqyrime indirekte historike, me një eksplorim Kantian të vetvetes, apo të të tjereve nëpërmes vetvetes,  analiza psikologjike e reflektime indirekte historike, me personazhë e metafora-personazhe të gjetura si edhe me gjuhë të pasur e të kthjellët shqipe.

   Mendoj se është më së shumti një roman psikologjik postmodern; në vetë të parë, një roman ndryshe nga të tjerët e letërsisë shqipe, jo vetëm, ndryshe nga romanet e tij të mëparshëm, më i afërt me poezinë zhitiane, një risi në letrat shqiptare. 

   Bashkë me tragjizmin për fatet e intelektualit në të tri kohët, tragjizmin e komizmin e fatit dhe të lojës së aktorit, por edhe të një populli, romani përhap bashkë me emocionin artistik edhe dritësi, paqësim, mirësi e dashuri, përpjekjen për të lënë gjurmë në jetë apo në përjetësi, pasion për artin si edhe luftën për lirinë e brendshme, nën një trysni absurde, antinjerëzore. Një prozë e vetvetishme, një rrëfim i çiltër, emocional, që buron nga  një shpirt i ndjeshëm artisti dhe mendje e hapur. 

   Pjesa e parë jepet përmes rrëfimit të Moisiut, babait të Hektorit- heroit kryesor, një rrëfim  i ndjerë, tejet konçiz dhe i nëndheshëm, sipas parimit të ajsbergut dhe me humor  të hidhur. Koha e Mbretërisë dhe e Luftës së Dytë janë portretizuar me këtë personazh, në kërkim të vetes, që rreket të bëjë për vete mësimet e Rilindësve të mëdhenj dhe të Pavarësisë, për dije, kulturë dhe bashkim, tri arsye madhore të Lumo Skëndos për përlindjen e Shqipërisë. Nga Tomorica e largët, shkoi në shkollën Normale të Elbasanit, të iniciuar po nga Lumo Skëndo, të cilin  e kishte idhull, u shqua si nxënës por edhe si një talent për aktor, (këtu zuri fill këpuca e aktorit), mandej si mësues i shqipes, por edhe i lirisë. Nëpërmjet Moisiut, autori na jep me penelata piktori dhe ngjyrat e forta kuq e zi, dramat e Luftës së Dytë, përplasjet me pushtuesit e më së shumti me vetveten, luftën civile mes nacionalistëve dhe komunistëve, këta të fundit të yshtur nga rusët e serbët për t’i vënë shqiptarët, si asnjëhërë më parë në historinë e tyre, në një luftë vëllavrasëse. Në këtë luftë u përfshi edhe Moisiu, jo me armë vrasëse, por si luftëtar intelektual me armën e shqiptarizmës, luftohet edhe me libra, thoshte Moisiu, madje shkroi edhe dramën “Kundërshtarët përqafohen”, që e vuri vetë në skenë, duke mëtuar bashkimin dhe marrëveshjen dhe jo armiqësinë dhe mosmarrëveshjen. Protagonistë ishin dy vëllezër, njëri ballist dhe tjetri partizan, që u përballën dhe vranë me njeri-tjetrin; del nëna e tyre si fantazmë, gjen kufomat e tyre, i bën bashkë  me një përqafim të fundmë dhe i mbulon me shqiponjën e flamurit, që u flet me gjuhën e perëndive, me shqipen e lashtë: duke vrarë njëri-tjetrin, keni vrarë copëza Shqipërie. Dhe për këtë dramë, të cilën partizanët e dogjën mbi turrë drush si në kohën e inkuizicionit, Moisiun e dënuan. Njësitet guerilje gjejnë rast dhe e vrasin. Më tej, gjyqi partizan dënoi me pushkatim një partizan tjetër, sepse kishte rënë në dashuri me një partizane. Po përse kishin dalë të luftonin? Nuk ishte rasti i vetëm…   

Pjesa e dytë ose akti i dytë i dramës shqiptare. Autori, Visar Zhiti,  jep vetëm disa elementë sinjitikativë të krimeve të komunizmit, që emocionalisht plotësojnë tabllonë e përgjakshme të luftës e të pasluftës. Ai shkruan: Po erdhi nëntori 1944…U lirua Shqipëria, por jo shqiptarët.  Autori rikrijon skenat e tribunalit në Teatrin Popullor, ku zhvilloheshin gjyqet ushtarake ndaj kundërshtarëve politikë, armiqve dhe tradhtarëve te supozuar të popullit, një shfaqje, që s’ishte shfaqje teatrale, një loje që s’ishte lojë. Teatër absurd,, tragjik, teatër i vrasjeve. Binin kokat e shkolluara në Evropë, truri i kombit. Në skenën e hapur: futen vrasësit dhe ata që do të vriten. Dhe duartrokitje e thirrje frenetike të spektatoreve te zgjedhur. Në skenën e teatrit, nuk kishte aktorë, por partizanë, që ndonëse kishte mbaruar lufta, ende i mbanin  pushkët në krahë, kapelet me yll të kuq dhe dhe urrejtjen  në kokë. Sillni armiqtë…Një grua e lidhur me zinxhirë, e veshur me të zeza, me hijezimet e torturave në fytyrë, me një bukuri të dëmtuar, shkrimtarja e parë shqiptare, Musine Kokalari, përpara tyre, thotë:“Unë s’jam fajtore. Unë s’jam fashiste. S’jam komuniste dhe ky nuk mund të quhet faj. Nuk jam armike…”

    Autori pikturon tabllo impresioniste. Në mes  llozha me kadife të kuqe, ku qëndron diktatori Enver Hoxha, vështron me manokël fytyrat e armiqve dhe me një copë pusulle, që korieri e sjell  tek kryetari i gjyqit, jep vendimin. Teatër i gjyqeve farsë. Dhe i pasgjyqeve farsë. Grotesk tragjik. Një javë më pas sekretari i partisë  i kishte thënë xhaxhait, Agronit, (ish partizan) se ishte parë që nuk kishte duartrokitur në teatër. Në ç’teatër? Në atë të gjyqit. S’kam duartrokitur? Mbase, kur kisha djalin (Hektorin) në prehër! Të dy duhet të kishit duartrokitur… E drejtë , tha xhaxhai. Bëj autokritikë…Patjetër, dhe të është shënuar në kartelë…

   Kështu, kur ishte tre vjeç dhe në teatrin e vrasjeve, nisi edhe jeta e vërtetë e aktorit Hektor Tomorri, djalit të aktorit Moisi Tomorri. Unë jetim, me babanë e pushkatuar dhe me xhaxhanë partizan, kumton ai. Tërë jetën i dyzuar, i përndjekur, por edhe i mbrojtur nga xhaxhai  besnik i idealit të tradhtuar. Dihej fati tragjik i familjeve dhe fëmijëve të deklasuar, apo me prindër të pushkatuar. Por edhe i familjeve të ndërkallura, pak më ndryshe. Luftë klase, thotë autori. Duhej armiku, madje edhe duhej shpikur, kur nuk ekzistonte.  

   Është meritë e autorit në paraqitjen adekuate me kohën, të Xhaxhait: besnik i idealit partizan, besnik i partisë, për partinë jap gjakun, por njëherësh edhe njeri i mirë, i sakrificës, që e mban familjen e vëllait, kuptohet jo fshehurazi, me leje dhe mbron të ardhmen e të nipit, Hektorit, por dhe të vetes…

   Nën tutelën e xhaxhait partizan, Hektoi arriti të kryente shkollën dhe të bëhej aktor në qytetin e vogël L, pa teatër, më pas me estradë profesioniste. Aty e filloi jetën aktoreske me ëndrra të mira, me shtëpi dhe me grua të bukur e të dashur, Erikën. Ai ndjehet i pëmbushur dhe këtë ndjesi ia jepte aktrimi, por edhe Erika. Përpiqej t’i mbante të dyja, por edhe lumturia përndiqej, thotë ai. Ndjehej gjithsesi i pasigurt, i rrezikuar. E përndiqte në çdo lojë e në çdo hap Dega e Brendshme, edhe nërmjet aktorit të ardhur nga klasa punëtore, angjenti i fshehtë i Sigurimit, Çaçoja. Ndaj bëri çmos të punonte fort edhe si libretist edhe si aktor  dhe të fitonte besimin e autoritetit, që e kontrollonte, por edhe dashurinë në rritje të spektatorit, dashuri që e ndjente dhe e mbante gjallë. 

   Loja e aktorit në skenë pëpara Enverit, është një skenë shekspiriane, një lojë demoniake e mahnitëse, siç i pëlqente Enverit, një lojë vetëm me një këpucë, si Çaplini, duke kërcyer pupthi si një kloun dhe goditur fytyrën me këpucë, më në fund i rrëzuar në skenë si Molieri i vdekur. Një gjetje gjeniale e shkrimtarit. Enverit i pëqente aktrimi, ai është gjithnjë në aktrim, di të luajë bukur, është vazhdimisht në rol, është magjistar i mashtrimit. Luajtëm siç i pëlqente atij: mbreti me lolon Ai u ngjit në skenë, i tëri në rol, demon i kuq. Enveri erdhi pranë meje, më ngriti, (kështu të ngre Partia kur bie), e pashë përmes qerpikëve të mi si përmes telave me gjemba, (Çfarë figurë mahnitese!)..Ti luan mirë. Ju, shoku Enver! Jeni ju , pa jemi ne. Të rrojë Partia! Me Ju në krye…..

    Megjithëse e fitoi këtë mbrojtje të dytë, Hektori nuk ndihej i sigurt nën  presionin mbytës të ambientit të jashtëm, por edhe të  brendshëm psikologjik, të përndjekjes, të frikës; nisi të mendonte për mbrojtjen e familjes, ndaj e largoi Erikën dhe Irisin nga qyteti L. i makthit dhe e dërgoi në Tiranë tek familja e saj më e sigurt, më e mbrojtur. Kështu kishte nisur tjetërsimi i tij, tëhuajëzimi i ngadalshëm e gërryes, si për shkak të karrierës të tij iluzive dhe të sfinksit pushtet. Shkrimtari Visar Zhiti, si një mjek psikoanalist e ndjek fatin e pacientit të tij. Çapi i parë fatal ishte bërë, kur nuk iu gjend Erikës tek lindëte vajzën, Irisin, se duhet të ishte në shfaqjen me Enverin. Ngjarja më e rëndësishme në jetën e tij, por edhe më fatalja… U nda nga Erika dhe vajza, Irisi, ndonëse i donte, por e pranonte se kështu ishte më mirë për to, u nda pa bërë asnjë përpjekje për bashkim, u mjaftua dhe u pajtua me gjendjen vetanake, boshin familjar dhe  me rolin e aktorit me maskë, me takime seksuale të rastësishme, por edhe me ngushëllimin e vetëm dashuror të Kukullës Barbi… Po mendon për Erikën, e pyeti Kukulla Barbi, infermierja. Po, E vuaj. E vuan edhe lexuesi ndarjen pa motiv nga Erika. A thua të mos e kishte dashur me të vërtetë? Është koha kur s’duhej dot dhe vetja… 

   Autori i romanit e ndjek dhe e përshkruan me penë të hollë e zhbirim mjeshtëror zgripin moral e shpirtëror të heroit të tij dhe të brezit të humbur, në kohën e qoftëlargut. 

   Absurdi dhe grotesku shtohen në skenat e fshatit. Ato janë të një bukurie të rrallë dhe të trishtë. Ndërkaq ai sjell dhe personazhin e paparë në letrat shqipe, Merkoshin, shkërbyesin burrë të dhimbjeve të lindjes së gruas, një dukuri e çuditshme me rrënjë pellazgjike, që e pasurojnë romanin me etnos dhe befasi artistike.    

   Akti i tretë ose pjesa e tretë e romanit, kur erdhi ndryshimi i madh i dëshiruar në vitet ‘90, gjendja ndryshon, por edhe stoli i romanit, merr një dritë tjetër, edhe në gjuhë. Edhe në ironi. Tashmë është një demokraci pa teatër. Ëndërrat realizohen me vonesë, kur s’duhen më, përsiat shkrimtari, se protagonisti vjen tashmë në Teatrin Kombëtar. 

   Romani, përveç përjetimeve të aktorit për këtë kohë të tretë, ka edhe një dimension tjetër, na jep edhe një informormacion të filtruar artistikisht për botën shqiptare dhe atë të jashtme të lidhur me Shqipërinë, ngjarjeve historike apo aktuale me personazhe të trilluar u shton dhe ata të vërtetë, (At’ Gjergj Fishtën, Mid’hat Frashërin, Odisea Elitis, – poetin grek nobelist, Nënë Terezën, diktatorin Enver Hoxha dhe emra të tanishëm politikanësh të lartë…), që së bashku rrinë natyrshëm si në jetë, dhënë jo si kronikë, edhe pse kjo është e modës tanimë, as si portretizime publicistike, por nëpërmjet ndjesive e reflektimeve të brendshme të personazhit kryesor. Kjo e bën që fikshëni i romanit, tejet i ndjerë, të kumbojë më i sinqertë, pra, më i vërtetë. Imagjinata e reales dhe realja e imagjinatës përzihen.  

   Visar Zhiti sjell të tronditshem kohë, ndal dhe te 1997, e përjetuar si një çmenduri kolektive, siç e pohon vetë. Skema Ponci, thotë ai. Një kamarier i kthen aktorit kusurin për kafetë e ngjeruara, jo në lekë, por me disa plumba në dorë… Pastaj një spektakël makabër: 

…një njeri i shkaluar mbante në duar një kokë të prerë njeriu, e kishte kapur nga flokët, e tundte, e kalonte tryezë më tryezë, ua afronte njerëzve, u kanosej dhe s’fiste fare. Syngrirë ai dhe koka e prerë…E njihnin atë kokë, ishte një i lagjes, që kishte kaluar me bandat kundërshtare.

   Një barbari që vjen nga e kaluara. 

   Visar Zhiti është tejet i ndjeshëm për vuajtjet e të tjerëve, për peripecitë, zvarritjen e nëpëkëmbjen e të përndjekurve dhe të burgosurve politikë edhe në kohën e demokracisë, që kërkojnë drejtësi dhe jo vetëm dëmshpërblimin e dënimit.  

   Visari ka qenë dhe mbetet poet i dhimbjes njerëzore, ka qenë dhe është me të mundurit, me të vuajturit, me të drejtën e mohuar, me të privuarit e lirisë, kundër çdo pushteti apo qeverie qoftë. Ja si e jep ai grevën e urisë të ish të burgosurve politikë në lagjen “Komuna e Parisit”, ku mori pjesë edhe Hektori, pesonazhi i romanit . “U dëgjuan sirenat e makinave të policisë. Një polic doli  me të shpejtë ngë makina e parë dhe hapi derën e makinës më pas. Ministri i Punëve të brendshme, që shoqërohej me tre-katër civilë, që rrethoheshin nga policë. Njëri nga civilët foli rreptë: “Ministri kërkon t’ju dëgjojë, ç’kërkesa  kini dhe t’ju këshillojë të lini greven e urisë, të meremi vesh…. Brofi më këmbë një grevist: Jep dorëhëqjen ti. Ti prokuror i diktaturës, ti që më ke dënuar! Ministri mbeti. Dukej si një nofull e madhe. Dhe iku. Pas tij edhe ish-kryetari i Degës së Brenshme të qytetit L,, i cili e kishte futur në qeli aktorin, që të shkruante një  dramë për ta… Përmes turmave të çakërdisura, po vraponte një zjarr. Një zjarr me këpucë. Në formë njeriu zjarri. Britmat: Liri, Lirak..Po digjej ai që kisha njohur unë,  (Liraku) që sapo kishte hedhur benzinë mbi veten… Ish të përndjekurit e Shqipërisë djegin veten per Shqipërinë, politikanët djegin shqipërinë për veten e tyre”.

“Është demokraci e tyre, s’është  jona” tha  aktori Ziu, i teatrit të rrugës…   

   Megjithatë Hektori ishte dhe mbeti rob i skenës, sepse e donte atë dhe lojën e aktorit. Ndonëse i lodhur dhe i zhgënjyer, aktron me teatrin e rrugës, në spital, në amfiteatrin e Durrësit, ku punonte si punëtor për riedukim, sepse teatër nuk kishte.  

   Visar Zhiti, si për ndrequr diçka të thellë në shpirtin tonë kolektiv, fton në romanin e tij shenjten Nënë Terezë. Ndjenja e mëshirës, mbi të gjitha e dashurisë, e përshkon tej e ndanë veprën. Por e shoqëruar dhe me çudinë.    

   Në kohën e pandemisë, kur njerëzit ishin mbyllur brenda nën trusninë e një stresi të ri, protagonisti i romanit eksperimentoi teatrin lëvizës me ekskavator, një ide gjeniale e studentit shqiptar të Milanos, Atjonit personazh. Kova e ekskavatorit, si një këpucë gjigante, brenda së cilës aktronin Hektori dhe Kukulla Barby, lëviste nga ballkoni në ballkon, nga pallati në pallat, nga lagjia në lagje, nga qyteti në qytet, për t’u gjendur pranë qytetarëve të ngujuar, të cilët këqyrnin e dëgjonin nëpër ballkone, dritare e taraca dhe tundnin duart si të çliruar. Teatër eksperimental, i pa paparë, absurd, por sa human! Ndoshta ishte shfaqja e parë në botë në kovën e një ekskavatori me skenografi këpucën dhe monologu ngjethes i aktorit, që të zgjonte jetën e ngujuar. “Kemi harruar të duam, të ndihmojmë nëri-tjetrin dhe veten,” monologonte ai dhe recititonte lutjen-poezi “Jetë” të shenjtores Nënë Terezë.

   Eshtë aftësia  krijuese e autorit të romanit, që na e jep personazhin në situata të tilla rënieje, por edhe në ringritje, ferri apo qielli. Por është dashuria që e ringjall, një dashuri që e kthen në jetë: dashuria e vajzës, Irisit, që vinte pas kaq kohësh nga Amerika bashkë me të shoqin nga Kosova, Marinin, një çift aktorësh dhe krijuesish, emigrantë në SHBA. Takimi i tyre i parë me Hektorin është i befasishëm, tronditës, i bukur, shërues. Për herë të parë u ndje baba i vërtetë. Ajo i solli lumturinë e munguar aq gjatë. ”Po merrja ngazëllimin e munguar, aq shumë së brenshmi, sa ndjeja gufime në gjoks…Ngjante me një dënesë. Ndarja mes nesh s’ia kishte dalë të fitonte..,”

   Irisi me Marinin qëndruan gjatë me Hektorin, për ta jetuar dhe ndihmuar, por edhe për të mësuar prej tij, për të shkruar për të. Janë shumë kuptimplote bisedat dhe ndjeshmëritë mes tyre. Marini është djalë nga Prizreni, nga Kosova, e zgjeron atdheun dhe shpirtin. Ata do të jenë edhe dëshmitarë të fundit tragjik të tij, të epokës së tij.

   Ky është edhe epilogu i romanit, rekuiem i Mozartit. Prishja e teatrit të vjetër me ekskavatorin përbindësh dhe mbetja e aktorit nën rënoja. Një skenë tronditëse, tragjike, por edhe domethënëse,  e përshkruar nga Visar Zhiti me ndjenjë, forcë dhe art Visarian. 

   Nisi shëmbja e teatrit, por edhe e aktorit brenda tij. Aktorët, të vjetër e të rinj, të ndarë më dysh. Teatër kundër teatrit. Në luftë me vetvetën dhe me qeverinë. Mendoj se aktori, ashtu si autori, nuk janë për prishjet, ata duan kujtesën, dëshminë, reliket e kulturës së shkuar, si muze, edhe për vetë historinë e tij teatrore, edhe me ato gjyqet politike që ishin kryer në të si lojë vdekjeje. Diku tjetër të ndërtohej një teatër i ri, fuksional, modern, i bukur, si në botën e qytetëruar. 

   Aktori i plagosur mediton: “Teatri ra i gjithë. Më ra trari mbi kokë, ai më vrau… Është skena ku erdha vetë, i ri. Herët – kur ishte vonë, ky ishte ende herët. Çdo vend ka teatrin që meriton… Mos isha prapë në rol? S’ka si të jetë ndryshe. Sidomos në një teatër, qoftë edhe i shëmbur… Duhesha kurban. Por s’jam as ne themelet e teatrit të ri. Ky ishte fundi im”

   Në momentet e fundit, i vjen Atjoni, studenti, si një engjell mbrojtës dhe përdëllyes: 

“Si i dërguar nga qielli. Nga andej vij…”

   Kjo ishte vdekja e parë, nën gërmadhat e teatrit. 

   Shkrimtari na jep edhe në një vdekje të dytë të aktorit, si gjithnjë të dyzuar,  në shtëpinë e tij, ku ai shkon  i plagosur për vdekje dhe si në jerm  rikujton jetën e tij, të dashurit e tij, nënë Marijen, Erikën, Irisin, Martinin, Kukullën Barbi, miqtë aktorë dhe joaktorë, maskat dhe këpucët e aktorit. Ndezi një qiri dhe  flakëzën e vogël sa një gjuhë zogu ia afroi një maske të errët lëkure dhe flakëzat  si flatra zogjsh  përpinë gjithë shtëpinë dhe atë vetë që u kthye në hi. (mos është urrejtja e antiaktorit për maskat e teatrit e të jetës me maska në fytyrë dhe hiri i përjetësisë të aktorit të vërtetë, që mbetet?)

   Në sekuencën e tij të fundit të imaginatës së ndezur, ai  sheh edhe arkëmortin e tij, ku bënin homazhe njerëz  me maska, mes tyre sheh edhe kurrizin e Çaços, aktorit spiun, që rënoi perfundimisht  jetën dhe martesën e Hektorit me Erikën, por tashmë ishte kthyer në teatrin politik të kohës. Një gjetje tjetër identifikuese dhe metaforike e autorit të romanit.

   Një parantesë: Tek flisja e denoncoja në TV prishjen e varrit dhe të bustit të Mit’hat Frashërit, ç’koinçidencë, personazh dhe në roman, gazetarja me pyeti: ”Kush e prishi varrin e Mid’hat Frashërit? – Mbeturinat e shëmtuara, por edhe të rrezikshme të enveristëve, thashë.- Konkretisht, pyeti sërish ajo. – Çaçoja, përmenda krejt natyrshëm, personazhin e romanit “Këpuca e aktorit”. Ai nga realiteti u fut brenda në roman dhe nga romani tani del në realitetin jashtë.

    Në roman, edhe kur ka ndonjë skenë, ku ngjan sikur bie ritmi apo tek-tuk zgjatje të qëllimshme, ngërthime eseistike, etj, ato janë pjesë strategjike e romanit, e ritmit dhe aritmisë gjenerale, e asimetrisë estetike, stili i përshtat kohës së rrëfimit dhe personazheve me asosacione idesh dhe “përroin psikik” të tyre.

   Teksti fundor ose epilogu III mbi Ukrainën, për mua fare i beftë, por që autori gjen një pikë lidhëse, misionare – teatrin dhe aktorin Zhelenski, tashmë president i Ukrainës, teatri shkon në front, është dhimbja konkrete për Ukrainën që po qendron e rrënuar. Përsëritet motivi human i Visar Zhitit për të rënët, për  padrejtësitë e kësaj bote, por edhe për qëndrestarët me gjakim universalizimin.

   Gjithashtu vë re tek-tuk edhe ndonjë referencë të personaliteteve të shquara të teatrit apo të kulturës, një shfaqje të eruditizmit, që sikur e bën veprën më të mençur, por Visari tanimë nuk ka nevojë për to, shkrimtaria e tij e bukur dhe e mënçur ka zërin dhe fjalën e tij magjike.

Marrëdhënia e Midhat Frashërit me librin

by

(Fjalë me rastin e dhënies së çmimit për veprën më të mirë studimore në panairin e librit 2021)


Uran Butka


Vlerësimi nga ana e jurisë së panairit të librit 2021 me çmimin për veprën më të mirë studimore është një akt madhor, por edhe një domethënie për veprën e zgjedhur të Mid’hat Frashërit, e cila rrjedh nga një përcaktueshmëri genetike e hershme, nga një vullnet titanik, ndjeshmëri e lartë artistike, kulturë e gjerë evropiane dhe një mendje e ndritur. Ndoshta edhe një providencë, që vepra madhore e tij që i rezistoi kohës (shekujve 19, 20 dhe 21), përbaltjes dhe amnezisë shoqërore e politike, të rikthehet e të vlerësohet pas 140 vjetësh, kur është më i nevojshëm se kurrë.Gjithashtu është një akt kulture, sepse vlerësimi i kësaj vepre vjen nga njerëzit e kulturës, nga juria profesioniste e librit, por vjen edhe nga vetë libri, i cili ia kthen borxhin, mundin e mirënjohjen të Zotit. Libri ishte qenia më e çmuar e Midhatit, madje edhe përpara lirisë apo që të çon te liria, mjeti i ndriçimit, ndërgjegjësimit dhe përparimit të një kombi.Në moshën 17 vjeçare, djaloshi Frashëri, themeloi në Stamboll biblioteken personale “Lumo Skëndo”, duke dëshmuar një mëvehtësi dhe një mendësi kulture vetiake, në mjedisin e rilindës dhe të bobliotekave të Abdyl, Naim dhe Sami Frashërit.Botimet e para të tij ishin libra për shkollat shqipe, me të cilët fëmijët të mësonin gjuhën e mëmës dhe diturinë, si edhe përkthimet nga gjuhët e perëndimit të një letërsie artistike dhe edukative për të rinjtë, ndër të cilët edhe “Vilhelm Teli”, për të ngjallur ndjenjën e lirisë e të çlirimit kombëtar.Si kryetar i Kongresit të Manastirit (1908) ai ka meritën që ndihmësoi për miratimin e alfabetit plotësisht latin të shqipes, me të cilin ai shtypi librat, gazetat dhe gjithë literaturën e mëpasme.Më 1909 botoi revistën kuturore “Diturija”, që vijoi për 20 vjet dhe ishte një libër i hapur për shqiptarët.Haxhiqamilistët ai dogjën shtëpinë dhe bibliotekë në Elbasan më 1914, ku ishte mësues i shqipes, pas dorëheqjës nga qeveria e Ismail Qemalit. Më 1917, armiqtë e librit ia dogjën pasurinë librore, që e kishte sjellë nga Stambolli dhe e kishte vendosur për ta ruajtur në shtëpinë e Vrionasve në Berat. Atje, mes të tjerash, gjendeshin, sipas pohimit të vetë Mid’hatit, edhe dorëshkrimet e Abdyl Frashërit per Komitetin e Stambollit dhe Lidhjen shqiptare të Prizrenit.Por ai as nuk u thye, as nuk iu nda librit.Kur ndodhej në Evropë, në vitet 1914-1922: në Bullgari, Rumani, Gjermani, Zvicër, Angli dhe sidomos në Paris dhe Gjenevë, ku ai ishte kryetar I delegacionit shqiptar në Kongerëncën e Paqes dhe Lidhjen e Kombeve, ai shkroi dhe botoi veprat kryesore të tij si “Hi dhe Shpuzë”,”Letra nga një udhëtim në Zvicër”, “Rilindja shqiptare”, “Shqiptarë e sllavë”, “Rivendikimet shqiptare”, “Çështja e Epirit”, “Shqiptarët në vend të tyre dhe jashtë”, “Për Shqipërinë” etj. Po ashtu, mblodhi nektarin e literaturës evropiane, bleu me shpenzimet e tij veprat më të mira veçanërisht botimet për Shqipërinë, shënoi në çdo cep të tyre vendin, datën dhe çmimin dhe i solli në Shqipëri. Kjo pasuri librore prej mëse 40.000 vëllimesh, e sekuestruar në në fund të vitit 1944 nga komunistët, ndodhet sot në Bibliotekën Kombëtare dhe në institucione të tjera private e shtetërore. Një sallë e Bibliotekes kombëtare sot mban emrin dhe botimet e Lumo Skendos.Në vitet 1923-1926, kur ishte ambasador i Shqipërisë në Athinë, përveç mbrojtjes së fuqishme të çështjes Çame, ai nuk u shkëput nga libri dhe krijimtaria, madje prej andej dërgoi dhe botoi në Tiranë librin “Plagët tona”,(1924) një vepër më karaktes të theksuar sociologjik etjKur u kthye nga Greqia, pasi dha dorëheqjen si ambasador për faktin e shëmtuar kombëtar të shtetit shqiptar të faljes së Shën Naumit dhe të një pjese të Vermoshit -Jugosllavisë, bashkë me protestën midhatjane” Anjë pëllëmbë të mos japim nga trupi i mëmëdheut” , Midhati u shndrrua nga diplomat, historian, shkrimtar, publicist, biograf, albanolog, bibliograf, përkthyes, kritik gjuhësor dhe letrar etj, në një librar të thjeshtë. Çeli në Tiranë librarinë “Lumo Skëndo”, një vatër e librit dhe e kulturës shqiptare në vitet ‘30-’40, ku merrnin libra, por edhe shpjegime, udhëzime ,komente, porosi për to nga librari Lumo Skendo për intelektualët, por edhe për të rinjtë, nxënësit , njerëzit e thjeshtë. Ndërkohë, Libraria “Lumo Skendo” kishte marrëdhënie me libraritë dhe shtëpitë botuese të vendeve kryesore te Evropës, si edhe me dijetarë dhe albanologë të shquar evropianë si Shuflai, Pedersen, Jokli, Roques, Majer etj Jeta dhe puna në librarinë “Lumo Skendo” ishte periudha më e qetw dhe më e bukur në jetën e tij.

Homazh për Ramadan Pasmaçiun dhe veprën e tij

by

Uran Butka/

Ramadan Pasmaçiu lindi më  në Berat në një familje te njohur qytetare. Mësimet e para i mori ne vendlidje. Te mesmet ne Teknikumin e Naftës në Kuçovë. Atje nisi provat e para në letërsi. Me rekomandim të Lidhjes së Shkrimtarëve u dërgua në Universitetin e Tiranës ne degën e Gjuhës e të Letërsisë. Pas diplomimit, u emërua drejtor i shkollës së Shëngjergjit të Tiranës, ku u shqua për kontributin në fushën e mësuesisë dhe të edukimit, por edhe të publicistikës. Kjo ishte arsyeja që u  u tërhoq si gazetar I kultutës në gazetën “Bashkimi” . Më tej shërbeu si gazetar te gazeta “Mësuesi” dhe për 18 vjet kryeredaktor i revistës “Yllkat”. Këto veprimtari I dhanë mundësi të njihte mirë jetën dhe njerëzit e thjeshtë, për të cilët shkroi  ese dhe reportazhe, por edhe tregime e novela, që u pritën ngrohtë. Kështu u bë  i njohur njoh si publicist  dhe  krijues i suksesshëm. Në vitet ’60 u pranua anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve e të Artistëve të Shqipërisë. Ka lëvruar me sukses të gjitha gjinitë letrare në fushën e poezisë dhe të prozës me vepra te arritura në letërsinë për femijë dhe të rritur si “Dy shokët, “Mësuesja”, “Dashuria e nënës”, “Xhufi”, “Metamorfozë”,”Kasollja”, “Leka”, “Përralla të vërteta”, etj mjaft nga  të cilët u nderuan me çmime kombëtare etj. Ai meritoi edhe çmimin e madh “Migjeni” për romanin në katër vëllime “Udhëve të fëmijërisë”, ku shpalos artistikisht jetën e përditshme të bukur, por edhe me varfëri e brenga të fëmijërisë. Ky është një nga librat më të arritur në letërsinë shqiptare për moshën e vogël dhe adoleshente. 

    Kështu jeta e Ramadanit mori drejtimin e shkrimtarisë.

    Me përmbysjen e regjimit ditatorial,  krijimtaria e tij mori një hov të ri me veprat madhore “Ju flas me zemër të hapur”, “Flaka e shpresës”, “Shtjellat e bardha”, “Kush rron duke shpresuar” etj

    Në fushën e krijimtarise ai la kumte te pashlyera, po ashtu edhe në rrafshin e marrëdhenieve njerëzore dhe shoqërore. Ishte dhe mbeti njeri i dashur me njerëzit, i qeshur, i komunikueshem, njeri I sakrifices, punëtor i palodhur dhe  me humor të shëndetshëm ( mjafton te kujtosh humorin dhe çiltersine tek libri “Ju flas me zemer te hapur”, ishte njeri i thjeshte , por i kulturuar, demokrat  dhe mbi të gjitha qytetar dhe shqiptar i mirë. Mjafton te lexosh botimet : Flaka e Shpreses” dhe “Shtjellat e bardha” , ku ai derdh dashurine në Shqipërinë, edhe veçan per Beratin e beratasit, si edhe vepren e fundit voluminoze, thuajse autobiografike, “ Rrënjët e zemrës”” ku Ramadani shkrimtar dhe njeri, sheh brenda vetes, por edhe brenda shpirtit të familjareve të tij te dashur, shokëve të jetës, miqve, armiqve, bashkëkohesve të përkatësive të ndryshme politike, të vuajturve dhe kundërshtarëve të regjimit hoxhist. 

     Ramadani iku i plotë, sepse bëri sa mundi dhe la gjurmë në jetë dhe krijimtari, që mbeten në memorje dhe  transmetojnë edhe në ikje e në përjetësi – mirësi e dashuri.

     Viti 1975

    (Fragment nga romani i Ramadan Pasmaçiut “ Rrënjët e zemrës”)  

    Në atë vit të zymtë e të paharruar – 1975, lufta e klasave po shënonte një tjetër kulm. Shumë intelektualë me “kleçkë” në biografi, dëboheshin egërsisht  nga qendrat e banimit të përhershëm, si të deklasuar dhe syrgjynoseshin  provincave dhe skajeve të thella.

    Një ditë, qysh  pa gdhirë, arriti te shtëpia e vogël  njëkatëshe  në rrugën Fortuzi të Tiranës një kamion I mbuluar me një mushama ngjyrë gri të përbaltur. I rrëmbeu shpejt me gjithë foshnjën  gjashtë muajshe dhe me ato të pakta plaçka që mundën  dhe u zhduk me rrëmbim. Nuk e kishte aspak të ndryshëm përgjasimin  me kamionët fashistë e nazistë , që mbusheshin me atdhetarë në kampet e shfarosjes.

Ata i zhvendosën në Tropojë.

   Mirëpo, papritur sekretari i parë i rrethit urdhëroi t’i hiqnin menjëherë prej andej, se qenë pranë kufirit dhe si armiq të popullit, mund të arratiseshin. I ngritën dhe çuan shpejt në Fierzë dhe i futën tek dhomëza e rojes në një ndërtesë në zonën B. Të nesërmen i thirrën  në një mbledhje të popullit. Urani kërkoi të shkonte vetëm atje, por ime motër, Merjema s’mundej, ishte me foshnjën në gji. “Në asnjë mënyrë, thanë. Do të jeni të dy patjetër.!”.  Morën vajzën dhe shkuan. 

    Salla ishte e madhe, e ftohtë, që të fuste tmerrin. E mbushur përplot me punëtorë, nëpunës dhe arsimtarë.  Në krye,  përpara një tavoline të gjatë e të mbuluar me beze të kuqe, kishin zënë vend funksionarët e partisë  të Bajram Currit e të Fierzës dhe një i deleguar nga qendra në Tiranë. Ishte një nga ato lloj mbledhjesh, që organizoheshin nga partia dhe Sigurimi I Shtetit për të diskretituar armiqtë e klasës si edhe për t’u kallur  frikën njerëzve, që të rrinin urtë dhe të ulnin kokën.

    Në fillim ngritën më këmbë Merjemën, që mbante në duar fëmijën dhe e pyetën:

– A e di pse të kanë sjellë këtu?

– Më ka sjellë qeveria që të punoj si mjeke.

– Po arsyen pse ju dëbuan nga Tirana, e di? Këtë duhet t’ia thuash klasën punëtore me gojën tënde!

    Ajo nuk arriti të përgjigjej. Foshnja ia dha papritur  të qarit dhe u mek. Ai gjyq i turpshëm dhe i egër u ndërpre për disa çaste. Pas pak u ngrit një punëtor i gjatë dhe i parruar, me nje kasketë në kokën e pakrehur, brofi më këmbë dhe i tha me zë të lartë:

– Në çerdhe jemi këtu, apo në mbledhje? Mbyllja gojën asaj grinjares, a merr vesh, se s’po na len me folë!

Mjekja  heshti, veç fytyra iu skuq sakaq. Vështroi vajzën e djersitur dhe u përpoq ta qetësonte.

– Jepi pak gji- i tha ngadalë Urani.

– Më është prerë qumështi, -ia ktheu ajo, duke belbëzuar.

Urani i pëshpëriti me zë të ulët: “Mua mund të më arrestojnë. Kështu veprojnë zakonisht pas mbledhjeve të tilla Po ti mos e humb. Kthehu menjëherë në Tiranë te nëna”.

     Pastaj u ngrit dhe  dhe tha me zë të lartë: Ç’e trazoni gruan? Ja ku më kini mua. Unë jam i biri i Safet Butkës që ka qenë profesor dhe antifashist i internuar në Ventotene, që ka luftuar kundër pushtuesve dhe që u vetëflijua  për të ndaluar vëllavrasjen”

U bë një qetësi, që s’pritej dhe që  nuk zgjati. E tërë salla sikur u lëkund tek shpërthyen  thirma të papërmbajtura e të shfrenuara: 

– Armik i partisë! Armik i popullit! 

– Ti nuk e ke vendin këtu, , po në Spaç!- thirri nga podiumi njëri nga sekretarët e partisë.

Menjëherë pas tij, foli  drejtori i gjimnazit të Fierzës, një thatanik hundëpetë:

– Po ky është kulmi, or shoku sekretar! Ai po na i bën ballistët patriotë e luftëtarë kundër fashizmit! Ky qëndrim është në kundërshtim flagrant me mësimet larpamëse të shokut Enver!

Atë çast u hodh i deleguari I Tiranës:

– E saktë ajo që thua. Nuk duhet të harrojmë për asnjë çast se Fierza  është kantier i madh ndërtimi. Mund të na hedhin edhe digën në erë! Si mund të mbahen  reaksionarë si këta këtu?

Po ja që pas të deleguarit kërkoi leje dhe e mori fjalën një mekanik flokëthinjur:

– Shokë, thirri ai. Unë jam kolonjar, e njoh mirë familjen Butka. Vetë shoku Enver e  ka ngritur lart Sali Butkën, Gani Butkën e sa të tjerë, që kanë dhënë jetën për Shqipërinë.

Përsëri plakosi një heshtje, por disi më e gjatë se e para.

– Dale, dale! – U duk se u zbut paksa I deleguari. – Ne e organizuam këtë mbledhje për të marrë mendimin e klasës punëtore. Është partia qjo që do t’I shoshitë gjërat më thellë dhe do të vendosë. 

Mbledhja u mbyll me aq.

Më pas Komisioni I Dëbim-internimeve në Tiranë vendosi që ata të  nguleshin për arsye politike  në Martanesh, ku mbetën 11 vjet me radhë.