Archives for January 2013

PROFESOR AHMET GASHI, MËSUES I POPULLIT” RILINDASI I FUNDIT

Mësuesi i Popullit Ahmet Gashi- jeta dhe vepra/

Nga Gani Demir Ratkoceri/*

 Është vërtet një kënaqësi e madhe të shkruash për Profesor Ahmet Gashin, por njëkohësisht edhe një punë e vështirë.  Kjo sepse , nga njëra anë, Ahmet Gashi është mbase Rilindasi i fundit i Shqipërisë dhe një njeri që e kam njohur personalisht, nga ana tjetër ai ka një jetë dhe veprimtari kaq të pasur , të gjërë dhe të shumanshmeProf. Ahmet Gashi u lind më 1 shtator 1888 në Prishtinë (Kosovë). Ai rrjedh nga një familje e varfër , nga ato mijëra syresh të shpërngulura me dhunë nga trojet etnike në ish Sanxhakun e Nishit, fill pas Traktatit poshtërues të Shën Stefanit, traktat ky për shqiptarët tragjikë që pasoi lufta ruso-turke 1877-1878. Atëkohë, rreth 300 mijë shqiptarë të atyre rretheve, lanë tokat dhe pasurinë e tyre dhe u drejtuan për Kosovë e Turqi.Në Turqi ata u vendosën në krahinën e Bafrës, të qarkut të Izmirit, ku ende ruajnë me fanatizëm e dashuri zakonet dhe kulturën tonë kombëtare. Madje, fëmijët pa shkuar ende në shkollë, flasin të gjithë vetëm shqip. Këte e kam vërejtur edhe vetë gjatë vizitës sime atje në vitin 1990.Ata që u vendosën në vise të ndryshme të Kosovës, vuajtën po ashtu sikurse edhe bashkëkombësit e tyre të fatit në Turqi, për shkak të mosinteresimit dhe përbuzjes nga ana e pushtetit të atëhershëm osman. Vetë Profesor Gashi e përshkruan kështu gjendjen e familjes së tij:“Babai im quhej Latif Ibrahim Gashi, nga katundi Pllavcë afër Leskovcës, nëna ime quhej Metije Ismail Thaçi, nga katundi Zhinipotok, po afër Leskovcës. Më 1878 të detyruar nga barbarizmat e serbëve që dogjën dhe shkretuan ato krahina, u shpërngulën si “muhaxhirë” në rrethet e Prishtinës. Këtu u linda unë, më 1 shtator 1888. më 6 mars 1914 ata mundën të vijnë në Elbasan. Në këte qytet baba më vdiq më 1915,  kurse nëna më 1930.”Babai ka qenë punëtor-lëkurëpunues te një tregtar prishtinas. Nëna ishte amvisë, por punonte në shtëpi edhe me vegje pëlhura për veshje, kundrejt një page të vogël nga ana e tregtarëve të manifaturave.. Ende i kam në veshët e mi rrënkimet e të dyve, për shkak të punës së rendë që bënin dhe mjerimit të familjes sonë.”Ahmeti i ri u rrit në këto kushte, por u edukua me dashurinë për kombin dhe atdheun e vet të pushtuar nga osmanllinjtë dhe të copëtuar nga fqinjët barbarë. Prindërit kishin një dëshirë të madhe që ai të merrte një arsim të mirë, veçanërisht e ëma, e cila bëri shumë që ai të shkollohej.. Në kujtimet e veta, lidhur me këte aspekt, Profesori  shkruan: “Më tepër se babën, e kisha nanën një edukatore të mirë. Me këshillat e ëmbëla ajo më ngjalli  dashuri për dijeni dhe ma nxiti vullnetin për ta vijuar shkollën e për të studjuar aty me zell. Duke sakrifikuar nga ekonomia familjare, ajo më siguronte veshjen e librat e shkollës dhe gjithçka që më duhej si nxënës”.

Nxënës në shkollën fillore dhe gjimnazin e ulët të Prishtinës/

 Kaq i madh ishte gëzimi që ndjeu Ahmeti i vogël kur e ëma ja bleu librat e shkollës, sa atë natë ai fjeti me to nën jastëk, duke parë ëndërra të bukura për klasën , bankën ku do të ulej me dy tre vetë të tjerë, madje në radhën e parë që ta shihte më mirë mësuesin dhe të dëgjonte çdo fjalë që thosh ai..Mësuesi herë i përfytyrohej një burrë i urtë, me zë të qetë, të butë, i pashëm dhe i veshur hijshëm, dhe herë një mësues i ngrysur, nopran, që bërtistefortdhegodiste me thupër herë njërin nxënës, herë tjetrin. Kjo sepse Ahmetikishdëgjuar shpesh nga fëmijë më të rritur që vijonin shkollën, por edhe vetë ekishvizituar herë pas herë oborrin e shkollës nga kureshtja. Atëkohë në shkollë (mejtep) jepnin mësim edhe hoxhallarët, që për një gabim të vogël jo vetëm që i rrihnin nxënësit, por edhe i mbyllnin në fallak (bodrumet e shkollës).

Atë mëngjes që do shkonte në shkollë, Ahmeti u ngrit herët. Ndërkohë e ëmakishpërgatitur gjithçka që i duhej.  Madje, ajo e shoqëroi edhe vetë deri në shkollë, ku mësuesi i priti mirë, u foli nxënësve me dashamirësi, i këshilloi të silleshin mirë e të studjonin me zell, ta donin njëri – tjetrin  etj.

Dashuria për nënën, për shkollën dhe prirjet natyrore e bënë Ahmetin e ri të suksesshëm në mësime në të dyja shkallët e para të shkollës në Prishtinë. Kjo e ndihmoi të kalonte edhe konkursin që kërkohej për të vijuar shkallën e lartë të shkollës së mesme. Vetë Ahmeti tregon për këte: “ Si mbarova shkollën fillore dhe gjimnazin e ulët pesëvjeçar në Prishtinë, u provova me konkurs dhe fitova bursën e klubit shqiptar “Rinia e Atdheut” për të vijuar klasat e larta të gjimnazit në Shkup, atëkohë kryeqendra e Vilajetit të Kosovës”.

 Mësimi dhe veprimtaria atdhetare në gjimnazin e Shkupit/

Kalimi nga gjiri i ngrohtë i familjes në konviktin e përzierë me nxënës krejt të panjohur u kapërcye shumë shpejt e lehtë nga Ahmeti djaloshar, nisur nga vullneti i tij i paepur për t’u bërë i denjë për veten , familjen e atdheun. Shkupi i dukej më shumë i ndryshëm se sa i ngjashëm me qytetin e lindjes, Prishtinën. Ishte i ngjashëm për nga xhamitë e shumta, por i dallueshëm pë lumin e bukur të Vardarit që e përshkonte atë mes për mes, për kalanë hijërëndë dardane, ku ishin vendosur ushtarë turq, për lagjet me shtëpi të grumbulluara dhe jo me mëhallë të veçantë si në Prishtinë, me shtëpi të mbuluara me kashtë e pa dritare, me ca copa xhami të ngjitura me baltë , ku jetonin të gjithë të shpërngulurit nga viset e okupuara nga Serbia dhe që shfrytëzoheshin nga pasanikët e Prishtinës.

Padyshim, dallimi më i rëndësishëm qe sepse në Shkup shumica e popullsisë fliste shqip, në qytet e në rreth, ndërsa në Prishtinë shqipja flitej vetëm në lagjen me kësolla, “lagjen e muhaxhirëve”, si quhet ende sot.

Në konvikt jetonin nxënës nga Rumelia: maqedonë, grekë, bullgarë, vllehë, nga pakicat kombëtare, bashkëkombësit e të cilëve kishin tanimë shtete të pavaruara nga Turqia. Shqiptarët që përbënin 4/5  e Rumelisë ndërkohë ende ishin nën zgjedhën osmane. Joshqiptarët kishin mundësi të lexonin në gjuhën amtare gazeta, revista, libra lirisht, që ua sillte qeveria e shteteve përkatëse kombëtare, apo që shtypeshin pa pengesë edhe në vetë Rumelinë, ndërsa nxënënsit shqiptarë s’e kishin këte privilegj. Ja çfarë shkruan Profesori për këte:“Në gjimnazin e Shkupit kisha shokë me kombësi serbe, bullgare, greke etj. Ata më treguan se u vinin gazeta, revista , libra në gjuhën e tyre amtare . Duke i lexuar këto materiale mësova se çfarë shkruhej për shqiptarët, që paraqiteshin si turq dhe sikur gjoja ne shqiptarët ishim pushtues të tyre. Kjo na nevrikoste , dhe habiteshim pse gjithë ky diskriminim ndaj neve shqiptarëve, pse ata kanë të drejta kombëtare dhe ne shqiptarët jo? Kështu mendova të krijonim një klub edhe ne shqiptarët. E bisedova me shokët dhe vendosëm ta ngremë klubin tonë. Në fakt ndjenja kombëtare ishte zgjuar dhe zhvillua te unë që fëmijë, sepse ngjarjet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit jo vetëm që s’ishin shuar, por përforcoheshin nëpër odat e burrave dhe unë i dëgjoja tregimet për to me shumë ëndje nga vetë goja e ish pjesëmarrësve aktivë. Dëgjoja për vëllezërit Frashëri, Komitetin e Stambollit, Vaso Pashën, Hoxhë Tahsinin, Zija Prishtinën  etj.Klubi që ngritëm nisi të përhapë edhe ai shtypin ilegal shqiptar, jo vetëm në Shkup por edhe në qytete të tjera. Ishin libra , gazeta e revista që botoheshin asokohe në Rumani, Bullgari, Amerikë e gjetkë. E gjithë kjo ma përforcoi dashurinë dhe dëshirën për një Shqipëri të lirë..”Lidhur me mësimet, Ahmeti shkruan: “Kam dalë gjithmonë i pari në çdo klasë të gjimnazit, i ndihmoja shokët, sepse edhe nga natyra ime isha i prirë t’i mësoja të tjerët me durim. Por kështu përforcoja edhe njohuritë e mia”

 Student në Stamboll/

Ahmeti i ri , me mbarimin e studimeve në gjimnazin e Shkupit, fitoi të drejtën e shkollës së lartë në Stamboll, përsëri me konkurs, duke siguruar njëkohësisht edhe bursën, gjë që ishte e domosdoshme veçanërisht për të , që vinte nga një familje e varfër. Nisi jetën e studentit në Institutin e Lartë Pedagogjik katërvjeçar.Sa ishte në gjimnaz, ai pati lexuar edhe letërsi jashtëshkollore, pat përvetësuar gjuhë të huaja, përveç turqishtes dhe gjuhëve orientale, edhe frëngjishten. Në këte të fundit pat lexuar për historinë klasike greko-romake, letërsinë dhe historinë e mesjetës , si dhe të Rilindjes. Kështu ai shkoi në Stamboll me një formim kulturor të kënaqshëm. Dhe nuk e pati të vështirë t’u përshtatej kushteve të reja aty. Natyrisht jeta në metropolin perandorak osman ishte dukshëm më  e zhurmëshme dhe më e gjallë se në kryeqendrën provinciale , në Shkup. Ahmeti ishte i vetëdijshëm, që sidoqoftë ky metropol tani përfaqësonte një perandori në rënie, të sëmurë rëndë dhe që s’bënte asnjë përpjekje serioze për t’u shëruar e reformuar. Çdo ditë që kalonte ajo humbëte nga një copë nga trupi i saj i madh. Brenda kësaj godine që po shëmbej, ishte edhe Shqipëria me katër vilajetet e saj, Kosovën, Manastirin, Janinën e Shkodrën, me një sipërfaqe rreth 92 000 km². Shqiptarët duhet të luftonin që të dilnin sa më shpejt nga kjo ngrehinë para se ajo t’i zinte brenda duke u shndërruar në gëmadhë. Këte mësim Profesori i ardheshëm e gjeti te atdhëtarët e atyshëm, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga etj.Në kujtimet e veta ai shkruan: “Në Stamboll takohesha me shumë patriotë shqiptarë, si Ismal Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga etj , të cilët më këshillonin dhe udhëzonin se si të punoja për çeshtjen tonë të përbashkët kombëtare bashkë me shokët e mi. Takohesha edhe me shokët studentë shqiptarë në fakultete të ndryshme, si me Ali Mihalin, Zejnelabedin Vocin të fakultetit të mjekësisë, Ragip Lekën, Teki Delvinën nga Fakulteti i Drejtesisë e shumë të tjerë. Veçanërisht shumë studentë shqiptarë vinin nga vilajeti i Janinës. Shpërndanim letërsi kombëtare ndër studentët e ardhur rishtazi në Stamoll, duke ndihmuar kështu në zgjimin dhe forcimin e ndjenjës kombëtare te ta. Këte punë e vijova edhe pasi u emërova mësues në gjimnazin e Prishtinës, me nxënësit e qytetit dhe të fshatit. Këte radhë materialet propagandisike m’i sillnin studentët tanë që ktheheshin për pushime nga Stambolli”E asaj kohe është edhe vjersha e shkruar nga ai vetë, e gjetur tash vonë midis relikeve të Profesorit:

 Vajtim për Shqypnien/

 A, e mjera shqyptaria,

Sa në zi ajo ka ra!

E ka mbytun krejt vorfnia.

Fmit gjithkah ja kan shpërnda!

 Ah, të mjerat malet tona.

Mbetun virgjin tash sa mot!

Po mjerim se tash k’e vona,

S’ka se kush i kjan me lot.

 Ah, atdheu  jem i mjeri,

Se ç’po vun në robëri!

Humbi forca, humbi nderi,

S’ mbet për të, veç vaj e zi.

 Ah, të nderçmet armët tona,

Qi me fam kto ishin plot!

Pomjerisht, se sot k’e vona,’ka se kush i kjan me lot!

 Stamboll, dimër 1910/

 Ishte koha kur ngjarjet në Perandorinë Osmane po zhvilloheshin me një shpejtësi më të madhe. Perandoria po zvogëlohej fizikisht, po varfërohej ekonomikisht. Tani edhe populli turk nuk po e duronte dot absolutizmin e sulltanit. Kështu një grup intelektualësh, civilë dhe ushtarakë,  themeluan partinë “Turqit e Rinj” (Xhon Turqit), e cila shpalli një program demokratik, duke u bërë thirrje të gjithë popujve brenda Perandosrisë që ta përkrahnin atë në luftën e saj kundër Sulltan Hamitit, për shpalljen e Kushtetutës, që gjoja do t’u njihte të gjithë popujve jo turq të drejtat e tyre kombëtare. Ajo iu drejtua veçanërisht shqiptarëve, që ishin mbase më të pakënaqurit atëkohë dhe që kishin luftuar gjithnjë heroikisht për të drejat e tyre kombëtare.

Në fakt shqiptarët u joshën fort nga premtimi i xhon-tuqëve dhe luajtën rolin kryesor në përmbysjen e absolutizmit. Patriotët shqiptarë në Stamboll dolën në përkrahje të xhon-turqve, madje porositën studentët, që kur të ktheheshin në atdhe, të propagandonin në favor të xhon-turqve. Ahmeti ishte njëri nga propaganduesit e flaktë  në Prishtinë e në tërë Kosovën, sidomos në rrethin e Ferizajt. Për këte qëllim në pranverë 1908 në Ferizaj u tubuan 30 000 vetë, pothuaj të gjihë të armatosur, të prirë nga Hasan Prishtina, Idriz Seferi, Isa Boletini, Bajram Curri, Nazmi Gafurri, Hasan Hysen Budakova, Islam Spahia, Ramadan Zaskoci  etj.Në atë mbledhje u kërkua nga populli që t’i përkahë xhon-turqit për ta përmbysur Sulltanin,ose për ta detyruar atë që të shpallte Kushtetuën, që do t’u njihte edhe shqiptarëve të drejat e tyre kombëtare.. Për ironi, Sulltani shpresonte pikërisht të kundërtën, që shqiptarët do ta përkrahnin atë dhe jo xhon-turqit. Për këte kishte urdhëruar adjutantin e vet që ta lajmëronte edhe në mesnatë për çdo lajm nga tubimi i Ferizajt. Siç dihet, shqiptarët dërguan një ultimatum të firmosur nga 150 vetë, të gjithë prijës të shqiptarëve ku i kërkohej Sulltanit që ta shpallte pa vonesë Kushtetutën, pasi në të kundërt, të nesërmen ata , shqiptarët e tubuar do marshonin drejt e në Stamboll. Sapo e mori telegramin,  Sulltani u detyrua ta shpallë Kushtetutën (Hyrjetin).

Natyrisht pati edhe faktorë të tjerë që e detyruan Sulltanin ta bënte këte gjë.  Përmendim që në krye të treshes së shtabit të Xhon-Turqve ishte një shqiptar, prandaj mund të themi se shqiptarët luajtën rolin vendimtar në shpalljen e  Kushtetutës.

 Përpjekjet e Ahmet Gashit për zbatimin e Kushtetutës/

 Xhon-turqit përdorën gjithë demagogjinë dhe dhelpërinë e tyre për ta shfrytëzuar fitoren e arritur. Por edhe shqiptarët  patriotë punonin për ta sqaruar popullin që të mos mashtrohesh nga premtime boshe dhe demagogjia e xhon-turqve por të përpiqeshin për zbatimin konkret e sa më të shpejtë të Kushtetutës. Fushat më urgjente ishin arsimi dhe kultura kombëtare. Në nenin 4 të Kushtetutës thuhej: Do të sigurohet me kushtetutë  se është i lirë themelimi i shoqërive politike dhe mësimi pa pengesa në shkolla i gjuhës amtare”[1]Këte na e vërtetojnë edhe raportet e konsujve. “ Te shqiptarët është e përhapur ideja e formimit të Shqipërisë etnike autonome që do të përfshijë të gjitha viset shqiptare brenda Turqisë Evropiane. Por këte ide, për t’i bërë për vete shqiptarët , xhon-turqit e përhapën edhe vetë”

Por, siç dihet, të gjitha premtimet para Kushteutës, të bëra nga xhon-tutrqit, ndaj popujve jo turq kishin qenë vetëm demagogji. Sepse ata kishin për qëllim jo demokratizimin e perandorisë por ripërtritjen e saj , gjë që ishte megjithatë një iluzion, sepse kjo perandori ishte e destinuar të shëmbej përgjithmonë.Prandaj patriotët shqiptarë ia nisën punës në të katër vilajetet për propagandimin e çeshtjes kombëtare, përgatitjen e mësuesve shqiptarë, caktimin e një alfabeti mbarëkombëtar  etj. Në Kosovë ishte problem se edhe intelektualët flisnin në shtëpi turqisht, ndryshe nga  vilajetet e Shkodrës e Janinës ku flitej gjithkund shqipja. Në këto vilajete erdhën edhe ndihmat më të mëdha në kuadro e materiale mësimore, sidomos për Sanxhakun e Prizrenit, të Prishtinës, ku dominonte turqishtja.Me nxitjen  e Hasan Prishtinës, Prof. Ahmet Gashi u zgjodh sekretar i Klubit të Prishtinës, ku ishte edhe vetë nismëtar, e ku kryetar ishte Nazmi Gafurri, patriot i madh i vrarë në vitet 1922-1923 nga pushtuesit serbë. “Me nismën time-shkruan Profesori- u krijua Klubi shqiptar në Prishtinë”.Ahmet Gashi  e shndërroi klubin në fakt në një shkollë të madhe të mesme të shqipes, pasi ai ishte intelektual i përgatitur posaçërisht për këte. Ai kërkonte që aty jo vetëm të lexohej e të shkruhej shqip, por edhe të flitej vazhdimisht shqip.Ky klub u bë klub udhëheqës për të gjitha klubet e tjera të Vilajetit të Kosovës.Lidhur me shpalljen e Kushtetutës, Ahmeti shkruan: “Kushtetuta e vitit 1908 premtoi shumë për rininë shqiptare e kombet për të drejta të barabarta në perandori. Por këto kishin qenë fjalë boshe dhe rrena, sepse xhon-turqit u treguan përsëri shovenë dhe shtypës. Në fillim, i patëm disa të drejta, si hapja e shkollave shqipe, futja e shqipes nëpër gjimnaze si gjuhë e dytë etj. Por në vilajetet shqiptare këto të drejta na i hoqën përsëri, ndryshe me krahinat jo shqiptare, që vijuan t’i gëzojnë ato. U mbyllën ato pak shkolla shqipe dhe u hoq shqipja nga shkollat e tjera jo shqipe, si psh Shkolla Normale në Elbasan etj”

 Veprimtaria për alfabetin shqip/

Duke parë që shqiptarët hapën shkolla shqipe në katër vilajetet e tyre me alfabetin latin, xhon-turqit nisën propagandën , edhe me anë të shërbëtorëve të tyre shqiptarë, kundër këtij alfabeti kaurr, dhe propozonin alfabetin “më të lehtë” arab. Dy deputetë shqiptarë shqipfolës, Fuat Pasha nga Prishtina dhe Seit Hoxha nga Shkupi , hartuan një abetare në gjuhën shqipe më shkronja arabe dhe nisën eksperimentimin e saj në shkolla. Kjo i revoltoi pamasë shqiptarët , sidomos në Kosovë dhe në Klubin e Prishtinës, që ishte shndërruar në qendrën kryesore propagandistike për  çeshtjen kombëtare, arsimin shqip etj. Drejtuesit e klubit, Nazmi Gafurri dhe Ahmet Gashi menjëherë bënë një mbledhje të klubit me simpatizantët dhe ndanë detyrat për demaskimin e këtij projekti antikombëtar. Në atë kohë fanatizmi dhe injorance të madhe ishte vërtet e vështirë dhe e guximshme të dilje kundër alfabetit arab. Deri atëhere popullit të thjeshtë hoxhallarët i thonin “nuk nxen dielli pa sulltanin, që është kalif (i pari i fesë)”. Në atë kohë Prishtina si qytet kishte më shumë ushtarë se sa banorë , ajo kishte  20 xhami. Kështu, dy deputetët në fjalë e kishin të lehtë punën e tyre me abetaren me shkronja arabe, sepse gëzonin edhe përkrahjen e qeverisë e të hoxhallarëve.Natyrisht puna kryesore i binte Prof. Gashit pasi ai ishte edhe më i pëgatituri dhe më komunikuesi si  me njerëzit e thjeshtë, ashtu edhe me ata të shtresës së lartë  dhe ulematë (hoxhallarët).  Prof. Gashit iu desh të bënte një punë të jashtëzakonshme, ditën e natën, për ta hedhur poshtë abetaren me shkronja arabe. Së pari, ai bisedoi me parinë e qytetit një për një duke u përpjekur ta bindë atë  se gjuha shqipe nuk mund të shkruhej dot me shkronja arabe, por veç me shkronjat e Alfabetit të Stambollit të hartuar qysh në kohën e Lidhjes  Shqiptare të Prizrenit më 1878, në të cilën janë shkruar e botuar shumë libra deri atëherë. Madje ai ua tregonte këto libra dhe u recitonte fragmente nga poemat e Vaso Pashës, sepse si pashë besohej më shumë nga ta. Për më tepër Vaso Pasha ishte katolik që ishte bërë pashë dhe kish shkruar aq bukur në shqip me shkronjat e alfabetit të Stambollit, që më vonë u përmirësuan nga Alfabeti i Manastirit (1908).Pasi paria u bind dhe dha fjalën se do ta shkruajë promemorjen (memorandumin) se nuk pranonin abetare shqipe me shkronja arabe, por vetëm atë me shkronja  të Alfabetit të Stambollit), Profesori bisedoi me hoxhallarët kryesorë që edhe ata ia dhanë fjalën sikurse paria e qytetit. Pastaj u zhvillua një  mbledhje  në sallën e klubit, ku pas diskutimesh të gjata u vendos t’u dërgohej një memorandum qeverisë xhonturke, Sulltanit, deputetëve Hasan Prishtina dhe Ismail Qemali, me anë të të cilit kundërshtohej katërcipërisht abetarja me alfabetin arab dhe pranohej vetëm ajo me alfabetin e Stambollit. Kështu edhe u bë.

Shënojmë se në Parlamentin xhon-turk kishte 27 deputetë shqiptarë, por vetëm katër ishin patriotë të vërtetë: Hasan Prishtina, Ismail Qemali, Shahin Kolonja dhe Nexhip Draga. Ky i fundit ishte për luftë parlamentare dhe jo për kryengritje të armatosur, prandaj nuk mori pjesë në Kryengritjen e Përgjithëshme Shqiptare të vitit 1912.Memorandumin e firmosën 40 vetë, siç provohet nga gazeta “Shqiptari” në shkrimin me titull “Një letër nga Prishtina”:“Deputetit të Prishtinës , këtu, Hasan beut iu dërgua një letër nga Prishtina me 40 nënshkrime, ku në krye firmosnin tre ulematë dhe shumë të ditur të tjerë. Gjithë paria proteston kundër Fuat Pashës, deputet tjetër i Prishtinës që përpiqet të bëjë një abece në shqipe me shkronja arabe, dhe kërkojnë që gjuha shqipe të shkruhet me shkronjat e Alfabetit të Stambollit..”

Puna e Prof. Ahmet Gashit si arsimtar/

 54 vjet Profesor Gashi shërbeu si arsimtar me ditarin e mësuesit në dorë, por ne po përshkruajmë fillimisht atë  periudhë që i takon Kosovës në vitet 1909-1912. Dihet që ai i ndërpreu studimet e larta në degën histori-gjeografi ne vitin e tretë për arsye ekonomike. “Me që kisha qenë student i shkëlqyer në Istitutin e Lartë Pedagogjik në Stamboll , ma dhanë të drejtën për t’i shlyer provimet e vitit të katërt po shkëlqyeshëm në qershor 1910”- shkruan vetë ai.

“Nevoja e ngutshme për jetesë e prindërve të mij të varfër më detyroi ta ndërpres vijimin e shkollës dhe të kërkoj një punë mësuesie në vendlindje. Kështu do të mundja t’i ndihmoja ata gjithësesi ekonomikisht. Për fat, në verën e 1909, lexova në gazetat e Stambollit një shpallje për një provim konkursi për tre vende vakant për mësues për lëndët histori-gjeografi në qytetet e Prishtinës, Prizrenit dhe të Pejës. Këto qytete atëkohë ishin qendra sanxhaqesh të Vilajetit të Kosovës. Konkursi do të mbahej në Shkup  para një komisioni provues, të kryesuar nga drejtori i përgjithshëm i arsimit për Vilajetin e Kosovës. Unë u përgatita dhe u paraqita ditën dhe orën e caktuar. Në konkurs morën pjesë 18 vetë. Unë dola më i miri. Si i tillë kasha të drejtë të zgjidhja vetë vendin që më pëlqente e, natyrisht, unë zgjodha qytetin tim të lindjes, ku më emëruan në gjimnaz.”

Puna e parë e Profesorit të ri ishte futja e gjuhës shqipe si gjuhë e dytë në gjimnaz, mbështetur në vendimin përkatës të qeverisë së xhonturqve. Mandej ishte organizimi i kurseve me të rinjtë jo vetëm për shkrim e këndim, por edhe për ta folur shqipen kudo dhe jo turqishten si deri atëhere. Dihet se shumë syresh e quanin veten turq pa qenë të tillë. Për këte Prof. Gashi krijoi dy grupe nxënësish: ata që e kishin shqipen gjuhë amtare në shtëpi, të cilëve u mësonte vetëm shkrim e këndim shqip, dhe grupin e dytë që flisnin në shtëpi turqisht të cilëve u mësonte alfabetin e Stambollit si bazë të shkrim- këndimit. Këte punë e bënte edhe me antarët e Klubit kombëtar Shqiptar, ku ai ishte sekretar, sepse ndonse këta ishin me shpirt e me zemër atdhëtarë, nuk e dinin gjuhën shqipe.

Kështu ndihmesa e Prof. Gashit në këte drejtim atëkohë në Kosovë ishte shumë e madhe jo vetëm në Prishtinë , por edhe në Vushtri, Gjilan, Ferizaj  ku dërgonte edhe abetare, libra shqip, që botoheshin jashtë trojeve shqiptare. Midis këtyre librave shquante vepra e Naim Frashërit të madh “Bagëti e Bujqësi” dhe vjersha e Vaso Pashës “O moj Shqypni”, e cila u kthye në një hymn kombëtar që e recitonin nëpër tubime të gjithë ata që kishin mësuar të shkruajnë e të lexojnë në gjuhën e bukur shqipe.

Klubi  Kombëtar  i Prishtinës u shndërrua kështu në një “Ministri  Arsimi e kulture”  për Fushën e Kosovës dhe të Anamoravës, drejtuar nga Profesori i nderuar Ahmet Gashi, që futi shqipen si gjuhë të dytë nëpër shkolla, që hapi shkolla të reja në gjuhën amtare, që drejtoi kurset për të rriturit, sidomos për rininë, që organizoi tubimet me popullin e thjeshtë, jo vetëm nëpër qytete, por edhe në fshatra, ku lexoheshin dhe deklamoheshin vjershat e bukura të rilindasve tanë nga nxënësit e gjimnazit të Prishtinës, por edhe propagandohej kundër pushtimit osman dhe qeverisë xhonturke, e cila u premtoi shumë gjëra shqiptarëve që ndihmuan aq shumë  për të ardhur në fuqi ata, por që morën shumë pak, madje edhe ato që morën u pakësuan më tej deri në mohim.Prandaj shqiptarët , për këte dhe padrejtësi të tjera u ngritën në kryengritje të armatosura kundër pushtetit osman gjatë viteve 1909-1912, për të fituar jo vetëm të drejtën për arsim dhe kulturë kombëtare, por edhe pavarësinë.

 Kryengritjet e viteve 1909-1912/

Siç kemi përmendur më lart, shqiptarët luajtën rolin kryesor në shpalljen e kushtetutës, që u siguronte popujve të shtypur të perandorisë disa të drejta kombëtare, sidomos në fushën e arsimit dhe të ekonomisë.Mirëpo marrëveshja e arritur midis shqiptarëve dhe turqve të rinj, para se këta të fundit të vinin në pushtet, nuk zgjati shumë, sepse nuk bazohej në sinqeritet nga turqit e rinj, që kishin synime të tjera, të kundërta me ato të shqiptarëve. Prandaj lindën kontradikta midis tyre që po shpinin drejt një konflikti me armë. Patrioti Sotir Peci, duke folur për këte gjendje, shkruante atëkohë në gazetën “Kombi’  si vijon:  “Pas shpalljes së kushtetutës osmane, u bë e ditur që programi i turqve të rinj është krejt i kundërt me çeshtjen tonë kombëtare. Turqit e rinj synojnë t’i japin shpirt Turqisë dhe shqiptarët kombëtarë përpiqen t’i shporrin ata nga vendi i tyre dhe të vetëqeverisen. Dëshira dhe mendimi i çdo shqiptari duhet të jetë vetëqeverimi dhe shpallja e një kushtetute kombëtare dhe e një shteti shqiptar”.

Sikurse thotë Prof. Gashi, udhëheqësit popullorë të Kosovës, Idriz Seferi, Isa Boletini, Hasan Budakova, Islam Spahia, Pirajt e Pozhoranit si edhe shumë atdhëtarë të tjerë, deputetë në parlamentin osman, si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj demaskonin në parlament dhe jashtë tij  qeverinë xhonturke së bashku me deputetë të tjerë jo turq dhe partinë “Ahrar” se kjo qeveri nuk po zbatonte marrëveshjen  e mëparëshme, përkundrazi kishte shtuar shtypjen mbi popujt joturq, sidomos atë shqiptar në Vilajetin e Kosovës, vilajet që kishte luajtur rol kryesor në shpalljen e Kushtetutës.

Fshatarët që kishin mbushur radhët e kryengritësve, nuk përfituan kurrëgjë në pikëpamje ekonomike, nuk morën nga pronat e mëdha të tokës që quheshin prona të Sulltanit, sikurse ishte premtuar. Taksat e larta jo vetëm që s’u ulën, përkundrazi u rritën edhe më.

Shërbimi ushtarak që ishte thënë se do kryhej në vend, vijonte të kryhej në Anadoll dhe Afrikë. Klubet shqiptare u kufizuan deri në mbylljen e tyre, në kundërshtim nga sa u veprua me popujt e tjerë.

Siç shkruante Sotir Peci te gazeta “Kombi”, ata  u ngritën, për këto arsye,  në kryengritjet e viteve 1909, 1910 dhe 1911 ( në Malësinë e Mbishkrodrës) duke arritur kulmin me Kryengritjen e Përgjithëshme të vitit 1912, që e detyroi qeverinë osmane të njohë autonominë politike, siç vëren Edith Durham. Por ndodhi Lufta ballkanike e nxitur nga shtetet shoviniste të gadishullit, Serbia, Greqia, Mali i Zi e Bullgaria me qëllim kryesor copëtimin e mëtejshëm të tokave shqiptare. Ndërkohë kryengritjet shqiptare paraqiteshin nga përfaqësuesit e këtyre shteteve si incidente të disa “rebelëve” e “kaçakëve”, me arsye thjesht ekonomike dhe spontane, madje arritën të akuzojnë direkt Austrinë si nxitëse e tyre duke thënë se “çarkun e pushkëve të shqiptarëve e ngreh Austria” (Gani Demiri: “Idriz Seferi” f 117).

Kryengritja e vitit 1909 i kundërvuri shqiptarët përballë ushtrisë osmane të komanduar nga Xhavit Pasha me 10 mijë ushtarë të armatosur me armët moderne të kohës,që ishte zotuar ta shtypte atë brenda disa ditëve.

Por sikurse thotë fjala e urtë “Ngadalë beg se ka hendek” kështu i ndodhi edhe Xhavit Pashës. Luftime të ashpra  u zhvilluan në Shalë të Mitrovicës ku printe Isa Boletini; në Karadak të Gjilanit ku printe Idriz Seferi; në Rugovë të Pejës, në Gash të Tropojës dhe kulmi arriti në Lumë të Kukësit ku printe Islam Spahia e Ramadan Zaskoci. Lidhur me këto beteja të fundit, poeti Risto Siliqi në veprën “Pasqyrë e viteve të përgjakshme” , faqe 13 , si pjesëmarrës aktiv në kryengritjen e vitit 1910, shkruan:

“Pasi Xhavit Pasha erdhi në Lumë, ai dogji 6 katunde, që i gjeti pa njerëz. Kështu, duke djegë e duke pjekë, hyri thellë në Lumë ku ndeshi në një pritë të rreptë të 500 burrave trima shqiptarë. Krisi një luftë e ashpër që zgjati 9 ditë. Ushtria turke la në fushëbetejë dy tabore të saj , të vrarë e të plagosur dhe vetë Xhavit Pasha u detyrua të tërhiqet në Prizren” .

Xhavit Pasha u kthye me turp në Stamboll duke lënë prapa qindra ushtarë të vrarë, të cilët shqiptarët e qytetëruar i varrosën  sipas zakonit.

Deputetët shqiptarë në parlamentin e Turqisë kërkuan interpelancë nga kryeministri që ky të jepte llogari pse e dërgoi ushtrinë në Kosovë dhe për masakrat e kryera prej ushtrisë ndaj popullsisë së pafajshme. Kryeministri u përgjigj se ushtria ishte dërguar për luftë e jo për masakra. Deputeti i Shkupit, Nexhip Draga, u përgjigj: “Në vend që të dërgoni në Kosovë mësues për ta zbutë mëninë e popullit ndaj qeverisë suaj, dërgoni topa dhe ushtarë për ta masakruar popullin”.

Profesor Gashi e vlerëson kështu kryengritjen e vitit 1909:“Ne e kuptuam shpejt që xhonturqit  nuk do t’i mbanin premtimet e tyre, prandaj nisëm të organizoheshim për ta vetëdijësuar popullin e thjeshtë si në qytete ashtu edhe nëpër fshatra, që të kërkonte më shumë të drejta kombëtare, që rinia ta kryente shërbimin ushtarak në Shqipëri e jo në Anadoll e Afrikë, që administrata lokale të drejtohej nga punonjës shqiptarë e jo turq, që qytetarët në zyrat e saj të flisnin e të merreshin vesh shqip e jo në turqisht, që edhe ne të kishim shkollat tona në gjuhë amtare sikurse popujt e tjerë. Propaganda zhvillohej nëpërmjet tubimeve nga njerëz të përgatitur në klubin tonë. Një ndihmesë të madhe pat dhënë atë kohë Avni Gjilani, nënprefekt i Ferizajt, i shkolluar në Stamboll, cili e njihte mire gjuhën shqipe. Pra, ne po e përgatisnim popullin shpirtërisht pse duhej t’i kërkonte të drejtat e veta kombëtare, ose me rrugë paqësore ose me luftë. Rruga e dytë dukej e pashmangëshme, për të na kishin udhëzuar edhe deputetët shqiptarë në parlamentin e Stambollit. Dhe këte radhë nuk do të kërkonim thjesht autonomi por pavarësi të plotë të katër vilajeteve shqiptare nga Turqia. Ngjarjet e vitit 1909 i nxiti vetë qeveria turke duke dërguar në Kosovë Xhavit Pashën me 10 mijë ushtarë për të mbledhur taksat dhe për të rekrutuar me forcë në ushtri të rinj shqiptarë që t’i degdiste në viset e largëta të perandorisë. Kjo e revoltoi popullin, i cili jo vetëm s’i pranoi këto kushte, por u përgjigj me pushkë duke e detyruar Xhavit Pashën të kthehej me turp në Stamboll. Për hir të së vërtetës, kryengritja ishte një vetëmbrojtje  dhe jo mirë e organizuar. Njëkohësisht ajo na dha neve dhe deputetëve në Stamboll  mësimin e madh se liria fitohet me luftë. Ne u bindëm se propaganda  që bëmë në popull i jepte frutet e saja shumë shpejt , prandaj e shtuam atë më shumë.”

 Kryengritja e përgjakshme e vitit 1910/

 Kjo kryengritje , sipas Prof. Ahmet Gashit, s’ishte më spontane, por e organizuar, ndonse jo ashtu sikurse duhej.  Ajo u shtri pothuaj në tërë Vilajetin e Kosovës dhe në të kanë marrë pjesë rreth 30 mijë vetë. Kërkesat që ata shtronin ishin të gjitha kombëtare, konkrete . Po të pëfundonte me sukses, ajo na siguronte autonominë politike.

Për organizimin e kryengritjes u mbajtën dy mbledhje të rëndësishme, njëra në Rrafsh të Dukagjinit, e prirë nga Isa Boletini dhe tjetra në Gjilan e prirë nga Idriz Seferi.

Më parë, dy udhëheqësat janë takuar njëri me tjetrin në klubin tonë dhe kanë përcaktuar detyrat taktike dhe strategjike. Kërkesat i hartoi kryesia e klubit. Ndër këto ishte mobilizimi i Shalës, Llapit dhe Rrafshit të Dukagjinit dhe vendosja e lidhjeve me Islam Spahinë e Lumës. Idriz Seferi mori përsipër  të mobilizonte Luginën e Preshevës, Anamoravën dhe Fushën e Kosovës me malësi bashkë me Hasan Budakovën dhe Ahmet Mollasylën e Shtimes. Kurse ne si klub morëm përsipër të propagandonim me shkrim e me gojë në popull, duke ua lexuar shtypin turk dhe të huaj  lidhur me ngjarjet e kryengritjes. Do të hartonim kërkesat e kryengritësve për qeverinë osmane. Këto kërkesa do lexoheshin në mbledhjen e Gjilanit nga Nazmi Gafurri dhe do dërgoheshin për botim në gazetat përparimtare turke dhe jashtë shtetit.

Kryengritja do të fillonte në ditët e para të prillit, fillimisht nga Idriz Seferi në Grykën e Kaçanikut, pastaj nga Isa Boletimi në Grykën e Sirenave (Ceralevë) dhe në Grykën e Jezercit nga Hasan Budakova e Ahmet Mollasyla.

Ja, cilat ishin këto kërkesa që do t’i dorëzoheshin qeverisë osmane:

1-     Do ta njohim për mbret Sulltan Mehmetin e Dytë, vetëm atëhere kur ai të mos përzihet në punët e brendëshme të Shqipërisë, që do qeveriset vetë nën hijen e Sulltanit.

2-     Të gjithë shqiptarët do ta derdhin gjakun, por nuk do t’i lëshojnë kurkujt asnjë pëllëmbë tokë.

3-     Të rinjtë shqiptarë ta kryejnë shërbimin ushtarak në Shqipëri dhe me oficerë shqiptarë.

4-     Qeveria do të mbajë shkollat shqipe duke i dërguar paratë te paria e vendit.

5-     Të quhet Shqipëri gjithë toka e katër vilajeteve, atij të Kosovës, të Manastirit, Janinës dhe Shkodrës. Këto vilajete të qeverisen me nëpunës shqiptarë me kabinete më vete.Në mbledhjen e Gjilanit, pas shumë debatesh, këto kërkesa u miratuan duke kapërcyer frikën që kishin disa delegatë se mos gjoja Turqia do ta merrte si një prirje për shkëputje nga ajo. Madje, për këte arsye, pati një farë zbutje të tyre.  Menjëherë kërkesat u përcollën te gazeta “Shqypja e Shqypnisë” në Sofie . Më 13 maj, këto i botoi edhe gazeta “Korça”.

Ishte e qartë se do të kishte luftë, në rast se qeveria osmane nuk do t’i merte parasysh këto kërkesa, gjë që ndodhi në Grykën e Kaçanikut, në atë të Sirenave, të Jezercit, Llapit, Shalë e Rrafsh të Dukagjinit, siç përmendëm më lart. Në këto luftime heroizmi i shqiptarëve ishte i papërshkrueshëm.

Qeveria osmane dërgoi gjeneralët e saj më të zotë, si  vetë ministrin e luftës Mahmut Pashën me 50 mijë ushtarë, gjë që ndodhte vetëm kur kishte luftë me ndonjë perandori tjetër.

Interesant, se ndërkohë i tërë shtypi ballkanas dhe i Evropës doli kundër shqiptarëve me përjashtim të ndonjë gazete si “O’Pirros” e Greqisë.

Haki Pasha kish deklaruar në Këshillin e Ministrave në janar 1910: “Rreziku më i madh Turqisë i vjen nga shqiptarët si komb , më shumë se nga gjithë kombet e tjerë. Është një tmerr i vërtetë, në se ky komb zgjohet nga gjumi i rëndë dhe mëkëmbet, ditunohet në gjuhën e vet, përndryshe Turqinë  Evropiane e merr lumi”. ( Mr. Aliriza Selmani në veprën “Gjilani me rrethinë”, faqe 107).

Gazeta e Beogradit “Mali Journal” lidhur me kryengritjen në fjalë (1910), shkruante: “Serbia lypset me të shpejtë të kërkojë nga Turqia sanxhakun e Novi Pazarit, ta blejë ose ta marrë me qira. Veç kësaj, lypset që Serbia e Mali i Zi t’i përgatisin të gjithë fuqitë e tyre që t’i ndihmojnë Turqisë ta shuajë kryengritjen shqiptare, se kjo është në interes të Serbisë e të Turqisë”.

Dihet se nga Serbia e Mali i Zi këte “ndihmë” kemi pasur, po nga Turqia!? Prandaj nostalgjikët e sotëm t’i heqin shpresat! (Gani Ratkoceri- “Idriz Seferi dhe Lëvizja Kombëtare në Kosovën Juglindore”, faqe 209).

Ndërsa gazeta greke “O Pirros”, Nr 354 shkruante: “Rëndësi ka shkaku i kryengritjes, politika e cila e qeveriste këte kryengritje, tregoi se kombi shqiptar, ndonse është i pamësuar, u tregua më i mënçur nga të gjithë politikanët turq dhe nga gjithë të diturit e Patrikanës sonë. Kombi shqiptar ngriti flamurin e kryengritjes. Punë më e mënçur e më diplomatike nuk mund të bëhet” (G.R. po aty faqe 213)

Kryengritja zgjati tre muaj dhe pati një rëndësi të madhe se u dha shqiptarëve të kuptojnë, sipas Profesor Gashit, se, po të bashkohen të katër vilajetet në një kryengritje të përgjithëshme, të udhëhequr nga një shtab i përgjithshëm me atdhetarë intelektualë, siç ishin Hasan Prishtina, Ismail Qemali, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj, armiku shekullor nuk ishte më i pathyeshëm. Dhe ata kështu bënë në vitin 1912 duke e fituar autonominë politike. Ndërsa perandoria osmane mori një plagë të pashërueshme e cila e shpuri atë në varr në Ballkan.

Shtypi shqiptar i asaj kohe, që botohej jashtë shtetit dhe brenda teritoreve shqiptare, e quajti atë kryengritje si të organizuar dhe të përgjithëshme.

Gazeta “Flamuri”, që botohej në Boston të SHBA, shkruante: “Vetëdija që intelektualët kombëtarë   po punojnë e po propagandojnë për një qëllim të drejtë, ua shton trimërinë edhe më shumë kryengritësve. Kjo kryegritje ka një karakter të përgjithshëm se edhe të krishterët luftojnë tok me myslimanët kundër armikut tonë” (11 maj 1910).

Pas rënies së kryengritjes, ushtria osmane, e prirë nga gjeneralët e saj gjaksorë, kreu krime të papërshkrueshme në popullsinë civile , në gra e fëmijë, e pleq. U dogjën fshatra të panumurt, u shkatërrua ekonomia, iu konfiskuan pasuritë kryengritësve, u mblodhën armët me dhunë, me qëllim që shqiptarët të nënshtrohen një herë e përgjithmonë. Megjithatë, këtij qëllimi nuk iu arrit kurrë. Gazeta “Flamuri” i përshkruante kështu masakrat që ndodhën: Ushtria turke ka prerë pjepra  në bostanet e Kosovës, ka pre gra , fëmijë e pleq, por jo kryengritës” (24 qershor 1910).

Kjo ishte kaq e vërtetë sa pa mbërritur ende në Stamboll ministri dhe gjeneralët e tij, ia nisi kryengritja e Malësisë së madhe më 1911 dhe pas saj Kryengritja e Përgjithëshme Shqiptare, që e varrosi Turqinë evropiane.

 Ngjarjet e vitit 1911 në Parlamentin Osman/

 Sipas kujtimeve të Prof. Gashit, të vërtetuara nga dokumentet arshivore dhe shtypit të kohës, pas rënies së Kryengritjes së Vitit 1910,  në parlamentin osman u fuqizua lufta e dy deputetëve shqiptarë, djaloshit guximtar Hasan Prishtina dhe plakut të mënçur Ismail Qemali. Kjo solli, me përkrahjen e deputetëve jo turq, në shpërndarjen e Parlamentit në dhjetor 1911. Në shkurt të atij viti, Ismail Qemali demaksoi në parlament mizoritë e ushtrisë turke në Kosovë, vetë qeverinë xhonturke dhe kryeministrin Haki Pasha. Ky i fundit u përgjigj ashpër, ndërsa një deputet i Serezit, përkrah Ismailit, e goditi Ismailin me shpullë. Në këte çast, të gjithë deputetët shqiptarë protestuan duke u ngritur në këmbë, duke e konsideruar këte gjest një fyerje të ëndë për shqiptarët. Madje, Hasan Prishtina, për të çuar në vend nderin e Shqipërisë, e ftoi menjëherë në duel deputetin turk.Të nesërmen të gjitha gazetat turke dhe të huaja shkruan për ngjarjen. Ndërsa në Prishtinë siç thotë Prof. Gashi, “ne u njoftuam  për sa kishte ndodhur  dhe mblodhëm kryesinë e Klubit. Lajmëruam të gjithë aktivistët, të cilët kërkuan t’i dërgonim menjëherë një telegram Hasan Prishtinës me këte përmbajtje: “Ju jeni njeriu më i shtrenjtë për kombin shqiptar, prandaj zgjidhni, ju lutem, cilindo nga ne për të bërë duel me deputetin turk”.

Por , incidenti në fjalë u mbyll falë mënçurisë dhe urtësisë së Ismail Qemalit, pasi shqiptarët i prisnin shumë punë të tjera të mëdha. Dhe vërtet, kështu ishte.

Diskutimet që bënin deputetët shqiptarë në parlamentin turk i bëheshin të njohura Prof. Gashit në Klubin e Prishtinës nga aktivistët kombëtarë në Stamboll me anë të telegrafit dhe ky mandej ua shpërndante ato klubeve të tjera në qytetet e Kosovës, duke dhënë porosi që , me këte rast, të organizoheshin tubime , të sqarohesh populli e të përgatitej ai psikologjikisht për kryengritjen e madhe që po afronte.

 Vizita e Sulltan Reshatit në Kosovë/

 Sulltani shpalli një amnisti të përgjithëshme për të gjithë kryengritësit dhe prijësit e tyre dhe premtoi t’u paguante atyre edhe dëmet materiale, gjithnjë me qëllim që ta zbuste situatën. Për këte,  erdhi në Kosovë vetë sulltan Reshati V, që ishte edhe kalif ( i pari i fesë myslimane). Shtypi i bëri kësaj vizitë një jehonë të gjërë. Siç kujton Prof. Gashi  “ne morëm porosi nga Hasan Prishtina që sulltani të mos pritej në asnjë mënyrë me nderime nga populli në Prishtinë, që ta kuptojë edhe ai se shqiptarët s’kanë më punë me osmanllinjtë. Hasani theksonte që të bëhej kujdes me fanatikët myslimanë që besonin se “pa Sulltanin s’lind as Dielli”, të mos mashtroheshin nga hoxhallarët që shfrytëzonin çdo festë fetare për propagandimin e sulltanit. Kishim dijeni që konsullata serbe në Prishtinë, nga ana e saj, po punonte që serbët të dilnin familjarisht në rrugë e ta nderonin sulltanin duke i dhënë të kuptonte atij se sanxhaku i Prishtinës banohej kryesisht nga serbë e jo shqiptarë. Nga ana jonë, u bë një punë e madhe për ta shmangur këte duke i trëmbur serbët se gjoja malet janë plot me kryengritës, që mund t’u sillnin pasoja familjeve të tyre pas largimit të sulltanit. Kështu sulltani u prit vetëm nga disa kureshtarë të moshuar që e quanin veten turq”.

Autoritetet ftuan posaçërisht udhëheqësit e kryengritësve , midis tyre Idriz Seferin dhe Isa Boletinin që të dilnin në takim me sulltanin. Sulltani i shoqëruar nga Hasan Prishtina e pyeti valiun e Kosovës se ku janë këta burra, por ky s’dinte se çfarëë të thosh. Ndërkohë Hasani tha: “Shkëlqesi , këta burra nuk mund të takohen me ju, sepse ushtria juaj me në krye ministrin e luftës Mahmut Pashën dhe Dërgut Pashën, ka bërë barbarizma të mëdha në tërë Vilajetin e Kosovës e krahina të tjera shqiptare. Ende duket zjarri nëpër shtëpijat e shqiptarëve. E pra, gjaku që u derdh e vazhdon të derdhet në Vilajetin e Kosovës e gjetkë, nuk mund të shkelet me këmbë. Prandaj, ata dy kreshnikë  mund të takohen me ju vetëm atëhere kur ju ta njihni zyrtarisht autonominë e Shqipërisë me të katër vilajetet”.

Sulltani tërë zëmërim lëmonte mjekrën e bardhë e thatime, ndërsa valiu dhe autoritetet më të larta që e shoqëronin shtrëngonin nofullat dhe dridheshin nga zemërimi.

Kështu vizita e Sulltanit dështoi e bashkë me të edhe politika xhonturke, sepse shqiptarët nuk u besonin më fjalëve të bukura e boshe në emër të islamizmit dhe unitetit midis shqiptarëve dhe turqve që nuk ekzistonte më. Ata kështu shprehën vendosmërinë e tyre se s’donin të qendronin më nën hijen e sulltanit dhe të Kalifit, por donin të dilnin më vete, pra, të pavarësoheshin. Këte e vërtetoi më së miri kryengritja e një viti më vonë, pas vizitës.

Sapo u largua sulltani, në Prishtinë zbritën heronjtë e Kaçanikut, të Grykës së Sirenës (Ceralevës), Jezercit, Llapit, Shalës, Bajgorës, Rrafshit të Dukagjinit. (G. Ratkoceri-vepra “Idriz Seferi” faqe 227-228).

Prof. Gashi tregon: “Më lajmëuan të shkoja me ngut në Klub. Sapo hyra  aty më doli përpara kryetari dhe më tha buzagaz: -Ahmet, po të jap një lajm të gëzueshëm, do të vijë në Prishtinë heroi i Kaçanikut. Kështu e quanim atëkohë Idriz Seferin. Gëzimi im qe i papërshkrueshëm, sepse do të shikoja atë që kish tronditur një perandori dhe kishte mbushur faqet e gazetave evropiane, përkundër asaj që propagandonin serbët dhe grekët sikur ne shqiptarët ishim të egjër, jetonim në male e pyje si bisha, nuk kishim fe, as atdhe, dinim vetëm të vidhnim etj etj. Por Idriz Seferi me shokë, kur zuri Grykën e Kaçanikut,  ku kalonte hekurudha që lidhte Stambollin me Ballkanin e brëndëshëm, nuk u bëri asnjë të keqe pasagjerëve dhe tregtarëve të Evropës. (Kështu shkruante atë kohë Risto Siliqi në veprën “Pasqyrë e ditëve të përgjakëshme”).

“Ishte me rëndësi të theksohej se, qëkur kishin nisur kryengritjet, shqiptarët ishin shquar për njerzillëk të madh, nuk e kishin dëmtuar aspak hekurudhën , kishin ruajtur interesat e tregtarëve të Evropës, sa herë që vinte avullorja (treni- G.D.) e tokës. Prita e ushtarëve shqiptarë që rrinin gati me pushkë ngrehur, e ndalte avulloren dhe pasi e kontrollonte e lente të vijonte udhëtimin, pa i bërë asnjë të keqe, pa dëmtuar mallrat , pa grabitur para. Konfiskohej vetëm materiali luftarak që gjëndej në të, ndërsa ushtarët i çarmatosnin dhe i lenin të lirë.”

Pra,  Idriz Seferi me shokë i dha të kuptojë Evropës se ata nuk ishin as të egjër, as hajdutë dhe as shtojcë e perandorisë osmane, ndonse shumica e shqiptarëve ishin kthyer në muhamedanë. Megjithatë, shqiptarët treguan se janë një komb më vete, ashtu sikurse kombet e tjera të Evropës.

Idriz Seferi bëri një vizitë në Klubin e Prishtinës dhe bisedoi përzëmërsisht me antarët e tij. “Kur ne i flisnim me admirim për luftat e tij, ai përgjigjej se “po më lavdëroni ca si shumë..Unë s’do të  kursehem kurrë , por tani na duhet edhe ndihma juaj si shkollarë që ta bashkoni popullin jo vetëm në Kosovë, por në katër vilajetet. Përhapini fjalët që thonë në parlamentin turk Hasan Begi dhe Ismail Begi dhe përdorini gazetat e shkrimet tuaja për bashkim pa dallim feje, sepse në radhë të parë jena shqiptarë, pastaj kena fetë.” Kështu mban mend Prof. Gashi nga biseda me Idriz Seferin në Klubin e Prishtinës.

 Roli i Prof. Gashit në kryengritjen e Përgjithëshme Shqiptare të vitit 1912/

 Kryengritja e vitit 1912 ndryshon shumë nga kryengritjet e tjera të zhvilluara pas lidhjes Shqiptare të Prizrenit të vitit 1878 për nga organizimi, përmasat, gërshetimi i luftës së armatosur me atë politike në parlament, udhëheqësit  e saj etj. Përmendim se në krye të saj u vunë Hasan Prishtina e Ismail Qemali që krijuan Komitetin e Kryengritjes në të katër vilajetet.Hasan Prishtina deklaroi në parlament: “Në se kjo qeveri nuk ndërron politikën administrative në Shqipëri, në se shqiptarët nuk do t’i gëzojnë të drejtat e  tyre politike, keni për ta pa se do shpërthejnë një varg ngjarjesh të përgjakëshme e të hidhura”

Kur një deputet arab vërejti: -Ç’kuptoni ju zoti Hasan me ngjarje të përgjakëshme e të hidhura?- Hasani iu përgjigj: “Dua të them që në se turqit e rinj e vazhdojnë këte sistem mizor në fushën e politikës së brendëshme, unë kam me qenë ndoshta i pari i atyre që do ta ngre flamurin e kryengritjes”

Kjo deklaratë përpara më se 200 deputetëve, dhe kabinetit turk si dhe miëra dëgjuesve ra si një bombë e vërtetë. Kryeministri, Haki Pasha, u çua në këmbë e tha:

“Me këto fjalë Hasan Begu po ja shtin flakën tërë perandorisë”

Kur dolën nga salla e parlamentit, të gjithë deputetët shqiptarë dhe shqiptarët në Stamboll u përshëndetën njëri me tjetrin gjithë gëzim dhe simpati. Pas këtij fjalimi të zjarrtë parlamenti u shpërnda një herë e përgjithmonë.  Sikur të 27 deputetët shqiptarë , ku bënin pjesë Hasan Prishtina, Ismail Qemali, Nexhip Draga e Shahin Kolonja, të kishin mundësi të gjithë të luftonin më tej në parlamentin turk, mbase do t’ia arrinin të kishim sot një shtet shqiptar me të katër vilajetet brenda tij.

Kjo Shqipëri do të përfshinte reth 92 mijë km² . Këte e konfirmon historiani i mirënjohur Italian Antonio Baldacci në veprën “Itineraret shqiptare” botuar më 1917 në Romë. Midis të tjerash, ai thotë: “Konferenca e Londrës e cungoi atë që duhet të ishte sot Shqipëria, duke ia pakësuar sipërfaqen në 28 mijë km²  me një popullsi 800 000 banorë. Por kjo s’është Shqipëria e vërtetë që dëshironin patriotët e saj. Ata donin të katër vilajetet, atë të Shkodrës (10 800 km² ), të Janinës (17 000 km² ), të Kosovës (32 900 km² ) dhe Manastirit (28 500 km² ), duke i shtuar madje një pjesë të vilajetit të Selanikut (3000 km² ) gjthsej 92 200 km² , me një popullsi më shumë se dy miljonë e gjysëm banorë”. (Marrë nga gazeta “Panorama”, 29 tetor 2003).

Pas atij fjalimi të guximshëm, Ismail Qemali e përgëzoi Hasan Begun dhe e ftoi në shtëpi në mbrëmje. Aty biseduan për situatën e re të krijuar, duke arritur në përfundimin se marrëdhëniet në mes të shqiptarëve dhe turqve ishin prishur një herë e përgjithmonë. U fol për një kryengritje të përgjithëshme në të katër vilajetet. Për organizimin e saj ata menduan të mblidheshin duke ftuar edhe deputetë të tjerë. Kjo mbledhje u bë në hotel “Pera Palacë” dhe mori emrin “Komploti i Taksimit”.

Në mbledhje ishin Ismail Qemali, Hasan prishtina, Esat Pashë Toptani, Syrja Vlora, Myfit Libohova dhe Azis Pashë Vrioni. Aty u vendos që kryengritja të niste në Kosovë nën udhëheqjen e Hasan Prishtinës dhe menjëherë të ndiqej nga vilajetet e tjera. Ndërsa Ismail Qemali do të shkonte në Evropë për të siguruar njohjen ndërkombëtare dhe armë për 15 mijë luftëtarë si dhe 10 mijë napolona ar që do t’i dorëzoheshin Hasan Begut. Për fat të keq, këto ai nuk mundi t’i siguronte dot. Kryengritja filloi në Kosovë , vijoi në Krujë me Mustafa Krujën, në Mirditë dhe me çetat e Jugut, por jo në mënyrë masive nga vilajetet e tjera, se prijësat e tyre s’e mbajtën fjalën e dhënë.

Fjalimi i Hasan Begut në Parlament pati një jehonë të gjërë në shtypin e perandorisë dhe të Evropës, dhe klubet shqiptare e shfrytëzuan për ta mobilizuar popullin për luftë. Ky i fundit, tashmë ishte përgatitur shpirtërisht dhe fizikisht që të shkëputej një herë e përgjithmonë nga Turqia  me të cilën lufta ishte e pashmangëshme.

Hasan Prishtina  erdhi menjëherë në Kosovë. Ndalesën e parë e bëri në Selanik, ku kishte edhe familjen. Aty ai u takua me konsujt e Austrisë dhe Britanisë, të cilët i pyeti për qendrimin që do ti mbanin qeveritë e tyre në rast të një kryengritje shqiptare për pavarësi. Mirëpo përgjigjia ishte : as po, as jo. Mandej Hasani shkoi në Shkup, ku u takua me patriotë vendas, që e siguruan për mbështetjen e tyre. Në Kosovë takoi udhëheqësit e kryengritjeve të viteve 1909 e 1910  dhe parinë e vendit, ku, gjithashtu, mori besën për luftë deri në vdekje për liri. Ndalesën e fundit e bëri në Vushtri, në vendlindje, në shtëpinë e Zejnulla Begut, patriot dhe kushëri i tij.

Në atë kohë, perandoria turke mbante në Kosovë 70 mijë ushtarë të armatosur deri në dhëmbë, me Fadil Pashën kryekomandant, me seli në Prishtinë. Mos të harrojmë se atë kohë vetë qyteti i Prishtinës i kishte rreth 12 mijë banorë.

 Ndihmesa e Prof. Gashit në Kryengritje/

 Duke lexuar kujtimet e vetë Profesorit (faqe 13/5), mësojmë për rolin e tij konkret në kryengritje. “ Klubet tona patën bërë një punë të madhe propagandistike për përgatitjen shpirtërore të popullit për kryengritje, në qytete e fshatra, me agjitacion të gjithanshëm, që njerëzit të bëheshin gati për ditën e madhe të hakmarrjes. Kjo ditë, siç dihet, u caktua nga “Komploti i Taksimit”, prej një grupi deputetësh shqiptarë, ku shquheshin Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina. Hasani vetë erdhi në Shkup në maj 1912 e mandej në Vuçiternë (Vushtri) si dhe në qytete të tjera të Kosovës, ku u njoh nga afër me përgatitjet e bëra për këte qëllim. Në Vuçiternë më thirri edhe mua së bashku me katër shokë të mi besnikë. Shkuam te ai, në shtëpinë e Zejnulla Begut, i cili e kish pasë propozuar Hasanin për deputet të Prishtinës, pasi vetë Zejnullahu gëzonte autoritet të madh në popull, ndërsa Hasan Begun ende nuk e njihnin mirë, pasi familja e këtij banonte në Selanik e Stamboll. Ne i folëm Hasanit për punën që kishim bërë në Prishtinë e në qytete të tjera të Fushës së Kosovës për ta përgatitur popullin psikologjikisht dhe fizikisht për luftë.  Mandej ai na përgëzoi dhe na udhëzoi gjithësecilin. Mua më ngarkoi detyrat më të vështira, pasi më njihte më mirë që në Stamboll. Unë duhet të bëja takime të shpeshta me një kapiten shqiptar të Shtabit Madhor të ushtrisë turke, për të cilin më dha edhe një letër rekomandimi; të merresha me ndërlidhjen  me fuqitë kryengritëse, në mes Llapit e Gollapit, duke lajmëruar patriotin Xhemal Prishtina për çdo lëvizje të ushtrisë turke në ato anë, si dhe për vendet e pozicionet e ushtarëve turq; të propagandoja nëpërmjet rinisë dhe qytetarëve të Prishtinës te ushtarët e thjeshtë turq  që ata të arratisen e të mos luftojnë kundër shqiptarëve; kur të nisë lufta, mos të qëllojnë kundër kryengritësve por vetëm kundër oficerëve të vet  etj; të krijoja panik të madh në qytetin e Prishtinës duke nxitur mbylljen e të gjitha dyqaneve, sapo të niste operacioni ushtarak e sapo të dëgjoheshin të shtënat e topave bombardues në anët e Llapit; të zgjidhja me short tre trima, të gatshëm me vdekë për çeshtjen e shenjtë kombëtare për ta vrarë komandantin e ushtrisë turke në Kosovë, Fadil Pashën, në rast se ai nuk do jepte urdhërin e tërheqjes së ushtrisë që e rrethone Prishtinën, nga llogoret në kazerma, kur të niste lufta.

Të gjitha këto detyra unë i kreva më së miri, natyrisht me ndihmën e shokëve.

Kështu, unë kreva takime të fshehta personale me oficerin shqiptar të Shtabit Madhor të ushtrisë turke, sipas rekomandimit të Hasan Begut. Nga ai merrja lajme për lëvizjet e ushtrisë turke, pozicionet e saj, numrin etj

Këto informata ia përcillja Xhemal Prishtinës (vërej se Hasani s’kishte farefisni me këte të fundit, vetë mbiemri i Hasanit është Pallanca, por i mbiquajt Prishtina nga që u zgjodh deputet i Prishtinës- G.R.)

Oficeri i shtatmadhorisë më tregoi, ditën e fundit të takimit, edhe orën kur do niste bombardimi nga ana e Llapit, një lajm ky me shumë vlerë, që ia njoftova gjithashtu Xhemalit.

Propagandova ndër ushtarët e thjeshtë turq me ndihmën e të rinjve dhe qytetarëve të Prishtinës. Kjo propagandë i dha vërtet frytet e saj jo vetëm në Prishtinë me rethina por në tërë Kosovën.

Lajmërova qytetarët nëpërmjet kryepleqve, që ditën e fillimit të luftës të mbylleshin të gjitha dyqanet dhe pazari. Nuk u mbyllën vetëm mullinjtë e blojës, furrat e bukës, ndërsa pasanikëve iu bë thirje të dorëzonin vullnetarisht në komisionet e ngritura posaçërisht gjithçka që do t’u kërkohej për luftëtarët që do vinin shumë shpejt në Prishtinë.  Ndonjë që kundërshtonte nga që ishte fanatik turk, e detyronim me forcë, duke e kërcënuar me konfiskim të gjithë pasurisë dhe djegie të shtëpisë. Por kjo nuk ndodhi, sepse edhe ata u bindën. Pra të gjithë e lanë pasurinë e tyre në duar të komisioneve të kryengritjes”

 Organizimi i kryengritjes jashtë Prishtinës/

 Profesori thosh se “kështu si punonim ne në Prishtinë , kështu punohej edhe jashtë saj, kudo në Kosovë”.  Hasan Prishtina , pasi kishte biseduar me pothuaj tërë parinë e Kosovës dhe udhëheqësit e kryengritjes kishmarrë prej tyre fjalën se ata do të ndodheshin në vendet e caktuara, sapo të jepej shënja e luftës.

Me 5 maj Hasani doli në Drenicë dhe lëshoi kushtrimin e luftës, ndaj të cilit u përgjigjën të gjithë menjëherë. Më 21 maj u mbajt Kuvendi i Junikut, ku morën pjesë 250 delegatë, të dalluar për burrëri, trimëri, zgjuarsi dhe së pari për atdhetari. Kuvendi zgjati 5 ditë dhe aty u muar vendimi për fillimin e kryengritjes në tërë vendin. U ndanë detyrat, frontet kryesore të luftës dhe u caktuan udhëheqësit që do të drejtonin luftëtarët e lirisë. Me beteja të forta u çliruan së pari Rrafshi i Dukagjinit, Kosova Veriore, Tregu i Ri, Mitrovica, Llapi e Gollapi, Kosova Lindore, Lugina e Preshevës, Kumanova, Anamorava, Kaçaniku , Ferizaj.Forcat kryesore kryengritëse iu afruan Prishtinës duke siguruar krahët për çdo të papritur. Hasan Prishtina e vendosi shtabin e tij në fshatin Halivaç, ndërmjet Prishtinës dhe Drenicës. Në Prishtinë ishin përqendruar forcat më të mëdha të ushtrisë turke si dhe vetë kryekomandanti i saj. Topa të panumurt dhe llogore të shumta rrethonin qytetin.

Çlirimi i Prishtinës/

 Siç e dimë, në qytet ishte bërë një punë e madhe propagandistike nga Klubi Shqiptar, ku një drejtues ishte edhe Profesori ynë i nderuar.  Sipas kujtimeve të Profesorit, beteja për Prishtinën ishte mjaft mirë e organizuar, gjë që solli që të mos vriten luftëtarë shqiptarë, por shumë turq, ushtarë e oficerë, sepse shqiptarët kishin zënë pusi kudo gjatë natës. Shumë të rinj qytetarë u bashkuan me fshatarët e ardhur nga Llapi e Gollapi dhe treguan edhe ata trimëri të madhe. 14 korriku gdhiu me gjëmimin e topave që e tundën tërë qytetin. Rrugët ishin zbrazur nga njerëzit. Nga dreka, nisën të shihen karroca të ushtrisë plot me ushtarë të vrarë ose të plagosur. Pazari ishte i mbyllur. Shtabi turk ishte vendosur në ndërtesën e postëtelegrafës, i rrethuar nga qindra ushtarë.

Ishin caktuar ndërkohë, tre trima që të hynin të veshur me rroba oficeresh turq dhe ta vrisnin kryekomandantin turk, në se ky nuk jepte urdhër që ushtria e tij të tërhiqej në kazerma. Trimat kishin nga dy revole dhe bomba me vete . Duke e folur mirë turqishten e ashtu të veshur tepdil, ata arritën të futen në ndërtesën e shtabit dhe e kërcënuan me revole në kokë kryekomandantin turk duke e urdhëruar që ta pushonte menjëhere luftën dhe të urdhëronte tërhqjen e ushtrisë në kazerma. Ata ia aritën qëllimit. Kryekomandanti bashkë me shtabin e vet u shoqëruan në këmbë deri te kazermat nëpër rrugën kryesore të Prishtinës ndërsa populli brohoriste i gëzuar. Të turpëruar, ata dëgjonin parrullat që hidhnin njerëzit kundra osmanëve , për liri, për Hasan Prishtinën etj. Pra, Prishtina u çlirua pa u derdhur gjak në saje të këtyre tre djelmoshave trima (Hajrush Rrepa, Muharrem Ajvazi dhe Esait Haxhi Ajvazi).

Menjëherë komisionet administrative të çdo lagjeje u mblodhën dhe vendosën se kur do të ftoheshin të hynin në qytet luftëtarët e lirisë, në rregull e me disiplinë të plotë, si do priteshin e do të sistemoheshin  nëpër familjet qytetare.

U dërgua një grup lajmëtarësh  për në katër shtabet rreth Prishtinës (përveç Halivaçit  ku ishte Hasan Prishtina dhe Bajram Curri), kishte asish në veri të Prishtinës , në Llap nën drejtimin e Isa Boletinit e Zejnullah Beut, në juglindje në Gadime nën drejtimin e Idriz Seferit e të Islam Pirës, në Shtime nën drejtimin e Islam Spahisë nga Luma, Hasan Budakovës e Ahmet Mollasylës.

“Mua, shkruan Profesori,  më caktuan të shkoja drejt e në Halivaç, te Hasan Prishtina vetë.

Kështu, pas disa ditësh në Prishtinë hynë forcat kryengritëse të pritura nxehtësisht nga populli. Prishtina me 12 mijë banorë priti atëkohë 30 mijë luftëtarë!” Vetë Hasan Prishtina kujton: “Komandanti i garnizonit të Prishtinës deshi me ba si Xhaferr Tajari përpara Pejës dhe mori të gjitha masat ushtarake për me e mbrojtë qytetin kundër çdo mësymjeje. Por disa prishtinas trima e ndalën rrezikun e një lufte mizore duke ia vënë koburen në gojë komandantit brenda në zyrën e vet te postëtelegrafa dhe duke e ngushtue atë ta nënshkruajë urdhërin që e ndalonte ushtrinë në llogore me ba çdo kundërshtim, në se kryengritësit dëshirojnë me e marrë qytetin. Populli i qytetit më priti me një entuziazëm të pashoq, i madh dhe i vogël u bashkue me ne.”

Në atë kohë, kur në Prishtinë numri i kryengritësve pat arritur 30 mijë vetë, gazetat e Evropës, si “Times”, “Neu Freu Presse”, “Novoje Vremja” etj. nëpërmjet korespondentëve të tyre shprehnin habinë në dy pika: Si mundën me fitue shqiptarët kundër një ushtrie turke prej 70 mijë vetash? Si shpjegohej disiplina shembullore në radhët e kryengritesve?

Në kujtimet e tij, Prof. Gashi vijon: “Pas takimeve të rastit me krerët e lëvizjes, ne të rinjtë e qytetit u caktuam të shoqërojmë delegatët që do të vinin nga të gjitha anët e vendit dhe disa gazetarë të huaj. Bëhej fjalë për një festë çlirimi jo vetëm për Kosovën, por për tërë Shqipërinë. Serbët patën propaganduar me të madhe se gjoja shqiptarët s’ianë në gjendje të krijojnë shtet, sepse janë injorantë dhe fanatikë. Madje , shtonin ata, shqiptarët po luftojnë për lirimin e sulltan Hamitit që është i internuar në Selanik dhe jo për lirinë kombëtare të tyre. Ata shfrytëzonin sjelljen e ndonjë udhëheqësi si Riza Beg Gjakova e ndonjë tjetër që përhapnin parrulla antikombëtare.  Por, sapo hynë në Prishtinë  krerët e lëvizjes kryengritëse, qeveria turke u rrëzua dhe qeveria e re e krijuar u dërgoi atyre një telegram, duke shprehur gatishmërinë për marrëveshje me ta.

 Kërkesat e shqiptarëve.

 Sapo e mori telegramin, Hasan begu njoftoi tre vilajetet e tjera që të dërgonin delegatë për bisedime me turqit si përfaqësues të një kombi të vetëm. Mirëpo për arsye objektive, këta delegatë nuk mbëritën në kohë, sepse delegacioni turk arriti më shpejt në Prishtinë.  Në mesin e tij ishin pothuaj të gjithë shqiptarë , Ibrahim Pasha nga Manastiri, Ali Danish Prishtina, ministër i Brëndëshëm, Sulejman Pashë Kolonja, senator. Përkthyes kishin nënprefektin e Ferizajt, Avni Gjilanin, që kishte ndihmuar dukshëm lëvizjen tonë.  Kështu u zhvilluan bisedime ndërmjet shqiptarëve atdhetarë dhe shqiptarëve renegatë, përfaqësues të pushtetit turk. Ja si shkruan vetë Hasan Prishtina në ditarin e tij “ Një shkurtim kujtimesh mbi Kryengritjen Shqiptare të vitit 1912” ( botuar në vitin 1921, ribotuar më 1995  nga “Eurorilindja” nën redaktimin e Adem Istrefit dhe Ramadan Musliut). “Që në fillim parashtrova këto kërkesa:

a)      Të njihen zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë

b)      Autoritetet civile dhe ushtarake të kenë kombësi shqiptare

c)      Ushtria shqiptare të shërbejë në Shqipëri e të komandohet nga oficerë shqiptarë

d)      Veprimet zyrtare në Shqipëri të bëhen në gjuhën shqipe

Mirëpo Ibrahim Pasha i gjykoi këto pika shumë të rënda duke thënë se s’kishte me i pasë hije Shqipërisë me kërkue kësi pikash, sepse populli është muhamedan.. Unë i thashë: – Pashë, feja s’ka të bëjë me kombësinë. Zotnija juaj jeni nga Manastiri, pra shqiptar si unë. Këto pika lypset t’i gjeni tepër të lehta, pra, me i lanë kështu një emër të mirë Shqipërisë”.

 Pra, që në fillim të bisedës Hasan Begu nuk u muar vesh me delegacionin turk të përbërë nga shqiptarë. Më pas, Ibrahim Pasha nisi bisedimet kokë më kokë më udhëheqës të tjerë të kryengritjes , duke i joshur ata me grada e ofiqe. Ndonjëri ra në grackën e tij, si psh Riza bej Gjakova. Nga ana e saj, konsullata serbe nxiste shqiptarët të shkonin në Selanik ta lironin sulltanin, sepse ai qënkej miku i vërtetë i tyre, ndërsa kërkesat kombëtare nuk u duheshin shqiptarëve  etj.

Në fakt lirimi i sulltanit binte ndesh me aspiratat e shqiptarëve që më 1908 dhe 1909 kishin luftuar për rrëzimin e tij. Siç dihet,  Serbia, Bullgaria, Mali i Zi dhe Greqia ndërkohë po përgatitnin luftën me Turqinë, qëllimi i të cilës do të ishte gllabërimi nga to i katër vilajeteve shqiptare. Kështu, një autonomi politike e katër vilajeteve shqiptare ua prishte krejt planet shteteve shoviniste fqinjë me Shqipërinë..

Deri diku, armiqtë ia arritën qëllimit, sepse, siç thotë vetë Hasani, “kur u nisëm drejt Shkupit, numri i luftëtarëve tanë ishte vetëm 20 përqind e atij të Prishtinës”.

Ky është rezultati i veprimtarisë përçarëse të armiqve tanë shekullorë që përsëritet edhe sot në Kosovë, Shqipëri e Maqedoni.

Kur, vallë, do të bashkohemi vërtet për çeshtjen madhore kombëtare, të kemi kërkesa të njejta të përbashkëta, tani për pavarësinë e Kosovës, për Maqedoninë etj? Zbatimi i kornizës kushtetuese sipas marrëveshjes së Ohrit , dhënia e të drejtave që u takojnë shqiptarëve në Luginën e Preshevës, në Mal të Zi, pakicave kombëtare shqiptare kudo qofshin sipas Kartës së të Drejtave të Njeriut dhe në fund bashkimi Kombëtar i gjithë trevave shqiptare do të ishin synimet tona kombëtare të përbashkëta. Prof. Gashi thosh shpesh: “Shqipëri quhet vendi ku i thuhet bukës –bukë dhe ujit- ujë.”

Në kushtet e reja të krijuara nga veprimet përçarëse, Hasan Prishtina u detyrua t’i zbusë 14 kërkesat, sidomos kërkesën “të njihen zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë” me “me vue në veprim organizimin e krahinave”.ndryshe nuk siguronte dot firmat e gjithë delegatëve tanë. Ndërkohë përfaqësues të Shqipërisë së jugut i telegrafuan Hasan Prishtinës duke e autorizuar atë që t’i përfaqësonte në bisedime.

Pasi paraqiti 14 kërkesat, Hasani u dha afat turqve dy ditë që të mendoheshin dhe të vendosnin. Përndryshe, kryengritësit do të marshonin drejt Shkupit. Përgjigjia nuk erdhi prandaj më 12-14 gusht 1912 kryengritësit hynë triumfalisht në Shkup pa luftë sikurse në Prishtinë, pasi edhe atje të rinjtë dhe populli kishte përgatitur gjithçka më parë. Çlirimi i Shkupit e habiti sërish Evropën e cila dërgoi menjëherë gazetarët dhe vëzhguseit e vet. Luftëtarët e lirisë hynë në Shkup përsëri të disiplinuar dhe të rregult sikurse në Prishtinë. Më në fund, qeveria turke u detyrua t’i njohë 14 pikat e Hasan Prishtinës. Atëhere Hasani njoftoi parinë e tre vilajeteve të tjera që t’i zbërthente dhe t’i zbatonte këto pika.

Koci Grameno shkruan : “Oratorët në fjalimet e tyre shpjegonin përmbajtjen e 14 pikave dhe thonin që këto do t’i sigurojnë populit shqiptar mundësitë për të përparuar dhe për të ngritur shtetin e vet kombëtar”

Ndërsa Sh. Rahimi në veprën “Vilajeti i Kosovës “ , faqe 127 shkruan : “ Përfundimi i kryengritjes dhe i marrëveshjes me komisionin qeveritar shkaktoi shqetësim të jashtëzakonshëm  në qeveritë e shteteve shoviniste të Ballkanit, sepse me këte kuptohej autonomia e Shqipërisë dhe rrezikoheshin interesat e tyre në ato vise të Ballkanit. Prandaj Greqia propozoi të niste menjëherë lufta për t’i thyer shqiptarët. Këto shtete ndërhynë te Turqia, te shtatë Fuqitë Evropiane e sidomos te Rusia dhe Franca që shqiptarëve të mos u jepej autonomia”

Miss Edith Durham shkruan: “ Shqiptarët e Kosovës ngritën krye. Këte herë ata hynë në Shkup dhe u sollën në mënyrë shembullore, sikurse dëshmuan konsujt e huaj atje. Kur turqit e panë rrezikun që shqiptarët të marshonin drejt Manastirit kërkuan menjëherë armëpushim dhe pranuan ta njohin Shqipërinë si krahinë autonome (me katër vilajetet, të Kosovës, Shkodrës, Janinës dhe një pjesë të Manastirit..) Ky triumf i shqiptarëve i elektrizoi shtetet ballkanike, sepse secili prej tyre në mendjen e vet kishte prerë me thikë një ngastër të Shqipërisë për veten e vet. Këto shtete qenë bashkuar në një pikë: Shqipëria duhet të prishet!”

Vetë Prof. Gashi  shkruan kështu: “Me ngadhnjimin e kryengritjes së vitit 1912 ne fituam autonominë për gjithë Shqipërinë, por çfarëë të bënim që plasi Lufta e Parë Ballkanike”(Marre nga libri-PROFESOR AHMET GASHI, “MËSUES I POPULLIT” RILINDASI I FUNDIT  – Vijon)