• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Profesor Ahmet Gashi dhe ne nxënësit e tij

March 10, 2021 by dgreca

Nga Albana Lifschin/

Rastësisht më ra në dorë një material i shkruar për Profesor Ahmet Gashin, ku ndër të tjera përmendej fakti që ai pat dhënë mësim në një shkollë 7-vjeçare të Tiranës, por nuk jepte emrin e saj.

Ajo ishte shkolla jonë “Lidhja e Prizrenit”, ndërtuar në kryqëzimin e rrugës Fortuzi me rrugen e Barrikadave, pranë Teqes së Dervish Hatixhesë.

Kemi qënë nxënës në shkollën “Lidhja e Prizrenit pa e ditur se kemi patur fatin që profesori ynë i Gjeografisë, ai burrë i thyer në moshë, ishte një personalitet historik. Por atë kohë, ne 11 apo 12 vjeçarët natyrisht nuk e dinim se kush ishte profesori ynë. Nuk i dinim vlerat e tij as si patriot, e as si dijetar. Ashtu sikurse nuk e dinim as domethënien e emrit të shkollës sonë “Lidhja e Prizrenit”. Madje e shqiptonim “Lidhja e Prizerenit” e nuk na korrigjonte kush. Nuk mbaj mend të jetë bërë ndonjë bisedë me ne për të na spjeguar thjesht se ç’ishte “Lidhja e Prizrenit”. Ç’përfaqësonte ajo. Ishim ende të vegjël? Ndoshta po. Ndoshta jo. Pikërisht në atë moshë mbaj mend që na janë dhanë detyra shtëpie me rastin e ditëlindjes së V. I. Leninit. Unë që nga ajo kohë e mbaj mend 22 Prillin. Por 10 Qershorin (1878) ditën e lindjes së Lidhjes së Prizrenit e kam mësuar shumë vite më vonë.

Përshtypja e parë qe se mësuesi ynë i Gjeografisë, ndryshe nga mësuesit e tjerë ishte i vjetër në moshë. Duhej t’i kishte kaluar të shtatëdhjetat. Kishim vënë re respektin me të cilin silleshin ndaj tij drejtoresha e shkollës, një grua e shkurtër topolake që quhej Bedrie dhe nëndrejtoresha e shkollës, Elpiniqi. Ne besonim se respektin e diktonte mosha e tij. Nuk dinim më përtej, sepse askush nuk na mblodhi të na thotë se kush ishte profesori ynë i Gjeografisë Ahmet Gashi që e meritonte respektin jo vetëm për moshën për për kontributin e tij patriotik. Nuk do ta kuptonim ndoshta me fjalë të mëdha veprën e tij, por sëpaku gjëra të konceptueshme për moshën tonë, si p.sh. profesori ynë ishte autori i hartës autentike të atdheut. Ajo ku atdheu ynë kishte qenë më i madh, se ç’dukej në hartën që kishim parë ne.

Ne të vegjëlit nuk i dinim vlerat e profesorit tonë, por e respektonim duke ndjekur shëmbullin e mesuesve. Më kujtohet që meqënëse kishim një rrugë të përbashkët, kur dilnim nga shkolla ndonjëherë e shoqëroja deri pranë shtëpisë. Ecja e heshtur gjithë rrugës në krah të atij zotërie të vjetër. I përgjigjesha me droje ndonjë pyetje të shkurtër që bënte. Tërë jetën time kam pasur respekte njëkohësisht droje për profesorët e mi. Unë ndalesha tek pallati ku banoja, dhe ai vazhdonte më poshtë në rrugën Fortuzi. Profesori ishte edhe më i madh se gjyshja ime në moshë. Po gjyshja ime nuk punonte. Ai, pse punonte vallë? Nuk mbaj mend kë kam pyetur. Por mbaj mend përgjigjen. Profesori ynë “duhet të punonte, sepse kishte fëmijë për të rritur”. Nëse do të dija më shumë, ndoshta do të pyesja veten se pse ky zotëri patriot me kaq vlera, harxhonte energjitë e moshës së thyer për të na dhënë mësim neve, e nuk jepte mençurinë e përvojën e tij si këshilltar pranë qeverisë?

Dhe ne ishim fëmijë, ishim çamarrokë, ngrinim zërat e bënim pluhur në oborrin e shkollës. Ne vajzat luanim shumë me litar, djemtë kishin lojërat e tyre, por oborri mbushej nga zërat tanë. Edhe në klasë në pushimet e vogla, zhurmat hapeshin si me rubinet sapo binte zilja e mbarimit të orës së mësimit. Merrte një farë kohë edhe pas hyrjes në klasë të binte qetësia. Më kujtohet një rast kur profesor Gashi tek ulej në katedër na tha: “Para se hyni në klasë mbylleni torbën e fjalëve, ia shtrëngoni grykën fort,e vareni në oborr. Mos e merrni me vete në klasë. Kur dilni prapë në pushim, atëhere hapeni sa të doni”.

Pas spjegimit të mësimit të Gjeografisë para një harte që varej mbi tabelën e zezë, shpesh na jepte detyra. Më ka mbetur në mëndje që detyrat nuk ishin asnjëherë strikte nga libri. Në një kapitull për klimën, duke folur për ndryshimet e motit, na shpjegoi se si njerëzit i kanë njohur shenjat e ndërrimit të motit nga përvoja e jetës. P.sh. kur moti do të ndërrohej, nga diell në shi, njerëzit kanë vënë re se kripa fillon e bëhet si e lagësht, ose zogjtë fluturojnë ulët, etj, etj. Dhe një ditë duke na dhënë detyra për të përshkruar fenomenet e motit, duke u nisur nga përvoja jetësore e njerëzve, na tha: “Mos m’i bani të tana ‘qofte’!

Ne heshtëm pa kuptuar asgjë. Ai vuri buzën në gaz dhe shpjegoi.

-Due me thane që nëse një fjali do ta filloni me “Në qoftëse …” Fjalinë tjetër mos e filloni përsëri me “Nëqoftëse”, por … “Po qe se…”, ose “Në se…”

Profesor Gashi nuk na mësonte vetëm Gjeografinë, por edhe të folurën e bukur shqipe. Askush nuk na tregoi se ai në rininë e vet qe përpjekur shumë për gjuhën shqipe, për hapjen e mësimit shqip e shkollave shqipe. Askush s’na tha se ai qe gjeografi më i mire që mund të bëhej, dhe as që ai qe mësuesi më i mirë i historisë që mund të kishim për fat, sepse vetë profesori qe pjesë e saj, e përpjekjeve për liri dhe pavarësi nga Turqia, se kishte qenë bashkëluftëtar me trimin hero Hasan Prishtinën…

Atë kohë ne dinim fare pak për profesorin tonë të Gjeografisë. Por edhe aq sa dinim, ai la mbresa të pashlyeshme tek ne. Gjeneratat e reja do të mësonin më shumë. Të tjerë nxënës në kryeqytet, dekada më pas do kishin nderin të ishin nxënës të një shkolle që do të mbante emrin e tij.

©Albana Lifschin

Filed Under: ESSE Tagged With: Ahmet Gashi, Albana Lifschin

AHMET GASHI DHE Lufta Ballkanike

January 22, 2013 by dgreca

 Ne Foto: Profesor Ahmet Gashi, në shkollën e vajzave në Tiranë në vitin 1935 /

(vijim nga Dielli on line, 18 Janar 2013)/

 Shtetet shoviniste ballkanike fqinjë, Serbia, Greqia, Bullgaria ( e cila fitoi pavarësinë e plotë më 1909 pa luftë e pa konferencë ndërkombëtare, sepse konsiderohej çeshtje e brendëshme e Turqisë, pasi kishte fituar autonominë me luftën ruso turke më 1878), Mali i Zi, bënë një lidhje të fshehtë që në vitin 1904 për copëtimin e katër vilajeteve shqiptare ndërmjet tyre.Ndërsa shtetet evropiane, sidomos Rusia dheFrancai konsideronin vilajetet shqiptare me popullsi kryesisht myslimane si shtojcë e Turqisë, prandaj nuk e përkrahën Lidhjen Shqiptare të Prizrenit me 1878-1881, as kryengritjet e viteve 1908-1912.

Në fakt, shqiptarët s’kishin të bënin fare me perandorinë osmane, ndonse kishin përqafuar fenë islame , madje ata kishin luftuar kundër saj më shumë se shtetet e tjera ballkanike me popullsi kryesisht të krishterë gjatë 500 vjetëve. Këte Evropa e shihte por s’donte ta kuptonte. Kombet e tjera ballkanike deri në atë kohë e kishin fituar pavarësinë e tyre nga osmanët kush me luftë e kush pa luftë, por gjithnjë nën përkrahjen e shteteve të mëdha të Evropës.

Shqiptarët janë mbase i vetmi komb që kurrë s’e ka vënë fenë në plan të parë, por kombësinë. Ndërmjet feve në Shqipëri ka ekzistuar gjithnjë mirëkuptim dhe solidaritet, gjë që ndodh rrallë në botë.

Kur turqit u detyruan t’ua njohin autonominë shqiptarëve, shtetet ballkanike i shpallën luftë Turqisë duke pasur frikë se kjo autonomi do të pranohej ngaAustriaqë kishte interesa në Shqipëri. Pra, lufta ballkanike kishte karakter pushtues dhe jo çlirues ne Ballkan. Gjatë pushtetit monist edhe historigrafia jonë gabimisht e ka konsideruar Luftën ballkanike , sipas Leninit, si luftë të drejtë.

Kryengritësit shqiptarë u detyruan kështu që t’i kthejnë grykët e pushkëve të tyre kundër ushtarëve shovinistë ballkanas, për të mbrojtur trojet e tyre amtare nga një pushtim i ri më gjaksor e më barbar. Sulmi i befasishëm nga të gjitha anët, synimi i shovinistëve për ta shfarosur popullsinë civile, për t’i djegur shtëpitë dhe shkretuar tokat, i detyroi shumë shqiptarë të shpërnguleshin me dhunë në Turqi , në vendin që ata vetë e kishin luftuar një muaj më parë. Një luftë e ashpër u zhvillua në vilajetin e Kosovës. Ushtria serbe në tre formacione të mëdha , e armatosur mirë e drejtuar nga oficerë ruse, sulmoi Luginën e Preshevës, Kumanovën, Gollakun, Llapin dhe Grykën e Ibrit- Mitrovicën, ndërsa Mali i Zi-  Plavën e Gucinë.

Shtabi i kryengritësve lëshoi kushtrimin për ta mbrojtur me gjak vatanin, që sapo e kishin çliruar nga pushtuesi shumëshekullor osman, në kushtet kur shumica e luftëtarëve ishin shpërndarë nëpër shtëpitë e veta.

Hasan Prishtina shkoi në Prepollac, Idriz seferi në Sfircë, Isa Boletini në Grykën e lumit Ibër, në Mitrovicë, Bajram Curri në Plavë e Guci.

Heroizmi i luftëtarëve shqiptarë në të katër frontet e reja ishte i pashoq, por pabarazia në numër, në armatim  i detyroi ata të tërhiqen . Udhëheqësit porositën që të vijonte lufta guerile me grupe të vogla kudo në fshatra e qytete, ta godisnin armikun në befasi ditën e natën, kudo që të ishte ai.

Edhe lumjanët nën udhëheqjen e Islam Spahisë, bënë një punë të madhe në pengimin e armatave serbe në Lumë, Has, Opojë e Dibër, Rrafsh i Dukagjinit. Në Kullën e Lumës u vranë 12 mijë serbë. Të tjerët u tërhoqën në Prizren dhe asnjë gjeneral serb s’guxonte të merrte komandën e të sulmonte Lumën.  Këte krahinë ata e nënshtruan duke e shkretuar, më vonë , pasi u erdhën përforcime të shumta ngaSerbia.

Në këte kohë Ismail Qemali mendonte të organizonte një kuvend mbarëkombëtar në Durrës. Për këte, ai kishte njoftuar Hasan Prishtinën me një telegram të veçantë. Njëkohësisht ai kishte ndërmarrë një udhëtim nëpër Evropë dhe kontaktonte diplomatë dhe qeveritarë të Evropës duke ua bërë të njohur atyre çeshtjen shqiptare. Por vetëm Austro-Hungaria e kuptoi dhe i premtoi ndihmën e saj. Isa Boletini, pasi u tërhoq nga beteja në Mitrovicë, u nis për në Durrës bashkë më 300 luftëtarë të vet, ndërsa Hasan Prishtinën serbët  që e mbanin nën vëzhgim, e arrestuan dhe e burgosën në burgun e kalasë në Beograd. Idriz Seferi dhe Bajram Curri vijuan luftën guerilje kundër pushtuesve të rinj.

 

e bazonim në faktin se ne kishim luftuar në shekuj për liri dhe në luftën ballkanike ishim deklaruar asnjanës. Megjithatë, ne iu përgjigjëm synimeve aneksioniste shoviniste të shteteve fqinjë, duke luftuar me çdo sakrificë  derisa u bindëm se nuk mund të vazhdonim dot më rezistencën. Erdhëm, pra, në Vlorën heroike  me shpresa të mëdha se dikur do të ktheheshim në Kosovën kreshnike. Kemi vuajtur 2000 vjet nga romakët, Bizanti, osmanët. Por dëmin më të madh na e bënë sllavët që erdhën nga malet Urale (e më pas atoKarpate) dhe zunë tokat tona dikur me sipërfaqe 250 000 km2  në tërë Dalmacinë e Ballkanin Perëndimor. Ndodhi e keqja më e madhe , asimilimi nga sllavët i shumicës se popullsisë iliro-shqiptare të këtyre trojeve, duke përfshirë edhe Nemanjët që u bënë më të këqinj se vetë sllavët pushtues”

 

 Ardhja në Vlorë.

 

Gjatë rrugës për në Vlorë hasëm vështirësi të panumurta, por që nuk ishin asgjë në krahasim me vuejtjet e popullit tonë në Kosovë për shkak të pushtimit serb. Lamë pas vetëm tym e flakë në fshatrat e Kosovës, sidomos buzë rrugëve ku kalonte ushtria barbare serbe, që digjte shtëpitë, por edhe pushkatonte njerëzit që kapte në to, pa dallim moshe e seksi.

Në fshatin Grackë pranë Prishtinës në rrugën për në Prizren, buzë lumit Sitnicë, psh u dogjën të gjitha shtëpitë, u therën me bajoneta të gjithe banorët (ka shpëtue vetëm një fëmijë i lidhur në një djep të përmbysur , i shpëtuar nga rrethi i djepit pa u mbytur. Pas largimit të ushtarëve, erdhën fshatarë nga fshatrat e largëta dhe e gjetën atë fëmijë. Madje një dajë i nënës sime, Arifi,  e ka marrë në fshatin Llugaxhi, e ka rritë e ka quejtë Sait, e ka shkollue. Në vitin 1943-1944, ndërsa unë u emërova drejtor i gjimnazit “Sami Frashëri” në Prishtinë, Saiti ishte sekretari i shkollës.

Sa e sa fshatarë të tillë kemi parë rrugës për në Vlorë. Edhe në Rrafshin e Dukagjinit ku kish hyrë ushtria malazeze, kishin ndodhur po ato krime. Madje malazezt kishin shkuar më larg. Në Pejë me rrethina, në Plavë e Guci, malazezt i mblidhnin shqiptarët në shesh dhe i detyronin të kthenin fenë dhe kombësinë , përndryshe i pushkatonin në vend.

Shumë shqiptarë pranuan vdekjen por jo të ndërronin fenë e kombësinë. Ata u pushkatuan pa mëshirë në sytë e familjeve të tyre, të gjithë meshkuj 16 vjeç e lart në rresht të lidhur njëri me tjetrin.

Kjo masakër zgjati dhjetë ditë që populli i kujton “10 ditët e kiametit”. Oficeri malazez që e kreu këte krim të padëgjuar në histori, quhej Savë dhe populli e mbiquajti “Savë batarja” (batare –pushkatim), sepse i pushkatonte shqiptarët e lidhur, me dorën e vet gjakatare.

Pas më shumë se një muaji, arritëm në Vlorën heroike, diku nga marsi 1913. Këtu takuam të rinjtë vendas si dhe Isa Boletinin, Luigj Gurakuqin, Bedri Pejanin, Sali Gjukën e shumë të tjerë. Një gëzim të papërshkruar ndjemë, kur pamë të valëvitet i lirë flamuri ynë kombëtar, për të cilin kishim luftuar aq shumë me pushkë e me penë.  Por gëzimi ynë nuk zgjati shumë. Atëkohë u njoftuam për vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër në fund të vitit 1912 e në vijim ku ishin caktuar kufijtë e shtetit të ri shqiptar. Me këmbënguljen e Rusisë, Francës dhe Britanisë, Konferenca  krijoi një minishtet me 28 mijë km2  në vend të 92 mijë km2  që përfshinin të katër vilajetet shqiptare, pra, këputi nga trojet tona 2/3 duke ua dhënë si shpërblim ato Serbisë, Greqisë e Malit të Zi. Këto të fundit u zgjeruan në masën deri 60 % në kurriz të tokave shqiptare.

Kërkova të takohesha me kryetarin e qeverisë së parë shqiptare, Ismail Qemalin, të cilin e kisha njohur që në Stamboll, si student që isha, duke kryer porositë që më jepte edhe ai për çeshtjen kombëtare. Ai më priti me dashamirësi, i gëzuar që sidoqoftë shtetet e mëdha njohën një shtet shqiptar më në fund, dhe njëkohësisht i pikëlluar që në këte shtet ishin përjashtuar më shumë se gjysma e tokave dhe e kombit tonë të shumëvuajtur.

Pasi më bëri një sërë pyetjesh për gjendjen në Kosovë, tha:- Ahmet, megjithatë ne nuk duhet ta humbim asnjëhere shpresën por duhet të punojmë se liria nuk vjen vetë; hë për hë detyra jonë e të gjithëve është ta mëkëmbim këte shtet të ri shqiptar, që t’i japim të kuptojë Evropës që ne dimë të formojmë shtet e të vetëqeverisemi. Kam menduar që ju, bashkë me zotin  Jani Minga të organizoni arsimin, që është baza e një shteti , pasi ju keni shumë përvojë e dituni në këte fushë.

Pranova me shumë dëshirë këte detyrë të rëndësishme. Me këte rast, u njoha edhe z. Minga, madje u bëmë miq të ngushtë. Ai ishte një njeri i ditur, me përvojë në fushën e arsimit, por edhe organizator e drejtues i zoti. Në fillim, ne punonim vetëm në Vlorë e Fier, pasi gjetkë ishin ushtritë pushtuese armike: në jug – grekët, në veri e në lindje – serbët e malazezt, ndërsa në Shqipërinë e Mesme kishte ende kaos, pasi disa fanatikë  me në krye myftiun e Tiranës jo vetëm që nuk e njihnin qeverinë e Vlorës, por më pas organizuan një kryengritje të armatosur me Haxhi Qamilin etj, duke kërkuar përsëri babën ( sulltanin) dhe sundimin turk. Në Vlorë e Fier ngritëm disa shkolla, ndonse kishim mangësi në mësues. Më vonë Ismail beu më thirri përsëri dhe më njoftoi emërimin tim si mësues në Elbasan, gjë që më gëzoi pa masë, sepse  përputhej edhe me dëshirën time.

Prej kohësh , sipas porosisë së Hasan Prishtinës, unë ëndërroja të përgatisja mësues për Kosovën. E kjo mundësi m’u dha duke shërbyer në Elbasan, ku ishte hapur Shkolla e parë pedagogjike, Normalja.

Kështu në shtator 1913 nisa punën si mësues në shkollën qendrore të Elbasanit e më vonë në Normalen e famshme, si drejtor i shkollës qytetëse.

( siç shkruan gazeta RILINDJA e shtatorit 1997, në këte shkollë Ahmet Gashi ndihmoi që të përgatiteshin me dhjetra mësues për Kosovën që u bënë shumë shpejt pishtarë të arsimit për Shqipëri e Kosovë- G.D.)

(Marre nga libri-PROFESOR AHMET GASHI, “MËSUES I POPULLIT” RILINDASI I FUNDIT  – Vijon)

Filed Under: Histori, Kulture Tagged With: Ahmet Gashi, libri, Lufta e pare Ballkanike

AHMET GASHI, RILINDASI I FUNDIT

January 18, 2013 by dgreca

PROFESOR AHMET GASHI, MËSUES I POPULLIT” RILINDASI I FUNDIT

Mësuesi i Popullit Ahmet Gashi- jeta dhe vepra/

Nga Gani Demir Ratkoceri/*

 Është vërtet një kënaqësi e madhe të shkruash për Profesor Ahmet Gashin, por njëkohësisht edhe një punë e vështirë.  Kjo sepse , nga njëra anë, Ahmet Gashi është mbase Rilindasi i fundit i Shqipërisë dhe një njeri që e kam njohur personalisht, nga ana tjetër ai ka një jetë dhe veprimtari kaq të pasur , të gjërë dhe të shumanshmeProf. Ahmet Gashi u lind më 1 shtator 1888 në Prishtinë (Kosovë). Ai rrjedh nga një familje e varfër , nga ato mijëra syresh të shpërngulura me dhunë nga trojet etnike në ish Sanxhakun e Nishit, fill pas Traktatit poshtërues të Shën Stefanit, traktat ky për shqiptarët tragjikë që pasoi lufta ruso-turke 1877-1878. Atëkohë, rreth 300 mijë shqiptarë të atyre rretheve, lanë tokat dhe pasurinë e tyre dhe u drejtuan për Kosovë e Turqi.Në Turqi ata u vendosën në krahinën e Bafrës, të qarkut të Izmirit, ku ende ruajnë me fanatizëm e dashuri zakonet dhe kulturën tonë kombëtare. Madje, fëmijët pa shkuar ende në shkollë, flasin të gjithë vetëm shqip. Këte e kam vërejtur edhe vetë gjatë vizitës sime atje në vitin 1990.Ata që u vendosën në vise të ndryshme të Kosovës, vuajtën po ashtu sikurse edhe bashkëkombësit e tyre të fatit në Turqi, për shkak të mosinteresimit dhe përbuzjes nga ana e pushtetit të atëhershëm osman. Vetë Profesor Gashi e përshkruan kështu gjendjen e familjes së tij:“Babai im quhej Latif Ibrahim Gashi, nga katundi Pllavcë afër Leskovcës, nëna ime quhej Metije Ismail Thaçi, nga katundi Zhinipotok, po afër Leskovcës. Më 1878 të detyruar nga barbarizmat e serbëve që dogjën dhe shkretuan ato krahina, u shpërngulën si “muhaxhirë” në rrethet e Prishtinës. Këtu u linda unë, më 1 shtator 1888. më 6 mars 1914 ata mundën të vijnë në Elbasan. Në këte qytet baba më vdiq më 1915,  kurse nëna më 1930.”Babai ka qenë punëtor-lëkurëpunues te një tregtar prishtinas. Nëna ishte amvisë, por punonte në shtëpi edhe me vegje pëlhura për veshje, kundrejt një page të vogël nga ana e tregtarëve të manifaturave.. Ende i kam në veshët e mi rrënkimet e të dyve, për shkak të punës së rendë që bënin dhe mjerimit të familjes sonë.”Ahmeti i ri u rrit në këto kushte, por u edukua me dashurinë për kombin dhe atdheun e vet të pushtuar nga osmanllinjtë dhe të copëtuar nga fqinjët barbarë. Prindërit kishin një dëshirë të madhe që ai të merrte një arsim të mirë, veçanërisht e ëma, e cila bëri shumë që ai të shkollohej.. Në kujtimet e veta, lidhur me këte aspekt, Profesori  shkruan: “Më tepër se babën, e kisha nanën një edukatore të mirë. Me këshillat e ëmbëla ajo më ngjalli  dashuri për dijeni dhe ma nxiti vullnetin për ta vijuar shkollën e për të studjuar aty me zell. Duke sakrifikuar nga ekonomia familjare, ajo më siguronte veshjen e librat e shkollës dhe gjithçka që më duhej si nxënës”.

Nxënës në shkollën fillore dhe gjimnazin e ulët të Prishtinës/

 Kaq i madh ishte gëzimi që ndjeu Ahmeti i vogël kur e ëma ja bleu librat e shkollës, sa atë natë ai fjeti me to nën jastëk, duke parë ëndërra të bukura për klasën , bankën ku do të ulej me dy tre vetë të tjerë, madje në radhën e parë që ta shihte më mirë mësuesin dhe të dëgjonte çdo fjalë që thosh ai..Mësuesi herë i përfytyrohej një burrë i urtë, me zë të qetë, të butë, i pashëm dhe i veshur hijshëm, dhe herë një mësues i ngrysur, nopran, që bërtistefortdhegodiste me thupër herë njërin nxënës, herë tjetrin. Kjo sepse Ahmetikishdëgjuar shpesh nga fëmijë më të rritur që vijonin shkollën, por edhe vetë ekishvizituar herë pas herë oborrin e shkollës nga kureshtja. Atëkohë në shkollë (mejtep) jepnin mësim edhe hoxhallarët, që për një gabim të vogël jo vetëm që i rrihnin nxënësit, por edhe i mbyllnin në fallak (bodrumet e shkollës).

Atë mëngjes që do shkonte në shkollë, Ahmeti u ngrit herët. Ndërkohë e ëmakishpërgatitur gjithçka që i duhej.  Madje, ajo e shoqëroi edhe vetë deri në shkollë, ku mësuesi i priti mirë, u foli nxënësve me dashamirësi, i këshilloi të silleshin mirë e të studjonin me zell, ta donin njëri – tjetrin  etj.

Dashuria për nënën, për shkollën dhe prirjet natyrore e bënë Ahmetin e ri të suksesshëm në mësime në të dyja shkallët e para të shkollës në Prishtinë. Kjo e ndihmoi të kalonte edhe konkursin që kërkohej për të vijuar shkallën e lartë të shkollës së mesme. Vetë Ahmeti tregon për këte: “ Si mbarova shkollën fillore dhe gjimnazin e ulët pesëvjeçar në Prishtinë, u provova me konkurs dhe fitova bursën e klubit shqiptar “Rinia e Atdheut” për të vijuar klasat e larta të gjimnazit në Shkup, atëkohë kryeqendra e Vilajetit të Kosovës”.

 Mësimi dhe veprimtaria atdhetare në gjimnazin e Shkupit/

Kalimi nga gjiri i ngrohtë i familjes në konviktin e përzierë me nxënës krejt të panjohur u kapërcye shumë shpejt e lehtë nga Ahmeti djaloshar, nisur nga vullneti i tij i paepur për t’u bërë i denjë për veten , familjen e atdheun. Shkupi i dukej më shumë i ndryshëm se sa i ngjashëm me qytetin e lindjes, Prishtinën. Ishte i ngjashëm për nga xhamitë e shumta, por i dallueshëm pë lumin e bukur të Vardarit që e përshkonte atë mes për mes, për kalanë hijërëndë dardane, ku ishin vendosur ushtarë turq, për lagjet me shtëpi të grumbulluara dhe jo me mëhallë të veçantë si në Prishtinë, me shtëpi të mbuluara me kashtë e pa dritare, me ca copa xhami të ngjitura me baltë , ku jetonin të gjithë të shpërngulurit nga viset e okupuara nga Serbia dhe që shfrytëzoheshin nga pasanikët e Prishtinës.

Padyshim, dallimi më i rëndësishëm qe sepse në Shkup shumica e popullsisë fliste shqip, në qytet e në rreth, ndërsa në Prishtinë shqipja flitej vetëm në lagjen me kësolla, “lagjen e muhaxhirëve”, si quhet ende sot.

Në konvikt jetonin nxënës nga Rumelia: maqedonë, grekë, bullgarë, vllehë, nga pakicat kombëtare, bashkëkombësit e të cilëve kishin tanimë shtete të pavaruara nga Turqia. Shqiptarët që përbënin 4/5  e Rumelisë ndërkohë ende ishin nën zgjedhën osmane. Joshqiptarët kishin mundësi të lexonin në gjuhën amtare gazeta, revista, libra lirisht, që ua sillte qeveria e shteteve përkatëse kombëtare, apo që shtypeshin pa pengesë edhe në vetë Rumelinë, ndërsa nxënënsit shqiptarë s’e kishin këte privilegj. Ja çfarë shkruan Profesori për këte:“Në gjimnazin e Shkupit kisha shokë me kombësi serbe, bullgare, greke etj. Ata më treguan se u vinin gazeta, revista , libra në gjuhën e tyre amtare . Duke i lexuar këto materiale mësova se çfarë shkruhej për shqiptarët, që paraqiteshin si turq dhe sikur gjoja ne shqiptarët ishim pushtues të tyre. Kjo na nevrikoste , dhe habiteshim pse gjithë ky diskriminim ndaj neve shqiptarëve, pse ata kanë të drejta kombëtare dhe ne shqiptarët jo? Kështu mendova të krijonim një klub edhe ne shqiptarët. E bisedova me shokët dhe vendosëm ta ngremë klubin tonë. Në fakt ndjenja kombëtare ishte zgjuar dhe zhvillua te unë që fëmijë, sepse ngjarjet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit jo vetëm që s’ishin shuar, por përforcoheshin nëpër odat e burrave dhe unë i dëgjoja tregimet për to me shumë ëndje nga vetë goja e ish pjesëmarrësve aktivë. Dëgjoja për vëllezërit Frashëri, Komitetin e Stambollit, Vaso Pashën, Hoxhë Tahsinin, Zija Prishtinën  etj.Klubi që ngritëm nisi të përhapë edhe ai shtypin ilegal shqiptar, jo vetëm në Shkup por edhe në qytete të tjera. Ishin libra , gazeta e revista që botoheshin asokohe në Rumani, Bullgari, Amerikë e gjetkë. E gjithë kjo ma përforcoi dashurinë dhe dëshirën për një Shqipëri të lirë..”Lidhur me mësimet, Ahmeti shkruan: “Kam dalë gjithmonë i pari në çdo klasë të gjimnazit, i ndihmoja shokët, sepse edhe nga natyra ime isha i prirë t’i mësoja të tjerët me durim. Por kështu përforcoja edhe njohuritë e mia”

 Student në Stamboll/

Ahmeti i ri , me mbarimin e studimeve në gjimnazin e Shkupit, fitoi të drejtën e shkollës së lartë në Stamboll, përsëri me konkurs, duke siguruar njëkohësisht edhe bursën, gjë që ishte e domosdoshme veçanërisht për të , që vinte nga një familje e varfër. Nisi jetën e studentit në Institutin e Lartë Pedagogjik katërvjeçar.Sa ishte në gjimnaz, ai pati lexuar edhe letërsi jashtëshkollore, pat përvetësuar gjuhë të huaja, përveç turqishtes dhe gjuhëve orientale, edhe frëngjishten. Në këte të fundit pat lexuar për historinë klasike greko-romake, letërsinë dhe historinë e mesjetës , si dhe të Rilindjes. Kështu ai shkoi në Stamboll me një formim kulturor të kënaqshëm. Dhe nuk e pati të vështirë t’u përshtatej kushteve të reja aty. Natyrisht jeta në metropolin perandorak osman ishte dukshëm më  e zhurmëshme dhe më e gjallë se në kryeqendrën provinciale , në Shkup. Ahmeti ishte i vetëdijshëm, që sidoqoftë ky metropol tani përfaqësonte një perandori në rënie, të sëmurë rëndë dhe që s’bënte asnjë përpjekje serioze për t’u shëruar e reformuar. Çdo ditë që kalonte ajo humbëte nga një copë nga trupi i saj i madh. Brenda kësaj godine që po shëmbej, ishte edhe Shqipëria me katër vilajetet e saj, Kosovën, Manastirin, Janinën e Shkodrën, me një sipërfaqe rreth 92 000 km². Shqiptarët duhet të luftonin që të dilnin sa më shpejt nga kjo ngrehinë para se ajo t’i zinte brenda duke u shndërruar në gëmadhë. Këte mësim Profesori i ardheshëm e gjeti te atdhëtarët e atyshëm, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga etj.Në kujtimet e veta ai shkruan: “Në Stamboll takohesha me shumë patriotë shqiptarë, si Ismal Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga etj , të cilët më këshillonin dhe udhëzonin se si të punoja për çeshtjen tonë të përbashkët kombëtare bashkë me shokët e mi. Takohesha edhe me shokët studentë shqiptarë në fakultete të ndryshme, si me Ali Mihalin, Zejnelabedin Vocin të fakultetit të mjekësisë, Ragip Lekën, Teki Delvinën nga Fakulteti i Drejtesisë e shumë të tjerë. Veçanërisht shumë studentë shqiptarë vinin nga vilajeti i Janinës. Shpërndanim letërsi kombëtare ndër studentët e ardhur rishtazi në Stamoll, duke ndihmuar kështu në zgjimin dhe forcimin e ndjenjës kombëtare te ta. Këte punë e vijova edhe pasi u emërova mësues në gjimnazin e Prishtinës, me nxënësit e qytetit dhe të fshatit. Këte radhë materialet propagandisike m’i sillnin studentët tanë që ktheheshin për pushime nga Stambolli”E asaj kohe është edhe vjersha e shkruar nga ai vetë, e gjetur tash vonë midis relikeve të Profesorit:

 Vajtim për Shqypnien/

 A, e mjera shqyptaria,

Sa në zi ajo ka ra!

E ka mbytun krejt vorfnia.

Fmit gjithkah ja kan shpërnda!

 Ah, të mjerat malet tona.

Mbetun virgjin tash sa mot!

Po mjerim se tash k’e vona,

S’ka se kush i kjan me lot.

 Ah, atdheu  jem i mjeri,

Se ç’po vun në robëri!

Humbi forca, humbi nderi,

S’ mbet për të, veç vaj e zi.

 Ah, të nderçmet armët tona,

Qi me fam kto ishin plot!

Pomjerisht, se sot k’e vona,’ka se kush i kjan me lot!

 Stamboll, dimër 1910/

 Ishte koha kur ngjarjet në Perandorinë Osmane po zhvilloheshin me një shpejtësi më të madhe. Perandoria po zvogëlohej fizikisht, po varfërohej ekonomikisht. Tani edhe populli turk nuk po e duronte dot absolutizmin e sulltanit. Kështu një grup intelektualësh, civilë dhe ushtarakë,  themeluan partinë “Turqit e Rinj” (Xhon Turqit), e cila shpalli një program demokratik, duke u bërë thirrje të gjithë popujve brenda Perandosrisë që ta përkrahnin atë në luftën e saj kundër Sulltan Hamitit, për shpalljen e Kushtetutës, që gjoja do t’u njihte të gjithë popujve jo turq të drejtat e tyre kombëtare. Ajo iu drejtua veçanërisht shqiptarëve, që ishin mbase më të pakënaqurit atëkohë dhe që kishin luftuar gjithnjë heroikisht për të drejat e tyre kombëtare.

Në fakt shqiptarët u joshën fort nga premtimi i xhon-tuqëve dhe luajtën rolin kryesor në përmbysjen e absolutizmit. Patriotët shqiptarë në Stamboll dolën në përkrahje të xhon-turqve, madje porositën studentët, që kur të ktheheshin në atdhe, të propagandonin në favor të xhon-turqve. Ahmeti ishte njëri nga propaganduesit e flaktë  në Prishtinë e në tërë Kosovën, sidomos në rrethin e Ferizajt. Për këte qëllim në pranverë 1908 në Ferizaj u tubuan 30 000 vetë, pothuaj të gjihë të armatosur, të prirë nga Hasan Prishtina, Idriz Seferi, Isa Boletini, Bajram Curri, Nazmi Gafurri, Hasan Hysen Budakova, Islam Spahia, Ramadan Zaskoci  etj.Në atë mbledhje u kërkua nga populli që t’i përkahë xhon-turqit për ta përmbysur Sulltanin,ose për ta detyruar atë që të shpallte Kushtetuën, që do t’u njihte edhe shqiptarëve të drejat e tyre kombëtare.. Për ironi, Sulltani shpresonte pikërisht të kundërtën, që shqiptarët do ta përkrahnin atë dhe jo xhon-turqit. Për këte kishte urdhëruar adjutantin e vet që ta lajmëronte edhe në mesnatë për çdo lajm nga tubimi i Ferizajt. Siç dihet, shqiptarët dërguan një ultimatum të firmosur nga 150 vetë, të gjithë prijës të shqiptarëve ku i kërkohej Sulltanit që ta shpallte pa vonesë Kushtetutën, pasi në të kundërt, të nesërmen ata , shqiptarët e tubuar do marshonin drejt e në Stamboll. Sapo e mori telegramin,  Sulltani u detyrua ta shpallë Kushtetutën (Hyrjetin).

Natyrisht pati edhe faktorë të tjerë që e detyruan Sulltanin ta bënte këte gjë.  Përmendim që në krye të treshes së shtabit të Xhon-Turqve ishte një shqiptar, prandaj mund të themi se shqiptarët luajtën rolin vendimtar në shpalljen e  Kushtetutës.

 Përpjekjet e Ahmet Gashit për zbatimin e Kushtetutës/

 Xhon-turqit përdorën gjithë demagogjinë dhe dhelpërinë e tyre për ta shfrytëzuar fitoren e arritur. Por edhe shqiptarët  patriotë punonin për ta sqaruar popullin që të mos mashtrohesh nga premtime boshe dhe demagogjia e xhon-turqve por të përpiqeshin për zbatimin konkret e sa më të shpejtë të Kushtetutës. Fushat më urgjente ishin arsimi dhe kultura kombëtare. Në nenin 4 të Kushtetutës thuhej: Do të sigurohet me kushtetutë  se është i lirë themelimi i shoqërive politike dhe mësimi pa pengesa në shkolla i gjuhës amtare”[1]Këte na e vërtetojnë edhe raportet e konsujve. “ Te shqiptarët është e përhapur ideja e formimit të Shqipërisë etnike autonome që do të përfshijë të gjitha viset shqiptare brenda Turqisë Evropiane. Por këte ide, për t’i bërë për vete shqiptarët , xhon-turqit e përhapën edhe vetë”

Por, siç dihet, të gjitha premtimet para Kushteutës, të bëra nga xhon-tutrqit, ndaj popujve jo turq kishin qenë vetëm demagogji. Sepse ata kishin për qëllim jo demokratizimin e perandorisë por ripërtritjen e saj , gjë që ishte megjithatë një iluzion, sepse kjo perandori ishte e destinuar të shëmbej përgjithmonë.Prandaj patriotët shqiptarë ia nisën punës në të katër vilajetet për propagandimin e çeshtjes kombëtare, përgatitjen e mësuesve shqiptarë, caktimin e një alfabeti mbarëkombëtar  etj. Në Kosovë ishte problem se edhe intelektualët flisnin në shtëpi turqisht, ndryshe nga  vilajetet e Shkodrës e Janinës ku flitej gjithkund shqipja. Në këto vilajete erdhën edhe ndihmat më të mëdha në kuadro e materiale mësimore, sidomos për Sanxhakun e Prizrenit, të Prishtinës, ku dominonte turqishtja.Me nxitjen  e Hasan Prishtinës, Prof. Ahmet Gashi u zgjodh sekretar i Klubit të Prishtinës, ku ishte edhe vetë nismëtar, e ku kryetar ishte Nazmi Gafurri, patriot i madh i vrarë në vitet 1922-1923 nga pushtuesit serbë. “Me nismën time-shkruan Profesori- u krijua Klubi shqiptar në Prishtinë”.Ahmet Gashi  e shndërroi klubin në fakt në një shkollë të madhe të mesme të shqipes, pasi ai ishte intelektual i përgatitur posaçërisht për këte. Ai kërkonte që aty jo vetëm të lexohej e të shkruhej shqip, por edhe të flitej vazhdimisht shqip.Ky klub u bë klub udhëheqës për të gjitha klubet e tjera të Vilajetit të Kosovës.Lidhur me shpalljen e Kushtetutës, Ahmeti shkruan: “Kushtetuta e vitit 1908 premtoi shumë për rininë shqiptare e kombet për të drejta të barabarta në perandori. Por këto kishin qenë fjalë boshe dhe rrena, sepse xhon-turqit u treguan përsëri shovenë dhe shtypës. Në fillim, i patëm disa të drejta, si hapja e shkollave shqipe, futja e shqipes nëpër gjimnaze si gjuhë e dytë etj. Por në vilajetet shqiptare këto të drejta na i hoqën përsëri, ndryshe me krahinat jo shqiptare, që vijuan t’i gëzojnë ato. U mbyllën ato pak shkolla shqipe dhe u hoq shqipja nga shkollat e tjera jo shqipe, si psh Shkolla Normale në Elbasan etj”

 Veprimtaria për alfabetin shqip/

Duke parë që shqiptarët hapën shkolla shqipe në katër vilajetet e tyre me alfabetin latin, xhon-turqit nisën propagandën , edhe me anë të shërbëtorëve të tyre shqiptarë, kundër këtij alfabeti kaurr, dhe propozonin alfabetin “më të lehtë” arab. Dy deputetë shqiptarë shqipfolës, Fuat Pasha nga Prishtina dhe Seit Hoxha nga Shkupi , hartuan një abetare në gjuhën shqipe më shkronja arabe dhe nisën eksperimentimin e saj në shkolla. Kjo i revoltoi pamasë shqiptarët , sidomos në Kosovë dhe në Klubin e Prishtinës, që ishte shndërruar në qendrën kryesore propagandistike për  çeshtjen kombëtare, arsimin shqip etj. Drejtuesit e klubit, Nazmi Gafurri dhe Ahmet Gashi menjëherë bënë një mbledhje të klubit me simpatizantët dhe ndanë detyrat për demaskimin e këtij projekti antikombëtar. Në atë kohë fanatizmi dhe injorance të madhe ishte vërtet e vështirë dhe e guximshme të dilje kundër alfabetit arab. Deri atëhere popullit të thjeshtë hoxhallarët i thonin “nuk nxen dielli pa sulltanin, që është kalif (i pari i fesë)”. Në atë kohë Prishtina si qytet kishte më shumë ushtarë se sa banorë , ajo kishte  20 xhami. Kështu, dy deputetët në fjalë e kishin të lehtë punën e tyre me abetaren me shkronja arabe, sepse gëzonin edhe përkrahjen e qeverisë e të hoxhallarëve.Natyrisht puna kryesore i binte Prof. Gashit pasi ai ishte edhe më i pëgatituri dhe më komunikuesi si  me njerëzit e thjeshtë, ashtu edhe me ata të shtresës së lartë  dhe ulematë (hoxhallarët).  Prof. Gashit iu desh të bënte një punë të jashtëzakonshme, ditën e natën, për ta hedhur poshtë abetaren me shkronja arabe. Së pari, ai bisedoi me parinë e qytetit një për një duke u përpjekur ta bindë atë  se gjuha shqipe nuk mund të shkruhej dot me shkronja arabe, por veç me shkronjat e Alfabetit të Stambollit të hartuar qysh në kohën e Lidhjes  Shqiptare të Prizrenit më 1878, në të cilën janë shkruar e botuar shumë libra deri atëherë. Madje ai ua tregonte këto libra dhe u recitonte fragmente nga poemat e Vaso Pashës, sepse si pashë besohej më shumë nga ta. Për më tepër Vaso Pasha ishte katolik që ishte bërë pashë dhe kish shkruar aq bukur në shqip me shkronjat e alfabetit të Stambollit, që më vonë u përmirësuan nga Alfabeti i Manastirit (1908).Pasi paria u bind dhe dha fjalën se do ta shkruajë promemorjen (memorandumin) se nuk pranonin abetare shqipe me shkronja arabe, por vetëm atë me shkronja  të Alfabetit të Stambollit), Profesori bisedoi me hoxhallarët kryesorë që edhe ata ia dhanë fjalën sikurse paria e qytetit. Pastaj u zhvillua një  mbledhje  në sallën e klubit, ku pas diskutimesh të gjata u vendos t’u dërgohej një memorandum qeverisë xhonturke, Sulltanit, deputetëve Hasan Prishtina dhe Ismail Qemali, me anë të të cilit kundërshtohej katërcipërisht abetarja me alfabetin arab dhe pranohej vetëm ajo me alfabetin e Stambollit. Kështu edhe u bë.

Shënojmë se në Parlamentin xhon-turk kishte 27 deputetë shqiptarë, por vetëm katër ishin patriotë të vërtetë: Hasan Prishtina, Ismail Qemali, Shahin Kolonja dhe Nexhip Draga. Ky i fundit ishte për luftë parlamentare dhe jo për kryengritje të armatosur, prandaj nuk mori pjesë në Kryengritjen e Përgjithëshme Shqiptare të vitit 1912.Memorandumin e firmosën 40 vetë, siç provohet nga gazeta “Shqiptari” në shkrimin me titull “Një letër nga Prishtina”:“Deputetit të Prishtinës , këtu, Hasan beut iu dërgua një letër nga Prishtina me 40 nënshkrime, ku në krye firmosnin tre ulematë dhe shumë të ditur të tjerë. Gjithë paria proteston kundër Fuat Pashës, deputet tjetër i Prishtinës që përpiqet të bëjë një abece në shqipe me shkronja arabe, dhe kërkojnë që gjuha shqipe të shkruhet me shkronjat e Alfabetit të Stambollit..”

Puna e Prof. Ahmet Gashit si arsimtar/

 54 vjet Profesor Gashi shërbeu si arsimtar me ditarin e mësuesit në dorë, por ne po përshkruajmë fillimisht atë  periudhë që i takon Kosovës në vitet 1909-1912. Dihet që ai i ndërpreu studimet e larta në degën histori-gjeografi ne vitin e tretë për arsye ekonomike. “Me që kisha qenë student i shkëlqyer në Istitutin e Lartë Pedagogjik në Stamboll , ma dhanë të drejtën për t’i shlyer provimet e vitit të katërt po shkëlqyeshëm në qershor 1910”- shkruan vetë ai.

“Nevoja e ngutshme për jetesë e prindërve të mij të varfër më detyroi ta ndërpres vijimin e shkollës dhe të kërkoj një punë mësuesie në vendlindje. Kështu do të mundja t’i ndihmoja ata gjithësesi ekonomikisht. Për fat, në verën e 1909, lexova në gazetat e Stambollit një shpallje për një provim konkursi për tre vende vakant për mësues për lëndët histori-gjeografi në qytetet e Prishtinës, Prizrenit dhe të Pejës. Këto qytete atëkohë ishin qendra sanxhaqesh të Vilajetit të Kosovës. Konkursi do të mbahej në Shkup  para një komisioni provues, të kryesuar nga drejtori i përgjithshëm i arsimit për Vilajetin e Kosovës. Unë u përgatita dhe u paraqita ditën dhe orën e caktuar. Në konkurs morën pjesë 18 vetë. Unë dola më i miri. Si i tillë kasha të drejtë të zgjidhja vetë vendin që më pëlqente e, natyrisht, unë zgjodha qytetin tim të lindjes, ku më emëruan në gjimnaz.”

Puna e parë e Profesorit të ri ishte futja e gjuhës shqipe si gjuhë e dytë në gjimnaz, mbështetur në vendimin përkatës të qeverisë së xhonturqve. Mandej ishte organizimi i kurseve me të rinjtë jo vetëm për shkrim e këndim, por edhe për ta folur shqipen kudo dhe jo turqishten si deri atëhere. Dihet se shumë syresh e quanin veten turq pa qenë të tillë. Për këte Prof. Gashi krijoi dy grupe nxënësish: ata që e kishin shqipen gjuhë amtare në shtëpi, të cilëve u mësonte vetëm shkrim e këndim shqip, dhe grupin e dytë që flisnin në shtëpi turqisht të cilëve u mësonte alfabetin e Stambollit si bazë të shkrim- këndimit. Këte punë e bënte edhe me antarët e Klubit kombëtar Shqiptar, ku ai ishte sekretar, sepse ndonse këta ishin me shpirt e me zemër atdhëtarë, nuk e dinin gjuhën shqipe.

Kështu ndihmesa e Prof. Gashit në këte drejtim atëkohë në Kosovë ishte shumë e madhe jo vetëm në Prishtinë , por edhe në Vushtri, Gjilan, Ferizaj  ku dërgonte edhe abetare, libra shqip, që botoheshin jashtë trojeve shqiptare. Midis këtyre librave shquante vepra e Naim Frashërit të madh “Bagëti e Bujqësi” dhe vjersha e Vaso Pashës “O moj Shqypni”, e cila u kthye në një hymn kombëtar që e recitonin nëpër tubime të gjithë ata që kishin mësuar të shkruajnë e të lexojnë në gjuhën e bukur shqipe.

Klubi  Kombëtar  i Prishtinës u shndërrua kështu në një “Ministri  Arsimi e kulture”  për Fushën e Kosovës dhe të Anamoravës, drejtuar nga Profesori i nderuar Ahmet Gashi, që futi shqipen si gjuhë të dytë nëpër shkolla, që hapi shkolla të reja në gjuhën amtare, që drejtoi kurset për të rriturit, sidomos për rininë, që organizoi tubimet me popullin e thjeshtë, jo vetëm nëpër qytete, por edhe në fshatra, ku lexoheshin dhe deklamoheshin vjershat e bukura të rilindasve tanë nga nxënësit e gjimnazit të Prishtinës, por edhe propagandohej kundër pushtimit osman dhe qeverisë xhonturke, e cila u premtoi shumë gjëra shqiptarëve që ndihmuan aq shumë  për të ardhur në fuqi ata, por që morën shumë pak, madje edhe ato që morën u pakësuan më tej deri në mohim.Prandaj shqiptarët , për këte dhe padrejtësi të tjera u ngritën në kryengritje të armatosura kundër pushtetit osman gjatë viteve 1909-1912, për të fituar jo vetëm të drejtën për arsim dhe kulturë kombëtare, por edhe pavarësinë.

 Kryengritjet e viteve 1909-1912/

Siç kemi përmendur më lart, shqiptarët luajtën rolin kryesor në shpalljen e kushtetutës, që u siguronte popujve të shtypur të perandorisë disa të drejta kombëtare, sidomos në fushën e arsimit dhe të ekonomisë.Mirëpo marrëveshja e arritur midis shqiptarëve dhe turqve të rinj, para se këta të fundit të vinin në pushtet, nuk zgjati shumë, sepse nuk bazohej në sinqeritet nga turqit e rinj, që kishin synime të tjera, të kundërta me ato të shqiptarëve. Prandaj lindën kontradikta midis tyre që po shpinin drejt një konflikti me armë. Patrioti Sotir Peci, duke folur për këte gjendje, shkruante atëkohë në gazetën “Kombi’  si vijon:  “Pas shpalljes së kushtetutës osmane, u bë e ditur që programi i turqve të rinj është krejt i kundërt me çeshtjen tonë kombëtare. Turqit e rinj synojnë t’i japin shpirt Turqisë dhe shqiptarët kombëtarë përpiqen t’i shporrin ata nga vendi i tyre dhe të vetëqeverisen. Dëshira dhe mendimi i çdo shqiptari duhet të jetë vetëqeverimi dhe shpallja e një kushtetute kombëtare dhe e një shteti shqiptar”.

Sikurse thotë Prof. Gashi, udhëheqësit popullorë të Kosovës, Idriz Seferi, Isa Boletini, Hasan Budakova, Islam Spahia, Pirajt e Pozhoranit si edhe shumë atdhëtarë të tjerë, deputetë në parlamentin osman, si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj demaskonin në parlament dhe jashtë tij  qeverinë xhonturke së bashku me deputetë të tjerë jo turq dhe partinë “Ahrar” se kjo qeveri nuk po zbatonte marrëveshjen  e mëparëshme, përkundrazi kishte shtuar shtypjen mbi popujt joturq, sidomos atë shqiptar në Vilajetin e Kosovës, vilajet që kishte luajtur rol kryesor në shpalljen e Kushtetutës.

Fshatarët që kishin mbushur radhët e kryengritësve, nuk përfituan kurrëgjë në pikëpamje ekonomike, nuk morën nga pronat e mëdha të tokës që quheshin prona të Sulltanit, sikurse ishte premtuar. Taksat e larta jo vetëm që s’u ulën, përkundrazi u rritën edhe më.

Shërbimi ushtarak që ishte thënë se do kryhej në vend, vijonte të kryhej në Anadoll dhe Afrikë. Klubet shqiptare u kufizuan deri në mbylljen e tyre, në kundërshtim nga sa u veprua me popujt e tjerë.

Siç shkruante Sotir Peci te gazeta “Kombi”, ata  u ngritën, për këto arsye,  në kryengritjet e viteve 1909, 1910 dhe 1911 ( në Malësinë e Mbishkrodrës) duke arritur kulmin me Kryengritjen e Përgjithëshme të vitit 1912, që e detyroi qeverinë osmane të njohë autonominë politike, siç vëren Edith Durham. Por ndodhi Lufta ballkanike e nxitur nga shtetet shoviniste të gadishullit, Serbia, Greqia, Mali i Zi e Bullgaria me qëllim kryesor copëtimin e mëtejshëm të tokave shqiptare. Ndërkohë kryengritjet shqiptare paraqiteshin nga përfaqësuesit e këtyre shteteve si incidente të disa “rebelëve” e “kaçakëve”, me arsye thjesht ekonomike dhe spontane, madje arritën të akuzojnë direkt Austrinë si nxitëse e tyre duke thënë se “çarkun e pushkëve të shqiptarëve e ngreh Austria” (Gani Demiri: “Idriz Seferi” f 117).

Kryengritja e vitit 1909 i kundërvuri shqiptarët përballë ushtrisë osmane të komanduar nga Xhavit Pasha me 10 mijë ushtarë të armatosur me armët moderne të kohës,që ishte zotuar ta shtypte atë brenda disa ditëve.

Por sikurse thotë fjala e urtë “Ngadalë beg se ka hendek” kështu i ndodhi edhe Xhavit Pashës. Luftime të ashpra  u zhvilluan në Shalë të Mitrovicës ku printe Isa Boletini; në Karadak të Gjilanit ku printe Idriz Seferi; në Rugovë të Pejës, në Gash të Tropojës dhe kulmi arriti në Lumë të Kukësit ku printe Islam Spahia e Ramadan Zaskoci. Lidhur me këto beteja të fundit, poeti Risto Siliqi në veprën “Pasqyrë e viteve të përgjakshme” , faqe 13 , si pjesëmarrës aktiv në kryengritjen e vitit 1910, shkruan:

“Pasi Xhavit Pasha erdhi në Lumë, ai dogji 6 katunde, që i gjeti pa njerëz. Kështu, duke djegë e duke pjekë, hyri thellë në Lumë ku ndeshi në një pritë të rreptë të 500 burrave trima shqiptarë. Krisi një luftë e ashpër që zgjati 9 ditë. Ushtria turke la në fushëbetejë dy tabore të saj , të vrarë e të plagosur dhe vetë Xhavit Pasha u detyrua të tërhiqet në Prizren” .

Xhavit Pasha u kthye me turp në Stamboll duke lënë prapa qindra ushtarë të vrarë, të cilët shqiptarët e qytetëruar i varrosën  sipas zakonit.

Deputetët shqiptarë në parlamentin e Turqisë kërkuan interpelancë nga kryeministri që ky të jepte llogari pse e dërgoi ushtrinë në Kosovë dhe për masakrat e kryera prej ushtrisë ndaj popullsisë së pafajshme. Kryeministri u përgjigj se ushtria ishte dërguar për luftë e jo për masakra. Deputeti i Shkupit, Nexhip Draga, u përgjigj: “Në vend që të dërgoni në Kosovë mësues për ta zbutë mëninë e popullit ndaj qeverisë suaj, dërgoni topa dhe ushtarë për ta masakruar popullin”.

Profesor Gashi e vlerëson kështu kryengritjen e vitit 1909:“Ne e kuptuam shpejt që xhonturqit  nuk do t’i mbanin premtimet e tyre, prandaj nisëm të organizoheshim për ta vetëdijësuar popullin e thjeshtë si në qytete ashtu edhe nëpër fshatra, që të kërkonte më shumë të drejta kombëtare, që rinia ta kryente shërbimin ushtarak në Shqipëri e jo në Anadoll e Afrikë, që administrata lokale të drejtohej nga punonjës shqiptarë e jo turq, që qytetarët në zyrat e saj të flisnin e të merreshin vesh shqip e jo në turqisht, që edhe ne të kishim shkollat tona në gjuhë amtare sikurse popujt e tjerë. Propaganda zhvillohej nëpërmjet tubimeve nga njerëz të përgatitur në klubin tonë. Një ndihmesë të madhe pat dhënë atë kohë Avni Gjilani, nënprefekt i Ferizajt, i shkolluar në Stamboll, cili e njihte mire gjuhën shqipe. Pra, ne po e përgatisnim popullin shpirtërisht pse duhej t’i kërkonte të drejtat e veta kombëtare, ose me rrugë paqësore ose me luftë. Rruga e dytë dukej e pashmangëshme, për të na kishin udhëzuar edhe deputetët shqiptarë në parlamentin e Stambollit. Dhe këte radhë nuk do të kërkonim thjesht autonomi por pavarësi të plotë të katër vilajeteve shqiptare nga Turqia. Ngjarjet e vitit 1909 i nxiti vetë qeveria turke duke dërguar në Kosovë Xhavit Pashën me 10 mijë ushtarë për të mbledhur taksat dhe për të rekrutuar me forcë në ushtri të rinj shqiptarë që t’i degdiste në viset e largëta të perandorisë. Kjo e revoltoi popullin, i cili jo vetëm s’i pranoi këto kushte, por u përgjigj me pushkë duke e detyruar Xhavit Pashën të kthehej me turp në Stamboll. Për hir të së vërtetës, kryengritja ishte një vetëmbrojtje  dhe jo mirë e organizuar. Njëkohësisht ajo na dha neve dhe deputetëve në Stamboll  mësimin e madh se liria fitohet me luftë. Ne u bindëm se propaganda  që bëmë në popull i jepte frutet e saja shumë shpejt , prandaj e shtuam atë më shumë.”

 Kryengritja e përgjakshme e vitit 1910/

 Kjo kryengritje , sipas Prof. Ahmet Gashit, s’ishte më spontane, por e organizuar, ndonse jo ashtu sikurse duhej.  Ajo u shtri pothuaj në tërë Vilajetin e Kosovës dhe në të kanë marrë pjesë rreth 30 mijë vetë. Kërkesat që ata shtronin ishin të gjitha kombëtare, konkrete . Po të pëfundonte me sukses, ajo na siguronte autonominë politike.

Për organizimin e kryengritjes u mbajtën dy mbledhje të rëndësishme, njëra në Rrafsh të Dukagjinit, e prirë nga Isa Boletini dhe tjetra në Gjilan e prirë nga Idriz Seferi.

Më parë, dy udhëheqësat janë takuar njëri me tjetrin në klubin tonë dhe kanë përcaktuar detyrat taktike dhe strategjike. Kërkesat i hartoi kryesia e klubit. Ndër këto ishte mobilizimi i Shalës, Llapit dhe Rrafshit të Dukagjinit dhe vendosja e lidhjeve me Islam Spahinë e Lumës. Idriz Seferi mori përsipër  të mobilizonte Luginën e Preshevës, Anamoravën dhe Fushën e Kosovës me malësi bashkë me Hasan Budakovën dhe Ahmet Mollasylën e Shtimes. Kurse ne si klub morëm përsipër të propagandonim me shkrim e me gojë në popull, duke ua lexuar shtypin turk dhe të huaj  lidhur me ngjarjet e kryengritjes. Do të hartonim kërkesat e kryengritësve për qeverinë osmane. Këto kërkesa do lexoheshin në mbledhjen e Gjilanit nga Nazmi Gafurri dhe do dërgoheshin për botim në gazetat përparimtare turke dhe jashtë shtetit.

Kryengritja do të fillonte në ditët e para të prillit, fillimisht nga Idriz Seferi në Grykën e Kaçanikut, pastaj nga Isa Boletimi në Grykën e Sirenave (Ceralevë) dhe në Grykën e Jezercit nga Hasan Budakova e Ahmet Mollasyla.

Ja, cilat ishin këto kërkesa që do t’i dorëzoheshin qeverisë osmane:

1-     Do ta njohim për mbret Sulltan Mehmetin e Dytë, vetëm atëhere kur ai të mos përzihet në punët e brendëshme të Shqipërisë, që do qeveriset vetë nën hijen e Sulltanit.

2-     Të gjithë shqiptarët do ta derdhin gjakun, por nuk do t’i lëshojnë kurkujt asnjë pëllëmbë tokë.

3-     Të rinjtë shqiptarë ta kryejnë shërbimin ushtarak në Shqipëri dhe me oficerë shqiptarë.

4-     Qeveria do të mbajë shkollat shqipe duke i dërguar paratë te paria e vendit.

5-     Të quhet Shqipëri gjithë toka e katër vilajeteve, atij të Kosovës, të Manastirit, Janinës dhe Shkodrës. Këto vilajete të qeverisen me nëpunës shqiptarë me kabinete më vete.Në mbledhjen e Gjilanit, pas shumë debatesh, këto kërkesa u miratuan duke kapërcyer frikën që kishin disa delegatë se mos gjoja Turqia do ta merrte si një prirje për shkëputje nga ajo. Madje, për këte arsye, pati një farë zbutje të tyre.  Menjëherë kërkesat u përcollën te gazeta “Shqypja e Shqypnisë” në Sofie . Më 13 maj, këto i botoi edhe gazeta “Korça”.

Ishte e qartë se do të kishte luftë, në rast se qeveria osmane nuk do t’i merte parasysh këto kërkesa, gjë që ndodhi në Grykën e Kaçanikut, në atë të Sirenave, të Jezercit, Llapit, Shalë e Rrafsh të Dukagjinit, siç përmendëm më lart. Në këto luftime heroizmi i shqiptarëve ishte i papërshkrueshëm.

Qeveria osmane dërgoi gjeneralët e saj më të zotë, si  vetë ministrin e luftës Mahmut Pashën me 50 mijë ushtarë, gjë që ndodhte vetëm kur kishte luftë me ndonjë perandori tjetër.

Interesant, se ndërkohë i tërë shtypi ballkanas dhe i Evropës doli kundër shqiptarëve me përjashtim të ndonjë gazete si “O’Pirros” e Greqisë.

Haki Pasha kish deklaruar në Këshillin e Ministrave në janar 1910: “Rreziku më i madh Turqisë i vjen nga shqiptarët si komb , më shumë se nga gjithë kombet e tjerë. Është një tmerr i vërtetë, në se ky komb zgjohet nga gjumi i rëndë dhe mëkëmbet, ditunohet në gjuhën e vet, përndryshe Turqinë  Evropiane e merr lumi”. ( Mr. Aliriza Selmani në veprën “Gjilani me rrethinë”, faqe 107).

Gazeta e Beogradit “Mali Journal” lidhur me kryengritjen në fjalë (1910), shkruante: “Serbia lypset me të shpejtë të kërkojë nga Turqia sanxhakun e Novi Pazarit, ta blejë ose ta marrë me qira. Veç kësaj, lypset që Serbia e Mali i Zi t’i përgatisin të gjithë fuqitë e tyre që t’i ndihmojnë Turqisë ta shuajë kryengritjen shqiptare, se kjo është në interes të Serbisë e të Turqisë”.

Dihet se nga Serbia e Mali i Zi këte “ndihmë” kemi pasur, po nga Turqia!? Prandaj nostalgjikët e sotëm t’i heqin shpresat! (Gani Ratkoceri- “Idriz Seferi dhe Lëvizja Kombëtare në Kosovën Juglindore”, faqe 209).

Ndërsa gazeta greke “O Pirros”, Nr 354 shkruante: “Rëndësi ka shkaku i kryengritjes, politika e cila e qeveriste këte kryengritje, tregoi se kombi shqiptar, ndonse është i pamësuar, u tregua më i mënçur nga të gjithë politikanët turq dhe nga gjithë të diturit e Patrikanës sonë. Kombi shqiptar ngriti flamurin e kryengritjes. Punë më e mënçur e më diplomatike nuk mund të bëhet” (G.R. po aty faqe 213)

Kryengritja zgjati tre muaj dhe pati një rëndësi të madhe se u dha shqiptarëve të kuptojnë, sipas Profesor Gashit, se, po të bashkohen të katër vilajetet në një kryengritje të përgjithëshme, të udhëhequr nga një shtab i përgjithshëm me atdhetarë intelektualë, siç ishin Hasan Prishtina, Ismail Qemali, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj, armiku shekullor nuk ishte më i pathyeshëm. Dhe ata kështu bënë në vitin 1912 duke e fituar autonominë politike. Ndërsa perandoria osmane mori një plagë të pashërueshme e cila e shpuri atë në varr në Ballkan.

Shtypi shqiptar i asaj kohe, që botohej jashtë shtetit dhe brenda teritoreve shqiptare, e quajti atë kryengritje si të organizuar dhe të përgjithëshme.

Gazeta “Flamuri”, që botohej në Boston të SHBA, shkruante: “Vetëdija që intelektualët kombëtarë   po punojnë e po propagandojnë për një qëllim të drejtë, ua shton trimërinë edhe më shumë kryengritësve. Kjo kryegritje ka një karakter të përgjithshëm se edhe të krishterët luftojnë tok me myslimanët kundër armikut tonë” (11 maj 1910).

Pas rënies së kryengritjes, ushtria osmane, e prirë nga gjeneralët e saj gjaksorë, kreu krime të papërshkrueshme në popullsinë civile , në gra e fëmijë, e pleq. U dogjën fshatra të panumurt, u shkatërrua ekonomia, iu konfiskuan pasuritë kryengritësve, u mblodhën armët me dhunë, me qëllim që shqiptarët të nënshtrohen një herë e përgjithmonë. Megjithatë, këtij qëllimi nuk iu arrit kurrë. Gazeta “Flamuri” i përshkruante kështu masakrat që ndodhën: Ushtria turke ka prerë pjepra  në bostanet e Kosovës, ka pre gra , fëmijë e pleq, por jo kryengritës” (24 qershor 1910).

Kjo ishte kaq e vërtetë sa pa mbërritur ende në Stamboll ministri dhe gjeneralët e tij, ia nisi kryengritja e Malësisë së madhe më 1911 dhe pas saj Kryengritja e Përgjithëshme Shqiptare, që e varrosi Turqinë evropiane.

 Ngjarjet e vitit 1911 në Parlamentin Osman/

 Sipas kujtimeve të Prof. Gashit, të vërtetuara nga dokumentet arshivore dhe shtypit të kohës, pas rënies së Kryengritjes së Vitit 1910,  në parlamentin osman u fuqizua lufta e dy deputetëve shqiptarë, djaloshit guximtar Hasan Prishtina dhe plakut të mënçur Ismail Qemali. Kjo solli, me përkrahjen e deputetëve jo turq, në shpërndarjen e Parlamentit në dhjetor 1911. Në shkurt të atij viti, Ismail Qemali demaksoi në parlament mizoritë e ushtrisë turke në Kosovë, vetë qeverinë xhonturke dhe kryeministrin Haki Pasha. Ky i fundit u përgjigj ashpër, ndërsa një deputet i Serezit, përkrah Ismailit, e goditi Ismailin me shpullë. Në këte çast, të gjithë deputetët shqiptarë protestuan duke u ngritur në këmbë, duke e konsideruar këte gjest një fyerje të ëndë për shqiptarët. Madje, Hasan Prishtina, për të çuar në vend nderin e Shqipërisë, e ftoi menjëherë në duel deputetin turk.Të nesërmen të gjitha gazetat turke dhe të huaja shkruan për ngjarjen. Ndërsa në Prishtinë siç thotë Prof. Gashi, “ne u njoftuam  për sa kishte ndodhur  dhe mblodhëm kryesinë e Klubit. Lajmëruam të gjithë aktivistët, të cilët kërkuan t’i dërgonim menjëherë një telegram Hasan Prishtinës me këte përmbajtje: “Ju jeni njeriu më i shtrenjtë për kombin shqiptar, prandaj zgjidhni, ju lutem, cilindo nga ne për të bërë duel me deputetin turk”.

Por , incidenti në fjalë u mbyll falë mënçurisë dhe urtësisë së Ismail Qemalit, pasi shqiptarët i prisnin shumë punë të tjera të mëdha. Dhe vërtet, kështu ishte.

Diskutimet që bënin deputetët shqiptarë në parlamentin turk i bëheshin të njohura Prof. Gashit në Klubin e Prishtinës nga aktivistët kombëtarë në Stamboll me anë të telegrafit dhe ky mandej ua shpërndante ato klubeve të tjera në qytetet e Kosovës, duke dhënë porosi që , me këte rast, të organizoheshin tubime , të sqarohesh populli e të përgatitej ai psikologjikisht për kryengritjen e madhe që po afronte.

 Vizita e Sulltan Reshatit në Kosovë/

 Sulltani shpalli një amnisti të përgjithëshme për të gjithë kryengritësit dhe prijësit e tyre dhe premtoi t’u paguante atyre edhe dëmet materiale, gjithnjë me qëllim që ta zbuste situatën. Për këte,  erdhi në Kosovë vetë sulltan Reshati V, që ishte edhe kalif ( i pari i fesë myslimane). Shtypi i bëri kësaj vizitë një jehonë të gjërë. Siç kujton Prof. Gashi  “ne morëm porosi nga Hasan Prishtina që sulltani të mos pritej në asnjë mënyrë me nderime nga populli në Prishtinë, që ta kuptojë edhe ai se shqiptarët s’kanë më punë me osmanllinjtë. Hasani theksonte që të bëhej kujdes me fanatikët myslimanë që besonin se “pa Sulltanin s’lind as Dielli”, të mos mashtroheshin nga hoxhallarët që shfrytëzonin çdo festë fetare për propagandimin e sulltanit. Kishim dijeni që konsullata serbe në Prishtinë, nga ana e saj, po punonte që serbët të dilnin familjarisht në rrugë e ta nderonin sulltanin duke i dhënë të kuptonte atij se sanxhaku i Prishtinës banohej kryesisht nga serbë e jo shqiptarë. Nga ana jonë, u bë një punë e madhe për ta shmangur këte duke i trëmbur serbët se gjoja malet janë plot me kryengritës, që mund t’u sillnin pasoja familjeve të tyre pas largimit të sulltanit. Kështu sulltani u prit vetëm nga disa kureshtarë të moshuar që e quanin veten turq”.

Autoritetet ftuan posaçërisht udhëheqësit e kryengritësve , midis tyre Idriz Seferin dhe Isa Boletinin që të dilnin në takim me sulltanin. Sulltani i shoqëruar nga Hasan Prishtina e pyeti valiun e Kosovës se ku janë këta burra, por ky s’dinte se çfarëë të thosh. Ndërkohë Hasani tha: “Shkëlqesi , këta burra nuk mund të takohen me ju, sepse ushtria juaj me në krye ministrin e luftës Mahmut Pashën dhe Dërgut Pashën, ka bërë barbarizma të mëdha në tërë Vilajetin e Kosovës e krahina të tjera shqiptare. Ende duket zjarri nëpër shtëpijat e shqiptarëve. E pra, gjaku që u derdh e vazhdon të derdhet në Vilajetin e Kosovës e gjetkë, nuk mund të shkelet me këmbë. Prandaj, ata dy kreshnikë  mund të takohen me ju vetëm atëhere kur ju ta njihni zyrtarisht autonominë e Shqipërisë me të katër vilajetet”.

Sulltani tërë zëmërim lëmonte mjekrën e bardhë e thatime, ndërsa valiu dhe autoritetet më të larta që e shoqëronin shtrëngonin nofullat dhe dridheshin nga zemërimi.

Kështu vizita e Sulltanit dështoi e bashkë me të edhe politika xhonturke, sepse shqiptarët nuk u besonin më fjalëve të bukura e boshe në emër të islamizmit dhe unitetit midis shqiptarëve dhe turqve që nuk ekzistonte më. Ata kështu shprehën vendosmërinë e tyre se s’donin të qendronin më nën hijen e sulltanit dhe të Kalifit, por donin të dilnin më vete, pra, të pavarësoheshin. Këte e vërtetoi më së miri kryengritja e një viti më vonë, pas vizitës.

Sapo u largua sulltani, në Prishtinë zbritën heronjtë e Kaçanikut, të Grykës së Sirenës (Ceralevës), Jezercit, Llapit, Shalës, Bajgorës, Rrafshit të Dukagjinit. (G. Ratkoceri-vepra “Idriz Seferi” faqe 227-228).

Prof. Gashi tregon: “Më lajmëuan të shkoja me ngut në Klub. Sapo hyra  aty më doli përpara kryetari dhe më tha buzagaz: -Ahmet, po të jap një lajm të gëzueshëm, do të vijë në Prishtinë heroi i Kaçanikut. Kështu e quanim atëkohë Idriz Seferin. Gëzimi im qe i papërshkrueshëm, sepse do të shikoja atë që kish tronditur një perandori dhe kishte mbushur faqet e gazetave evropiane, përkundër asaj që propagandonin serbët dhe grekët sikur ne shqiptarët ishim të egjër, jetonim në male e pyje si bisha, nuk kishim fe, as atdhe, dinim vetëm të vidhnim etj etj. Por Idriz Seferi me shokë, kur zuri Grykën e Kaçanikut,  ku kalonte hekurudha që lidhte Stambollin me Ballkanin e brëndëshëm, nuk u bëri asnjë të keqe pasagjerëve dhe tregtarëve të Evropës. (Kështu shkruante atë kohë Risto Siliqi në veprën “Pasqyrë e ditëve të përgjakëshme”).

“Ishte me rëndësi të theksohej se, qëkur kishin nisur kryengritjet, shqiptarët ishin shquar për njerzillëk të madh, nuk e kishin dëmtuar aspak hekurudhën , kishin ruajtur interesat e tregtarëve të Evropës, sa herë që vinte avullorja (treni- G.D.) e tokës. Prita e ushtarëve shqiptarë që rrinin gati me pushkë ngrehur, e ndalte avulloren dhe pasi e kontrollonte e lente të vijonte udhëtimin, pa i bërë asnjë të keqe, pa dëmtuar mallrat , pa grabitur para. Konfiskohej vetëm materiali luftarak që gjëndej në të, ndërsa ushtarët i çarmatosnin dhe i lenin të lirë.”

Pra,  Idriz Seferi me shokë i dha të kuptojë Evropës se ata nuk ishin as të egjër, as hajdutë dhe as shtojcë e perandorisë osmane, ndonse shumica e shqiptarëve ishin kthyer në muhamedanë. Megjithatë, shqiptarët treguan se janë një komb më vete, ashtu sikurse kombet e tjera të Evropës.

Idriz Seferi bëri një vizitë në Klubin e Prishtinës dhe bisedoi përzëmërsisht me antarët e tij. “Kur ne i flisnim me admirim për luftat e tij, ai përgjigjej se “po më lavdëroni ca si shumë..Unë s’do të  kursehem kurrë , por tani na duhet edhe ndihma juaj si shkollarë që ta bashkoni popullin jo vetëm në Kosovë, por në katër vilajetet. Përhapini fjalët që thonë në parlamentin turk Hasan Begi dhe Ismail Begi dhe përdorini gazetat e shkrimet tuaja për bashkim pa dallim feje, sepse në radhë të parë jena shqiptarë, pastaj kena fetë.” Kështu mban mend Prof. Gashi nga biseda me Idriz Seferin në Klubin e Prishtinës.

 Roli i Prof. Gashit në kryengritjen e Përgjithëshme Shqiptare të vitit 1912/

 Kryengritja e vitit 1912 ndryshon shumë nga kryengritjet e tjera të zhvilluara pas lidhjes Shqiptare të Prizrenit të vitit 1878 për nga organizimi, përmasat, gërshetimi i luftës së armatosur me atë politike në parlament, udhëheqësit  e saj etj. Përmendim se në krye të saj u vunë Hasan Prishtina e Ismail Qemali që krijuan Komitetin e Kryengritjes në të katër vilajetet.Hasan Prishtina deklaroi në parlament: “Në se kjo qeveri nuk ndërron politikën administrative në Shqipëri, në se shqiptarët nuk do t’i gëzojnë të drejtat e  tyre politike, keni për ta pa se do shpërthejnë një varg ngjarjesh të përgjakëshme e të hidhura”

Kur një deputet arab vërejti: -Ç’kuptoni ju zoti Hasan me ngjarje të përgjakëshme e të hidhura?- Hasani iu përgjigj: “Dua të them që në se turqit e rinj e vazhdojnë këte sistem mizor në fushën e politikës së brendëshme, unë kam me qenë ndoshta i pari i atyre që do ta ngre flamurin e kryengritjes”

Kjo deklaratë përpara më se 200 deputetëve, dhe kabinetit turk si dhe miëra dëgjuesve ra si një bombë e vërtetë. Kryeministri, Haki Pasha, u çua në këmbë e tha:

“Me këto fjalë Hasan Begu po ja shtin flakën tërë perandorisë”

Kur dolën nga salla e parlamentit, të gjithë deputetët shqiptarë dhe shqiptarët në Stamboll u përshëndetën njëri me tjetrin gjithë gëzim dhe simpati. Pas këtij fjalimi të zjarrtë parlamenti u shpërnda një herë e përgjithmonë.  Sikur të 27 deputetët shqiptarë , ku bënin pjesë Hasan Prishtina, Ismail Qemali, Nexhip Draga e Shahin Kolonja, të kishin mundësi të gjithë të luftonin më tej në parlamentin turk, mbase do t’ia arrinin të kishim sot një shtet shqiptar me të katër vilajetet brenda tij.

Kjo Shqipëri do të përfshinte reth 92 mijë km2 . Këte e konfirmon historiani i mirënjohur Italian Antonio Baldacci në veprën “Itineraret shqiptare” botuar më 1917 në Romë. Midis të tjerash, ai thotë: “Konferenca e Londrës e cungoi atë që duhet të ishte sot Shqipëria, duke ia pakësuar sipërfaqen në 28 mijë km2  me një popullsi 800 000 banorë. Por kjo s’është Shqipëria e vërtetë që dëshironin patriotët e saj. Ata donin të katër vilajetet, atë të Shkodrës (10 800 km2 ), të Janinës (17 000 km2 ), të Kosovës (32 900 km2 ) dhe Manastirit (28 500 km2 ), duke i shtuar madje një pjesë të vilajetit të Selanikut (3000 km2 ) gjthsej 92 200 km2 , me një popullsi më shumë se dy miljonë e gjysëm banorë”. (Marrë nga gazeta “Panorama”, 29 tetor 2003).

Pas atij fjalimi të guximshëm, Ismail Qemali e përgëzoi Hasan Begun dhe e ftoi në shtëpi në mbrëmje. Aty biseduan për situatën e re të krijuar, duke arritur në përfundimin se marrëdhëniet në mes të shqiptarëve dhe turqve ishin prishur një herë e përgjithmonë. U fol për një kryengritje të përgjithëshme në të katër vilajetet. Për organizimin e saj ata menduan të mblidheshin duke ftuar edhe deputetë të tjerë. Kjo mbledhje u bë në hotel “Pera Palacë” dhe mori emrin “Komploti i Taksimit”.

Në mbledhje ishin Ismail Qemali, Hasan prishtina, Esat Pashë Toptani, Syrja Vlora, Myfit Libohova dhe Azis Pashë Vrioni. Aty u vendos që kryengritja të niste në Kosovë nën udhëheqjen e Hasan Prishtinës dhe menjëherë të ndiqej nga vilajetet e tjera. Ndërsa Ismail Qemali do të shkonte në Evropë për të siguruar njohjen ndërkombëtare dhe armë për 15 mijë luftëtarë si dhe 10 mijë napolona ar që do t’i dorëzoheshin Hasan Begut. Për fat të keq, këto ai nuk mundi t’i siguronte dot. Kryengritja filloi në Kosovë , vijoi në Krujë me Mustafa Krujën, në Mirditë dhe me çetat e Jugut, por jo në mënyrë masive nga vilajetet e tjera, se prijësat e tyre s’e mbajtën fjalën e dhënë.

Fjalimi i Hasan Begut në Parlament pati një jehonë të gjërë në shtypin e perandorisë dhe të Evropës, dhe klubet shqiptare e shfrytëzuan për ta mobilizuar popullin për luftë. Ky i fundit, tashmë ishte përgatitur shpirtërisht dhe fizikisht që të shkëputej një herë e përgjithmonë nga Turqia  me të cilën lufta ishte e pashmangëshme.

Hasan Prishtina  erdhi menjëherë në Kosovë. Ndalesën e parë e bëri në Selanik, ku kishte edhe familjen. Aty ai u takua me konsujt e Austrisë dhe Britanisë, të cilët i pyeti për qendrimin që do ti mbanin qeveritë e tyre në rast të një kryengritje shqiptare për pavarësi. Mirëpo përgjigjia ishte : as po, as jo. Mandej Hasani shkoi në Shkup, ku u takua me patriotë vendas, që e siguruan për mbështetjen e tyre. Në Kosovë takoi udhëheqësit e kryengritjeve të viteve 1909 e 1910  dhe parinë e vendit, ku, gjithashtu, mori besën për luftë deri në vdekje për liri. Ndalesën e fundit e bëri në Vushtri, në vendlindje, në shtëpinë e Zejnulla Begut, patriot dhe kushëri i tij.

Në atë kohë, perandoria turke mbante në Kosovë 70 mijë ushtarë të armatosur deri në dhëmbë, me Fadil Pashën kryekomandant, me seli në Prishtinë. Mos të harrojmë se atë kohë vetë qyteti i Prishtinës i kishte rreth 12 mijë banorë.

 Ndihmesa e Prof. Gashit në Kryengritje/

 Duke lexuar kujtimet e vetë Profesorit (faqe 13/5), mësojmë për rolin e tij konkret në kryengritje. “ Klubet tona patën bërë një punë të madhe propagandistike për përgatitjen shpirtërore të popullit për kryengritje, në qytete e fshatra, me agjitacion të gjithanshëm, që njerëzit të bëheshin gati për ditën e madhe të hakmarrjes. Kjo ditë, siç dihet, u caktua nga “Komploti i Taksimit”, prej një grupi deputetësh shqiptarë, ku shquheshin Ismail Qemali dhe Hasan Prishtina. Hasani vetë erdhi në Shkup në maj 1912 e mandej në Vuçiternë (Vushtri) si dhe në qytete të tjera të Kosovës, ku u njoh nga afër me përgatitjet e bëra për këte qëllim. Në Vuçiternë më thirri edhe mua së bashku me katër shokë të mi besnikë. Shkuam te ai, në shtëpinë e Zejnulla Begut, i cili e kish pasë propozuar Hasanin për deputet të Prishtinës, pasi vetë Zejnullahu gëzonte autoritet të madh në popull, ndërsa Hasan Begun ende nuk e njihnin mirë, pasi familja e këtij banonte në Selanik e Stamboll. Ne i folëm Hasanit për punën që kishim bërë në Prishtinë e në qytete të tjera të Fushës së Kosovës për ta përgatitur popullin psikologjikisht dhe fizikisht për luftë.  Mandej ai na përgëzoi dhe na udhëzoi gjithësecilin. Mua më ngarkoi detyrat më të vështira, pasi më njihte më mirë që në Stamboll. Unë duhet të bëja takime të shpeshta me një kapiten shqiptar të Shtabit Madhor të ushtrisë turke, për të cilin më dha edhe një letër rekomandimi; të merresha me ndërlidhjen  me fuqitë kryengritëse, në mes Llapit e Gollapit, duke lajmëruar patriotin Xhemal Prishtina për çdo lëvizje të ushtrisë turke në ato anë, si dhe për vendet e pozicionet e ushtarëve turq; të propagandoja nëpërmjet rinisë dhe qytetarëve të Prishtinës te ushtarët e thjeshtë turq  që ata të arratisen e të mos luftojnë kundër shqiptarëve; kur të nisë lufta, mos të qëllojnë kundër kryengritësve por vetëm kundër oficerëve të vet  etj; të krijoja panik të madh në qytetin e Prishtinës duke nxitur mbylljen e të gjitha dyqaneve, sapo të niste operacioni ushtarak e sapo të dëgjoheshin të shtënat e topave bombardues në anët e Llapit; të zgjidhja me short tre trima, të gatshëm me vdekë për çeshtjen e shenjtë kombëtare për ta vrarë komandantin e ushtrisë turke në Kosovë, Fadil Pashën, në rast se ai nuk do jepte urdhërin e tërheqjes së ushtrisë që e rrethone Prishtinën, nga llogoret në kazerma, kur të niste lufta.

Të gjitha këto detyra unë i kreva më së miri, natyrisht me ndihmën e shokëve.

Kështu, unë kreva takime të fshehta personale me oficerin shqiptar të Shtabit Madhor të ushtrisë turke, sipas rekomandimit të Hasan Begut. Nga ai merrja lajme për lëvizjet e ushtrisë turke, pozicionet e saj, numrin etj

Këto informata ia përcillja Xhemal Prishtinës (vërej se Hasani s’kishte farefisni me këte të fundit, vetë mbiemri i Hasanit është Pallanca, por i mbiquajt Prishtina nga që u zgjodh deputet i Prishtinës- G.R.)

Oficeri i shtatmadhorisë më tregoi, ditën e fundit të takimit, edhe orën kur do niste bombardimi nga ana e Llapit, një lajm ky me shumë vlerë, që ia njoftova gjithashtu Xhemalit.

Propagandova ndër ushtarët e thjeshtë turq me ndihmën e të rinjve dhe qytetarëve të Prishtinës. Kjo propagandë i dha vërtet frytet e saj jo vetëm në Prishtinë me rethina por në tërë Kosovën.

Lajmërova qytetarët nëpërmjet kryepleqve, që ditën e fillimit të luftës të mbylleshin të gjitha dyqanet dhe pazari. Nuk u mbyllën vetëm mullinjtë e blojës, furrat e bukës, ndërsa pasanikëve iu bë thirje të dorëzonin vullnetarisht në komisionet e ngritura posaçërisht gjithçka që do t’u kërkohej për luftëtarët që do vinin shumë shpejt në Prishtinë.  Ndonjë që kundërshtonte nga që ishte fanatik turk, e detyronim me forcë, duke e kërcënuar me konfiskim të gjithë pasurisë dhe djegie të shtëpisë. Por kjo nuk ndodhi, sepse edhe ata u bindën. Pra të gjithë e lanë pasurinë e tyre në duar të komisioneve të kryengritjes”

 Organizimi i kryengritjes jashtë Prishtinës/

 Profesori thosh se “kështu si punonim ne në Prishtinë , kështu punohej edhe jashtë saj, kudo në Kosovë”.  Hasan Prishtina , pasi kishte biseduar me pothuaj tërë parinë e Kosovës dhe udhëheqësit e kryengritjes kishmarrë prej tyre fjalën se ata do të ndodheshin në vendet e caktuara, sapo të jepej shënja e luftës.

Me 5 maj Hasani doli në Drenicë dhe lëshoi kushtrimin e luftës, ndaj të cilit u përgjigjën të gjithë menjëherë. Më 21 maj u mbajt Kuvendi i Junikut, ku morën pjesë 250 delegatë, të dalluar për burrëri, trimëri, zgjuarsi dhe së pari për atdhetari. Kuvendi zgjati 5 ditë dhe aty u muar vendimi për fillimin e kryengritjes në tërë vendin. U ndanë detyrat, frontet kryesore të luftës dhe u caktuan udhëheqësit që do të drejtonin luftëtarët e lirisë. Me beteja të forta u çliruan së pari Rrafshi i Dukagjinit, Kosova Veriore, Tregu i Ri, Mitrovica, Llapi e Gollapi, Kosova Lindore, Lugina e Preshevës, Kumanova, Anamorava, Kaçaniku , Ferizaj.Forcat kryesore kryengritëse iu afruan Prishtinës duke siguruar krahët për çdo të papritur. Hasan Prishtina e vendosi shtabin e tij në fshatin Halivaç, ndërmjet Prishtinës dhe Drenicës. Në Prishtinë ishin përqendruar forcat më të mëdha të ushtrisë turke si dhe vetë kryekomandanti i saj. Topa të panumurt dhe llogore të shumta rrethonin qytetin.

Çlirimi i Prishtinës/

 Siç e dimë, në qytet ishte bërë një punë e madhe propagandistike nga Klubi Shqiptar, ku një drejtues ishte edhe Profesori ynë i nderuar.  Sipas kujtimeve të Profesorit, beteja për Prishtinën ishte mjaft mirë e organizuar, gjë që solli që të mos vriten luftëtarë shqiptarë, por shumë turq, ushtarë e oficerë, sepse shqiptarët kishin zënë pusi kudo gjatë natës. Shumë të rinj qytetarë u bashkuan me fshatarët e ardhur nga Llapi e Gollapi dhe treguan edhe ata trimëri të madhe. 14 korriku gdhiu me gjëmimin e topave që e tundën tërë qytetin. Rrugët ishin zbrazur nga njerëzit. Nga dreka, nisën të shihen karroca të ushtrisë plot me ushtarë të vrarë ose të plagosur. Pazari ishte i mbyllur. Shtabi turk ishte vendosur në ndërtesën e postëtelegrafës, i rrethuar nga qindra ushtarë.

Ishin caktuar ndërkohë, tre trima që të hynin të veshur me rroba oficeresh turq dhe ta vrisnin kryekomandantin turk, në se ky nuk jepte urdhër që ushtria e tij të tërhiqej në kazerma. Trimat kishin nga dy revole dhe bomba me vete . Duke e folur mirë turqishten e ashtu të veshur tepdil, ata arritën të futen në ndërtesën e shtabit dhe e kërcënuan me revole në kokë kryekomandantin turk duke e urdhëruar që ta pushonte menjëhere luftën dhe të urdhëronte tërhqjen e ushtrisë në kazerma. Ata ia aritën qëllimit. Kryekomandanti bashkë me shtabin e vet u shoqëruan në këmbë deri te kazermat nëpër rrugën kryesore të Prishtinës ndërsa populli brohoriste i gëzuar. Të turpëruar, ata dëgjonin parrullat që hidhnin njerëzit kundra osmanëve , për liri, për Hasan Prishtinën etj. Pra, Prishtina u çlirua pa u derdhur gjak në saje të këtyre tre djelmoshave trima (Hajrush Rrepa, Muharrem Ajvazi dhe Esait Haxhi Ajvazi).

Menjëherë komisionet administrative të çdo lagjeje u mblodhën dhe vendosën se kur do të ftoheshin të hynin në qytet luftëtarët e lirisë, në rregull e me disiplinë të plotë, si do priteshin e do të sistemoheshin  nëpër familjet qytetare.

U dërgua një grup lajmëtarësh  për në katër shtabet rreth Prishtinës (përveç Halivaçit  ku ishte Hasan Prishtina dhe Bajram Curri), kishte asish në veri të Prishtinës , në Llap nën drejtimin e Isa Boletinit e Zejnullah Beut, në juglindje në Gadime nën drejtimin e Idriz Seferit e të Islam Pirës, në Shtime nën drejtimin e Islam Spahisë nga Luma, Hasan Budakovës e Ahmet Mollasylës.

“Mua, shkruan Profesori,  më caktuan të shkoja drejt e në Halivaç, te Hasan Prishtina vetë.

Kështu, pas disa ditësh në Prishtinë hynë forcat kryengritëse të pritura nxehtësisht nga populli. Prishtina me 12 mijë banorë priti atëkohë 30 mijë luftëtarë!” Vetë Hasan Prishtina kujton: “Komandanti i garnizonit të Prishtinës deshi me ba si Xhaferr Tajari përpara Pejës dhe mori të gjitha masat ushtarake për me e mbrojtë qytetin kundër çdo mësymjeje. Por disa prishtinas trima e ndalën rrezikun e një lufte mizore duke ia vënë koburen në gojë komandantit brenda në zyrën e vet te postëtelegrafa dhe duke e ngushtue atë ta nënshkruajë urdhërin që e ndalonte ushtrinë në llogore me ba çdo kundërshtim, në se kryengritësit dëshirojnë me e marrë qytetin. Populli i qytetit më priti me një entuziazëm të pashoq, i madh dhe i vogël u bashkue me ne.”

Në atë kohë, kur në Prishtinë numri i kryengritësve pat arritur 30 mijë vetë, gazetat e Evropës, si “Times”, “Neu Freu Presse”, “Novoje Vremja” etj. nëpërmjet korespondentëve të tyre shprehnin habinë në dy pika: Si mundën me fitue shqiptarët kundër një ushtrie turke prej 70 mijë vetash? Si shpjegohej disiplina shembullore në radhët e kryengritesve?

Në kujtimet e tij, Prof. Gashi vijon: “Pas takimeve të rastit me krerët e lëvizjes, ne të rinjtë e qytetit u caktuam të shoqërojmë delegatët që do të vinin nga të gjitha anët e vendit dhe disa gazetarë të huaj. Bëhej fjalë për një festë çlirimi jo vetëm për Kosovën, por për tërë Shqipërinë. Serbët patën propaganduar me të madhe se gjoja shqiptarët s’ianë në gjendje të krijojnë shtet, sepse janë injorantë dhe fanatikë. Madje , shtonin ata, shqiptarët po luftojnë për lirimin e sulltan Hamitit që është i internuar në Selanik dhe jo për lirinë kombëtare të tyre. Ata shfrytëzonin sjelljen e ndonjë udhëheqësi si Riza Beg Gjakova e ndonjë tjetër që përhapnin parrulla antikombëtare.  Por, sapo hynë në Prishtinë  krerët e lëvizjes kryengritëse, qeveria turke u rrëzua dhe qeveria e re e krijuar u dërgoi atyre një telegram, duke shprehur gatishmërinë për marrëveshje me ta.

 Kërkesat e shqiptarëve.

 Sapo e mori telegramin, Hasan begu njoftoi tre vilajetet e tjera që të dërgonin delegatë për bisedime me turqit si përfaqësues të një kombi të vetëm. Mirëpo për arsye objektive, këta delegatë nuk mbëritën në kohë, sepse delegacioni turk arriti më shpejt në Prishtinë.  Në mesin e tij ishin pothuaj të gjithë shqiptarë , Ibrahim Pasha nga Manastiri, Ali Danish Prishtina, ministër i Brëndëshëm, Sulejman Pashë Kolonja, senator. Përkthyes kishin nënprefektin e Ferizajt, Avni Gjilanin, që kishte ndihmuar dukshëm lëvizjen tonë.  Kështu u zhvilluan bisedime ndërmjet shqiptarëve atdhetarë dhe shqiptarëve renegatë, përfaqësues të pushtetit turk. Ja si shkruan vetë Hasan Prishtina në ditarin e tij “ Një shkurtim kujtimesh mbi Kryengritjen Shqiptare të vitit 1912” ( botuar në vitin 1921, ribotuar më 1995  nga “Eurorilindja” nën redaktimin e Adem Istrefit dhe Ramadan Musliut). “Që në fillim parashtrova këto kërkesa:

a)      Të njihen zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë

b)      Autoritetet civile dhe ushtarake të kenë kombësi shqiptare

c)      Ushtria shqiptare të shërbejë në Shqipëri e të komandohet nga oficerë shqiptarë

d)      Veprimet zyrtare në Shqipëri të bëhen në gjuhën shqipe

Mirëpo Ibrahim Pasha i gjykoi këto pika shumë të rënda duke thënë se s’kishte me i pasë hije Shqipërisë me kërkue kësi pikash, sepse populli është muhamedan.. Unë i thashë: – Pashë, feja s’ka të bëjë me kombësinë. Zotnija juaj jeni nga Manastiri, pra shqiptar si unë. Këto pika lypset t’i gjeni tepër të lehta, pra, me i lanë kështu një emër të mirë Shqipërisë”.

 Pra, që në fillim të bisedës Hasan Begu nuk u muar vesh me delegacionin turk të përbërë nga shqiptarë. Më pas, Ibrahim Pasha nisi bisedimet kokë më kokë më udhëheqës të tjerë të kryengritjes , duke i joshur ata me grada e ofiqe. Ndonjëri ra në grackën e tij, si psh Riza bej Gjakova. Nga ana e saj, konsullata serbe nxiste shqiptarët të shkonin në Selanik ta lironin sulltanin, sepse ai qënkej miku i vërtetë i tyre, ndërsa kërkesat kombëtare nuk u duheshin shqiptarëve  etj.

Në fakt lirimi i sulltanit binte ndesh me aspiratat e shqiptarëve që më 1908 dhe 1909 kishin luftuar për rrëzimin e tij. Siç dihet,  Serbia, Bullgaria, Mali i Zi dhe Greqia ndërkohë po përgatitnin luftën me Turqinë, qëllimi i të cilës do të ishte gllabërimi nga to i katër vilajeteve shqiptare. Kështu, një autonomi politike e katër vilajeteve shqiptare ua prishte krejt planet shteteve shoviniste fqinjë me Shqipërinë..

Deri diku, armiqtë ia arritën qëllimit, sepse, siç thotë vetë Hasani, “kur u nisëm drejt Shkupit, numri i luftëtarëve tanë ishte vetëm 20 përqind e atij të Prishtinës”.

Ky është rezultati i veprimtarisë përçarëse të armiqve tanë shekullorë që përsëritet edhe sot në Kosovë, Shqipëri e Maqedoni.

Kur, vallë, do të bashkohemi vërtet për çeshtjen madhore kombëtare, të kemi kërkesa të njejta të përbashkëta, tani për pavarësinë e Kosovës, për Maqedoninë etj? Zbatimi i kornizës kushtetuese sipas marrëveshjes së Ohrit , dhënia e të drejtave që u takojnë shqiptarëve në Luginën e Preshevës, në Mal të Zi, pakicave kombëtare shqiptare kudo qofshin sipas Kartës së të Drejtave të Njeriut dhe në fund bashkimi Kombëtar i gjithë trevave shqiptare do të ishin synimet tona kombëtare të përbashkëta. Prof. Gashi thosh shpesh: “Shqipëri quhet vendi ku i thuhet bukës –bukë dhe ujit- ujë.”

Në kushtet e reja të krijuara nga veprimet përçarëse, Hasan Prishtina u detyrua t’i zbusë 14 kërkesat, sidomos kërkesën “të njihen zyrtarisht kufijtë e Shqipërisë” me “me vue në veprim organizimin e krahinave”.ndryshe nuk siguronte dot firmat e gjithë delegatëve tanë. Ndërkohë përfaqësues të Shqipërisë së jugut i telegrafuan Hasan Prishtinës duke e autorizuar atë që t’i përfaqësonte në bisedime.

Pasi paraqiti 14 kërkesat, Hasani u dha afat turqve dy ditë që të mendoheshin dhe të vendosnin. Përndryshe, kryengritësit do të marshonin drejt Shkupit. Përgjigjia nuk erdhi prandaj më 12-14 gusht 1912 kryengritësit hynë triumfalisht në Shkup pa luftë sikurse në Prishtinë, pasi edhe atje të rinjtë dhe populli kishte përgatitur gjithçka më parë. Çlirimi i Shkupit e habiti sërish Evropën e cila dërgoi menjëherë gazetarët dhe vëzhguseit e vet. Luftëtarët e lirisë hynë në Shkup përsëri të disiplinuar dhe të rregult sikurse në Prishtinë. Më në fund, qeveria turke u detyrua t’i njohë 14 pikat e Hasan Prishtinës. Atëhere Hasani njoftoi parinë e tre vilajeteve të tjera që t’i zbërthente dhe t’i zbatonte këto pika.

Koci Grameno shkruan : “Oratorët në fjalimet e tyre shpjegonin përmbajtjen e 14 pikave dhe thonin që këto do t’i sigurojnë populit shqiptar mundësitë për të përparuar dhe për të ngritur shtetin e vet kombëtar”

Ndërsa Sh. Rahimi në veprën “Vilajeti i Kosovës “ , faqe 127 shkruan : “ Përfundimi i kryengritjes dhe i marrëveshjes me komisionin qeveritar shkaktoi shqetësim të jashtëzakonshëm  në qeveritë e shteteve shoviniste të Ballkanit, sepse me këte kuptohej autonomia e Shqipërisë dhe rrezikoheshin interesat e tyre në ato vise të Ballkanit. Prandaj Greqia propozoi të niste menjëherë lufta për t’i thyer shqiptarët. Këto shtete ndërhynë te Turqia, te shtatë Fuqitë Evropiane e sidomos te Rusia dhe Franca që shqiptarëve të mos u jepej autonomia”

Miss Edith Durham shkruan: “ Shqiptarët e Kosovës ngritën krye. Këte herë ata hynë në Shkup dhe u sollën në mënyrë shembullore, sikurse dëshmuan konsujt e huaj atje. Kur turqit e panë rrezikun që shqiptarët të marshonin drejt Manastirit kërkuan menjëherë armëpushim dhe pranuan ta njohin Shqipërinë si krahinë autonome (me katër vilajetet, të Kosovës, Shkodrës, Janinës dhe një pjesë të Manastirit..) Ky triumf i shqiptarëve i elektrizoi shtetet ballkanike, sepse secili prej tyre në mendjen e vet kishte prerë me thikë një ngastër të Shqipërisë për veten e vet. Këto shtete qenë bashkuar në një pikë: Shqipëria duhet të prishet!”

Vetë Prof. Gashi  shkruan kështu: “Me ngadhnjimin e kryengritjes së vitit 1912 ne fituam autonominë për gjithë Shqipërinë, por çfarëë të bënim që plasi Lufta e Parë Ballkanike”(Marre nga libri-PROFESOR AHMET GASHI, “MËSUES I POPULLIT” RILINDASI I FUNDIT  – Vijon)


[1] Gani Demri “Idriz Seferi” f 102

Filed Under: Kulture Tagged With: Ahmet Gashi, Gani Ratkoceri, Rilindasi i fundit

SHQIPERIA ETNIKE- MONOGRAFI E PROF. AHMET GASHIT

November 17, 2012 by dgreca

“Shqipëria –etnike edhe verejtjet e shqiptarëve për Shqipërinë e robnueme”[1]/

Tiranë 1941/(Marrë nga Arkivi i Shtetit Tiranë)/

 Shqipëria etnike, shprehja më lakonike dhe më e bukur e idealit më të lartë të çdo shqiptari të denjë për këte emër fisnik, është Shqipëria e vërtetë me kufijtë  e saj të drejtë, e cila përmbledh në gjirin e saj të gjithë shqiptarët.

Brenda këtyre kufijve nuk duhet të gjënden të tjerë kufij. Anë e kënd kësaj toke çdo shqiptar duhet të jetojë i lirë e krenar.Shqipëria etnike shtrihet mbi një sipërfaqe prej 74 000 km2  e cila përmbledh shumicën e vendeve tona arbërore të kërkuara nga të parët tanë, të besatuar në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit më 1878, prej Kongresit të Berlinit që të njiheshin që atëhere si pjesë e pandashme e Shqipërisë së vërtetë.

Që atëhere kanë kaluar mbi 65 vjet. Pas 65 vjetësh ne themi se Shqipëria e vërtetë përmbledh shumicën e jo të gjithë vendeve arbërore të rivendikuara nga Lidhja e Prizrenit, e cila atëhere emërohesh më se 90 000 km2  dmth një Shqipëri të pavarur që përmblidhte të katër vilajetet e Shkodrës, Shkupit, Janinës e Manastirit. E pra, Shqipëria e vërtetë është vetëm afër 74 000 km2  pothuaj tri herë më e madhe se ajo që u caktua në Londër më 1913 (17 000 km2 ) por gjithmonë më e vogël se ajo e vitit 1878.

Mjaftojnë vetëm këto fakte e këto shifra që të përgënjeshtrojnë thëniet e ndonjë të gabuari e t’i tregojnë atij se shqiptari nuk ka qnë jo kurrë imperialist, sepse s’e ka në shpirt këte ndjenjë dhe s’ka pasë se si e të jetë ashtu. Këte e tregon hapur çdo periudhë e historisë sonë kombëtare.Mjafton ky fakt që të provojë të kundërtën: stërgjyshërit tanë ilirë, maqedonë dhe epirotë, shtriheshin pothuaj në të gjithë Gadishullin e Ballkanit e deri te Alpet e Evropës Qendrore, kurse sot gjëndemi të rrudhur në këte skutë të Ballkanit.

Brenda këtyre viteve shumë vende u zhveshën nga banorët e tyre shqiptarë si psh krahina e madhe e Nishit, një pjesë e vilajetit të Manastirit dhe një pjesë e madhe e vilajetit të Janinës.

 

 

KUFIJTË E SHQIPËRISË ETNIKE.

 

Kufiri perëndimor

Në këte anë Shqipëria Etnike laget me detin Jon dhe atë Adriatik, që nga Preveza (38o  57 ‘ gjerësi veriore) deri të Sqepi i Luftës së Zezë (Crnirat) mbi gjiun e Spizzes (42°  8’ gjerësi veriore). Gjatësia e brigjeve në këte anë është 651 km.

 

  1. Kufiri veri-perëndimor

Ky kufi fillon te Sqepi i Luftës së Zezë (Crnirat) në bregun e Adriatikut dhe mbaron te maja e Jankovit (43o 20’ gjerësi veriore dhe 37o  56’ gjatësi lindore prej Ferro-s).[2]

Vija e këtij kufiri fillon, siç u tha, te sqepi i Luftës së Zezë dhe kalon nëpër majat e qafat e shënuara me numrat 157, 927, 646, 1183, 844, 1160 e 993, mbërrin te sqepi i Radushit, në bregun e liqenit të Shkodrës me një drejtim deri-diku J.P- V.L. Kjo vijë, nëpër liqenin e Shkodrës, drejtohet nga veriperëndimi prej sqepit të Radushit deri te goja e lumit të Moraçës, e len Vraninë brenda në Shqipëri. Prej gojës së atij lumi kjo vijë ndjek deri te katundi i Zhabiakut vijën e po atij lumi e pastaj i ngjitet kreshtës së maleve të Bobinjës (Bobonja Gore), shkon me këte, zbret nëpër qafat e atyre maleve dhe e këput rrugën Podgoricë-Cetinjë në kuotën 222; prej këtej shkon nëpër kuotat 439 e 375 (afër Buronjës) dhe, si bën një bërryl të mprehtë në majën 620 (mali i Busonikut), kthen  nga veri-perëndimi deri në katundin e Komonit, të cilin e merr brenda në Shqipëri. Prej këtu vija ngjitet nga veriu, i len jashtë katundet e Bandiçit, Melencit e Donjit, kthen nga veri-lindja duke marrë brenda katundet e Jestrebit e të Donje-Selës, mbërrin te maja 212 në perëndim të katundit të Gliziçe-s dhe shkon deri te kuota 905 në veri të katundit të Gostiljes. Prej këtej varet drejt jug-lindjes duke ndjekur kreshtat e malit të Piprit (Piperska), mbaron te maja 479 në veri të katundit të Shtijena-s, kthen pastaj kah lindja dhe , pranë katundeve të Petroviçit e të Blizna-s, të cilët i fut brenda kufirit, takon me lumin e Moraçës, të cilin e ndjek nga veriu deri në majën e Buljes (190) në jug të katundit të Dumaçina-s. Prej këtej vija e kufirit ndjek përroin e Sjevernica-s, kalon malet e Gradishtës deri në Ostrovicë (1167) dhe e këput më tutje lumin e Tara-s pranë kuotës 1025 për t’u zgjatur nga veri-lindja ndërmjet maleve të Bukovës e të Reçinës; pastaj shkon duke u ngjitur kreshtave të malit të Planinicës deri në Piolljan (1900), 10 km në lindje të Kolashinit, ngjitet kah veriu duke kaluar nëpër kuotat 1145, 1106 e Bjolavicë (2117) dhe mbërrin në Kryezi (Crna Glava). Prej këtej e deri te maja e Marinkova-s (1950), vija e kufirit ndjek një pjesë të kufirit të vjetër turko-malazez para 1912-s. Në Marinkovë dredhon pak nga veri-lindja, kalon nga lindja e katundeve të Rakitnica-s e të Noviçit, hyp në kuotën 581, bën një bëryl të mprehtë, shkon drejt veriut duke marrë katundet e Tripishica-s e të Nikolacit përbrenda e duke lënë përjashta qytetin e Bjelopoljes (Akova), ndjek gjithnjë lumin e Limit deri te katundi i Metanacit, të cilin e len jashtë dhe pastaj merr nga veri-lindja nëpër kreshtat e maleve të Gmiçevës, Duboçicës, Visoçkës e Treshnjevicës e mbërin në kuotën 950, mu te karakolli i Trebinjës në veri –perëndim të pllajës së Peshterit. Prej këtej vija merr nga lindja gjithnjë përmbi kreshtën e maleve të Trebinjës, deri te përroi i Jablanicës, kalon përmbi katundin e Rezhdeginjës (Rezh Jagiç), të cilin e fut brenda, drejtohet nga veri-lindja, duke ndjekë përroin e Kijevca-s dhe atë të Klisarës, që bashkohet me të parin, kalon përmbi Kakosniçin, mbërrin në katundin e Bërnjicës dhe pjek në kullën e Osman Pashës, me kufirin e vjetër turko-serb para 1912-s, të cilin e ndjek te maja e Jankovit (1931). Këtu mbaron kufiri veri-perëndimor i Shqipërisë Etnike.

Gjatësia e vijës së kufirit veri-perëndimor është 170 km në vijë ajrore dhe afër 220 km duke shkuar sipas vijave të shtrëmbëra të kufirit. Kjo vijë përmbledh krahinat shqiptare të humbura më 1878 , të Ulqinit , Tivarit, Podgoricës (Zetës), Hotit, Grudës, Kuçit, Triepshit, Piprit, Plavës, Gucisë, Beranës, Bistricës, Pejës, Rugovës, Rozhajës, Peshterit e Pomerenikut.

 

  1. Kufiri veri-lindor

Kjo pjesë e kufirit të Shqipërisë Etnike shtrihet prej majës së Jankovit deri në Gradnja (42o 42’ gjerësi veriore dhe 39o 32’ gjatësi lindore prej Ferro-s).

Në rast se nuk do të kërkohen tokat shqiptare të krahinave të Kurshumlisë, Prokupjes e të Leskovcit, të ish vilajetit të Nishit, që na i kanë marrë serbët më 1878, vija e kufirit ndjek rreth 230 km deri në Trstene (952) vijën e kufirit të vjetër turko-serb para Luftës Ballkanike të 1912-s. Kjo gjatësi e kufirit turko-serb nuk po shpjegohet këtu, pasi dihet prej të gjithëve. Kjo vijë përmbledh kufirin me Serbinë të prefekturave të Jenipazarit (Novipazarit) e të Prishtinës, ose të Dukagjinit (shih fjalorin e Bardhit shkruar më 1650) sipas ndarjes administrative të perandorisë otomane. Trstene, vendi ku ndahet vija e kufirit të Shqipërisë Etnike prej kufirit të vjetër turko-serb, ndodhet 46 km në lindje të Prishtinës në vijë ajrore ose 36 km në veri-lindjen të Gilanit. Tash vija e kufirit qysh prej Trstenës e deri në Gradnja (afër 10 km e gjatë) ndjek së pari drejtimin e lindjes deri te katundet e Vlasës e të Gradnjas, ku edhe mbaron. Kjo vijë e kufirit veri-lindor përmbledh tërë krahinën e ish -prefekturave të Jenipazarit e të Prishtinës të humbura më 1912 dhe një pjesë të kazasë së Vranjës të humbura më 1878, me qytetet e Jenipazarit e të Mitrovicës, Vuçiternës, Prishtinës, Podujevës, Ferizoviçit, Gilanit  etj.

Në rast se do kërkohen tokat shqiptare, të humbura më 1878, të krahinave të Kurshumlisë, të Prokupjes e të Leskovcit (sikundër po kërkohen krahinat e Tivarit, Ulqinit, Podgoricës, Vranjës   etj), atëhere kufiri veri-lindor ndërron trajtë. Kjo vijë kufiri për të tri krahinat e përmendura në tokë thjesht shqiptare deri më 1878, e shënuar në hartat e paraqitura me vija të këputura, ndahet prej vijës së kufirit veri-lindor në majën e Tumba-s (1471), në veri të katundit të Beloçica-s së Kopanikut, ndjek së pari përroin e Lukovska-s deri në Mercez, pastaj kalon nëpër Magovë e mbërrin deri në majën 1003. Prej këtej fillon ta ndajë lagjen e lumit Toplica prej lumenjve të tjerë të Serbisë, kalon nëpër kuotat 1225, 1124, 900, 712, 780, 888, nga karakolli i Turqisë (Karakol Turska) kuoatat 1191 e 1205, ndjek kreshtën e maleve të Sestrebacit të Madh nëpër kuotat 1400, 1566, 1564, 1255, 1111, 872 edhe kreshtën [3]e Jastrebacit të Vogël në kuoatat 727 e 1001, varet nga juglindja nëpër kuotën 846, pastaj ndjek përroin e Marosinskevëve dhe në këte drejtim shtyhet deri në Moravë edhe pjek në këte lumë pranë Batushnicës. Prej këtu, vija e kufirit ecën gjatë Moravës afër 70 km deri në Manalje (42o  45’ gjerësi veriore). Prej këtej shkon nga lindja e katundeve të Kërzinkës, Zitoragjës, Alakincit, Surdulica-s, Romanovcës së Poshtëme, edhe në kuotën 1389 kalon malin e Verdenikut; pastaj kthen nga jugperëndimi nëpër Vërlostranje (1357), Borovik (1253), (1280), Prisedo (950), Klisurica (1162), 998, 810, Dajkina (820) dhe mbaron në Tibuzhde. Gjatësia e kësaj vije të kufirit është afër 216 km.[4]

Kjo vijë e kufirit përmbledh qytetet e Kurshumlisë, Prokupjes (Yrqyp), Leskovcit e të Vranjës, bashkë me katundet e kazave të tyre.

 

  1. Kufiri lindor

 

Kufiri lindor i Shqipërisë Etnike fillon nga Gradnja (42o 42’ gjerësi veriore dhe 39o 32’ gjatësi lindore prej Ferro-s) edhe mbaron në këndin ku bashkohet lumi i Venetiko-s me lumin e Vistricës (39o  11’ gjatësi lindore prej Ferro-s dhe 40o 3’ gjerësi veriore), me gjatësi afër 342 km. Kjo vijë e kufirit lindor fillon, siç e thamë, në Gradnje e shkon pranë katundeve të Ushevcës e të Sikirijes, të cilët i merr përbrenda, edhe nëpër majat 961, 1320 e 1226, pastaj vjen nga katundet e Obliçka- Sena-s, të Mostanicës e të Asaticës, që i merr në Shqipëri, kalon udhën e hekurt Beograd-Shkup, shkon nga lindja e banjave të Vranjas (Vranjska Banja) e të Digatuka-s, kthen nga jugperëndimi e shkon në kuotat 810 e 826 deri në Tribuzhdo, të cilën e len në Shqipëri. Prej këtu kalon nga veriu i Trebashinjës e shkon në Drovac, varet nga jugu nëpër majat 595, 1515, 520, 903 (në Jablanicë) dhe ndjek mandej lumin e Pçinjës deri në vendin ku bashkohet me këto përroi i Kratovës. Pas kësaj pike, kufiri shkon nga juglindja deri në majën 750 e prej këtej dredhon nga jugperëndimi deri në Badere (Bahader), ku piqet prapë me lumin e Pçinjës, të cilin e ndjek deri në vendin ku bashkohet ky me Vardarin ( nga e djathta) e shkon nëpër kodrinat e Hazotit ose Hasit, duke lënë Veleshin (Qypryly) përjashta, ecën ndo 4 km me përroin e Topolskës e pastaj zbret prap në Vardar, të cilin e ndjek deri në vendin ku bashkohet me këte përroi i  Babunës. Që këtu vija e kufirit tonë drejtohet kah jugu deri te maja e Klepa-s (1180), prej këtej kthen nga lindja në jug të Pustogradit dhe pjek me Ujin e Zi (Crne Voda-Karasu), të cilin e ndjek gjithnjë (afër 86 km) deri ku bashkohet me këte përroi i vogël i Stroshnicës.

Prej këtej vija bën një bërryl duke ndjekur kreshtën e malit të Sterkos, varet nga jugu, shkon kah lindja e Stera Popadija-s, kalon kuotën 1000, mbërrin në Poteli dhe ndjek deri në Sotir udhën e hekurt që lidh Selanikun me Manastirin, duke lënë në Shqipëri këto pjesë të udhës së hekurt si dhe Panteliun dhe Sotirin. Pas këtij vendi, shkon me përroin e Rudnikut, mbërrin me kalue përmes liqenit me këte emër (Rudnik), hyp pastaj nëpër majat 768, 1371, 1838, 1250, shkon kah lindja e Leshnicës dhe pjek me lumin e Bistricës në veri të Melzonicës. Me Bistricën ecën ndo 40 km deri në vendin ku bashkohet kjo me degën e vet të Venetiko-s.

Kjo vijë e kufirit lindor të Shqipërisë Etnike përmbledh krahinat lindore shqiptare të humbura pas Luftës Ballkanike më 1912. Këto krahina kanë këto qytete bashkë me kazatë e tyre: Gjakovën, Prizrenin, Kaçanikun, Vranjën (humbur më 1878), Gostivarin, Tetovën, Shkupin, Kumanovën, Preshevën, Dibrën, Kërçovën, Strugën, Ohrin, Krushevën, Prilepin, Resnën, Manastirin, Follorinën, Kosturin, Naseliçen dhe Grebenenë.

 

  1. Kufiri jug-lindor

 

Vija e kufirit juglindor nis që prej vendit ku bashkohet lumi i Bistricës me këmbën e vet të Venetiko-s dhe mbaron te goja e lumit të Artës (38o  42’ gjatësi lindore , 39o  1’ gjerësi veriore) me një gjatësi pothuajse 180 km. Kjo vijë e kufirit prej vendit që u përmend shkon me lumin e Venetiko-s deri në majën 549, pastaj duke shkuar drejt jugut sipas rrjedhës së një përroi që është degë e Venetiko-s, kalon kah lindja e Kipurjos e shkon gjithnjë kah jugu sipas atij përroi deri në Foinike (1288), ku pjek me kufirin e vjetër turko-grek para 1912, të cilin e ndjek deri te goja e lumit të Artës.

Kjo vijë përmbledh krahinat shqiptare juglindore të humbura më 1912. Këto krahina kanë për qendra qytetet e Konicës, Janinës e Meçovës.

 

  1. Kufiri jugor

 

Kjo pjesë e kufirit të Shqipërisë Etnike përbëhet prej brigjeve detare të Gjiut të Artës. Këto brigje të përthyeme tepër kanë një gjatësi pothuajse 93 km, që nga goja e lumit të Artës e deri te qyteti i Prevezës.

Kjo vijë përfshin krahinën e Pogonit e Voshtinës, si edhe krahinat e Sulit e të Çamërisë me qytetet e Filatit, Ajdonatit, Margëllëçit, Pargës, Lurosit, Filipiadhës dhe Prevezës.

 

Vendi gjeografik i Shqipërisë Etnike

 

Brenda kufijve që u përmendën përmblidhen tokat e Shqipërisë Etnike, të cilat shtrihen në anën jugperëndimore të Gadishullit Ballkanik, mbi brigjet lindore të Detit Jon dhe Detit Adriatik, prej jugu në veri, ndërmjet shkallëve të gjerësisë veriore 38o  57’ (Prevezë) dhe 43o  20’ (Maja e jankovit në V.P. të Novipazarit) dhe prej perëndimit në lindje ndërmjet shkallëve të gjatësisë lindore prej Ferro-s 36o 40’ (Sqepi i Luftës së Zezë= Crnirat) mbi Spizzz-n dhe 39o  38’ (Kumarevo në lindje të Vranjës).

Për këte çeshtje flet edhe dijetari Georg von Hahn në veprën e tij “Albanesische Studien” Jena 1854). Në faqen e parë të kësaj vepre ai thotë: “Shqipëria shtrihet ndërmjet shkallëve të gjerësisë veriore 39o  43oqë dmth prej Prevezës deri në Novipazar”.

Në rast se do bëhet rivendikimi i plotë i vendeve të humbura në veri-lindje, më 1878, atëhere shënji verior shënon shkallën e gjerësisë 43o 24’ (në Krivirt 1205 afër Karakoll Turska-s) dhe shënji lindor shënon 39o 52’ në Romanovcin e Sipërm në lindje të Mesuricës. Të gjitha krahinat që përmblidhen me qytetet e Kurshumlisë, Prokupjes dhe Leskovcit, dmth e tërë lagjia e lumit të Toplicës, deri afër mbarimit të shek. XIX, kanë qenë të banuara me popullsi shqiptare. Këte e vërtetojnë të gjithë shkrimtarët e dijetarët e paanshëm që i kanë shetitur këto anë. Vërtetimin më të mirë të kësaj që thamë e bën konsulli i përgjithshëm i ish monarkisë Austro-hungareze, Lipich-i. Shkrimet e tij janë raportuar prej Karl Sox-it në studimin që ky bën në “Erleuterunq zu der ethnographische Karte der Evropaische Turkci” botuar në Mitteilungen der K.U.K.Geogr. Gesellscheft in Wien. Bd.XXI 1878 faqe 177-183.

Këto vende me të vërtetë nuk kanë sot një popullsi shqiptare ( përveç një pakice të vogël), sepse barbarizmi, shovinizmi i qeverive serbe i ka shfarosë sistematikisht dhe metodikisht, sikurse dihet edhe sotai është duke i zbatuar po ato masa për zhdukjen e racës shqiptare në viset e Kosovës e të Shqipërisë Lindore.

Gjënden edhe sot shumë pleq e plaka nga ato vise të humbura më 1878 që rrojnë si refugjatë në vise të ndryshme të Kosovës e që i mbajnë mënd vuajtjet që kanë hequr prej serbëve, vuajtje që ata ua kallëzojnë me mallëngjim nipërve e stërnipërve të vet.

 

Justifikimi i kufijve të Shqipërisë Etnike

 

Caqet e shënuara për vendin gjeografik të Shqipërisë Etnike dhe kufijtë e shënuar sipas përshkrimeve të bëra më lart, kallzojnë me përpikmëri fytyrën që ka pasur Shqipëria e vërtetë në periudhën e Rilindjes sonë Kombëtare, dmth më 1878, kur të parët tanë të lidhur e të besatuar me besë shqiptare përballuan rrezikun që i kërcënohej atdheut arbëror për copëtim duke formuar Lidhjen e Prizrenit.

Veprimtaria e Lidhjes së Prizrenit, ndonse ka qenë e madhe, nuk ka mundur me e shpëtue atdheun nga cungimi i trojeve pjesërisht, sepse ndeshi në kundërshtimin e fqinjëve lakmitarë por edhe të fuqive të mëdha të atëhershme me qytetrime fallso të pluto dhe pseudo-demokracive imperialiste, të cilat i përkrahën e i ndihmuan me të gjitha mënyrat, sikundër dihet tashmë, armiqtë tanë duke u falur atyre tokat thjesht shqiptare.

Vendet shiptare të shkëputura nga Shqipëria e Veriut iu dhuruan në Kongresin e Berlinit të 1878 dy fqinjëve tanë sllavë, Malit të Zi dhe Serbisë, sepse këto u përkrahën me këmbëngulje në atë kongres prej Rusisë së carëve që donte rritjen e fuqisë sllavë në Ballkan. Në këte mënyrë Mali i Zi na pat marrë në atë kohë këto vende: Tivarin, Ulqinin dhe Podgoricën bashkë me katundet e tyre; edhe Serbia na pat marrë gjithashtu kazatë e Nishit e Kurshumlisë, të Prokupjes, Leskovcit e Vranjës, ku ka pasur popullsi thjesht shqiptare. Një pjesë e kësaj popullsie u shfaros barabarisht prej pushtuesve ndërsa një pjesë tjetër e sulmuar dhe e shtypur u shtrëngua të shpërngulet prej atyre viseve duke i lënë atje votrat, trojet dhe vorret e stërgjyshërve. Këta sot ndodhen të shpërndarë në ish vilajetin e Shkodrës dhe në atë të Kosovës, madje edhe në Turqi.

Pas 34 vjetësh Shqipërisë i ra edhe një herë një copëtim i dytë dhe më i rreptë se i pari. Ky copëtim u bë në Luftën e Parë Ballkanike më 1912. Këte herë të tri fqinjët tanë, Mali i Zi, Serbia dhe Greqia, të përkrahur si përherë prej Rusisë Cariste, Anglisë dhe Francës, me vendimet e padrejta të Konferencës së Londrës më 1913, morën prap sa deshën toka shqiptare.

Mali i Zi këte herë mori tërë prefekturën e Pejës me Gjakovën, Plavën, Gucinë, Rugovën, Rozhajën dhe Beronën. Serbia mori pothuajse të dy ish vilajetet shqiptare të Kosovës dhe Manastirit me këto prefektura: Prizrenin, Prishtinën, Jenipazarin dhe Shkupin (nga ish vilajeti i Kosovës) edhe Dibrën e Manastirin  (nga ish vilajeti i Manastirit). Greqia mori edhe ajo një pjesë të prefekturës së Korçës dhe të Serfixhesë (nga ish vilajeti i Manastirit), një pjesë të prefekturës së Gjirokastrës dhe gjithë ish prefekturën e Janinës me Çamërinë. Qytetet e këtyre prefekturave janë përmendur më parë.

Përpjekjet e malazezve, serbëve (më vonë edhe të jugosllavëve), dhe të grekëve për të zhdukur gjurmët shqiptare në këto treva, kanë qenë fort të mëdhaja e të rrepta. Ata duke mos pasur asnjë ndrojë nga bota e atëhershme me qytetërim falls që e bënte veshin të shurdhët ndaj ankimeve dhe rënkimeve të shqiptarëve, janë munduar me çdo mënyrë që t’ia mbërrinin këtij qëllimi, kanë zbatuar çdo masë barbare për shfarosjen e elementit shqiptar në ato vise të pushtuara nga ata. Është e mundëshme dhe e natyrshme që në disa vende, gjithë ato masa të panjerëzishme të kenë bërë mjaft punë në dëm të elementit shqiptar. Elementi shqiptar u shtyp dhe u ndrysh fort në të gjithë Shqipërinë e robëruar, nuk u përfill asnjëherë si një element njerëzor, iu mohua çdo e drejtë gjallërie, duke mos u përfillë jo vetëm si shqiptar por edhe si njeri, u grabit, u gjobit me qëllime armiqësore, u zhvesh dhe u shua. Në shumë vende ai u shtrëngue e u dhunue që ta ndërrojë besimin, të kthehet në ordodoks, që kështu të gjejë rrugën e humbur e të bëhet malazias, serb, bullgar apo grek, sepse sipas mendësisë që krijuan në të mirë të vet, të ashtuquajturit shkrimtarë, politikanë e dijetarë serbë e grekë, elementin shqiptar muhamedan e quajshin “arnaut”, “arvanit” dhe e merrnin për serb ose grek të shqiptarizuar. I këtij mendimi është midis të tjerëve edhe Spiridon Gopçeviçi, i cili në librin e vet “Makedonien und Altserbien” shkruan pa turp gjëra të tilla të padrejta e komike. Shumë pseudo shkrimtarë të tjerë serbë e grekë, të shtyrë prej poltikanëve të Beogradit e të Athinës, shkruan artikuj e botuan libra gjithfarësh, në të cilat bënë gjykime me një mendësi të errët të fanatizmës fetare të Mesjetës, për elementin shqiptar. Një pjesë të këtij elementi ata e morën për serb, për bullgar ose grek sipas vendit. Kjo mendësi ndër ta ishte krijuar qysh afër mbarimit të shekullit XVIII e fillimit të XIX, të nxitur nga Rusia Cariste, që i kishte ndihmuar të fitonin disa të drejta në perandorinë otomane, si kishat e shkollat serbe, bullgare e greke, liri kjo që nuk u gëzua asnjëherë nga shqiptarët. Qysh atëhere, ata me ndihmën e popëve dhe priftërinjve që predikonin nëpër kisha , si dhe të uçiteljeve dhe dhaskalëve që jepnin mësim në shkolla, patën mundur ta vinin në zbatim këte mendësi në sheshet e trojet shqiptare që i patën gjetë të lira. Mjerë ai ortodoks shqiptar që guxonte ta quante veten shqiptar! Mjerë ai që kundërshtonte propagandat që bëheshin rreth e qark për ta ndërruar kombësinë, mjerë ai që i lente fëmijët e vet të flisnin shqip, jo vetëm në shkollë e në rrugë por edhe në gjirin e familjes, sepse dënohesh fetarisht duke u shkishëruar ose dënohej me vrasje nga fuqia ekzekutuese (komitaxhinjtë), ose dënohesh prej qeverisë turke. Priftërinjtë e mësuesit bashkë me konsujt serbë, bullgarë, zakbe, grekë e rusë caristë ishin në bashkëpunim më të fortë me autoritetet e Turqisë për t’i përndjekur, për t’i spiunuar atdhetarët shqiptarë. Kush e din se sa mijëra e miëra shqiptarë atdhetarë u morën në qafë, u masakruan, u internuan e u kalbën në burgjet e largëta të Fezanit, Jemenit, Mosulit etj për të vetmin faj se duke qenë shqiptarë ata nuk bindeshin me e mohuar kombësinë e të bëheshin serbë, bullgarë apo grekë. Me këto plane djallëzore e të poshtra, fqinjët tanë shovinistë kanë shkelur dhe kanë verbuar ndërgjegjën kombëtare të ortodoksëve shqiptarë në të tri skajet e Shqipërisë etnike. Vetëm kështu shpjegohet puna pse të mos gjënden sot shqiptarë ortodoksë në skajet veriore ( në Kosovë e në Malin e Zi), në skajet lindore ( në Maqedoninë Perëndimore) dhe në skajet jugore (në pjesët e robëruara prej grekëve). Sikur të mos ndodhte Rilindja Shqiptare më 1878 dhe sikur të mos kryqëzoheshin interesat e fuqive të mëdha në Shqipërinë politike të sotme, padyshim edhe ortodoksët e Shqipërisë së sotme do të ishin shkombëtarizuar krejt në sajë të kishave e të shkollave serbe e greke, përpara se të shpallej pavarësia më 1912.

Përse ortodoksët shqiptarë të Kosovës e të Malit të Zi duke qenë me fizionomi të tipit shqiptar, duke ditur shqip, duke veshur deri më 1912 kostumin shqiptar, duke i pasur të gjitha zakonet shqiptare, duke ditur secili fisin shqiptar që i përket, duke folur një serbishte ëalamane me të folme të shqipes (gjë kjo që na ka qëlluar shpesh ta vërtetojmë edhe vetë), e quajshin veten serb?! Sepse kujtimi i emrit të fesë ortodokse ndër ta ishte rrënjosur sikur ata synonin kombësinë serbe e jo tjetër.

Përse në shumë katunde të Shqipërisë etnike lindore ( Maqedoni Perëndimore) sikundër kam mundur ta vërtetoj edhe vetë, vetëm pleqtë e plakat e flasin pa ndrojë shqipen me një të folme të kulluar e të kthjellët, kur merrnin vesh që bashkëbiseduesi nuk është serb, bullgar apo tjetër por shqiptar, kurse djemtë e vajzat, nipat e mbesat e tyre, duke mos ditur veçse pak fjalë shqip flisnin vetëm bullgarisht? Përgjigjen e kësaj pyetje e gjen gjithkush duke bërë krahasimin me shpjegimet e para. Vetëm puna, pse ata pleq e plaka e flisnin pa ndrojë, me dëshirë dhe të përlotur shqipen, gjen shpjegimin se këta ndruheshin nga spiunët e komitaxhinjtë bullgarë, të cilët si fuqi ekzekutuese të propagandës së shkombëtarizimit të shqiptarëve, sapo merrnin vesh këte punë i gjobisnin rëndë shqiptarët dhe i masakronin pa mëshirë ata në shtëpi natën. Sot bullgarët e tillë në Maqedoninë Perëndimore, me shtypjen jugosllave kanë filluar të serbizohen.

Po kjo gjendje e vajtueshme e shkombëtarizimit të elementit shqiptar ortodoks ka marrë hov e ka vazhduar me të madhe edhe në krahinat tona të skajeve jugore të Shqipërisë Etnike. Në shumë katunde të jugut me fizionomi thjesht shqiptare të greqizuar që në shekullin XIX, sot flitet një greqishte e shkatërruar si përkthim i shqipes e me të folmen e saj. Në disa anë, ende në dasma këngët e vjetra të katragjyshërve këndohen shqip, po ashtu në rast vdekjesh, vajtimi bëhet shqip. Në katundet e greqizuar tash vonë, pas 1912, vetëm pleqtë e plakat e flasin shqipen, kurse të rinjtë e të rejat, bijtë e bijat e tyre flasin greqisht.

Me këto baza të shtrembëra e me këto përgatitje propagandistike të tmerrshme u mbështetën fqinjët tanë shovinistë të pangopur për t’i grabitur e përvetësuar trojet tona arbërore. Qeveritarët serbë, për t’i shërbyer qëllimeve të veta politike për kohët e mëvonëshme shpikën e trilluan emërin e paqenë “Stara Serbia” dmth “Serbia e Vjetër:”. Ky trillim i emrit “Stara Serbia” për herë të parë është parë më 1846 në “Carte de la principaute de Serbie” prej Jean Bugarsky-t, e përpara asaj kohe as nuk është dëgjuar as është parë kurkund. Në të gjitha gjeografitë e shtypura në gjuhën serbe para atij viti nuk haset aspak ky emër i çuditshëm.

Qeveritarët bullgarë të atëhershëm, duke shkuar sipas shembullit të serbëve, që më 1876, menjëherë pas lidhjes së Traktatait të Shën Stefanit ndërmjet Rusisë e Turqisë, ringjallën termin gjeografik  të vjetër të “Maqedonisë”, që u bë më vonë një term tërheqës e magjik për bullgarët që lakmonin edhe tokat e huaja përjashta Bullgarisë.

Këto dy sheshe të trilluar e të krijuar prej qeverive shoviniste serbe e bullgare, dmth “Stara Serbia” dhe “Maqedonia”shumë kohë nuk kanë pasur ndonjë vijë kufiri të shquar ndërmjet tyre, sepse të dy lakmuesit i zgjëronin kufijtë e shesheve të propagandës së tyre sipas dëshirës duke i kapërcyer caqet e njërës mbi tjetrën.

Po kështu, edhe qeveritarët shovinistë grekë, për të ngjallur një shpirt lakmie në popullin e tyre, Shqipërinë e Jugut nisën ta quajnë “Epir”. Me këte emër historik ata kanë dashur dhe duan gjithnjë të mbulojnë fytyrën e tashme të vërtetë të kësaj ane të Shqipërisë e me këto dokrra janë përpjekur t’i hedhin hi syve të  botës, që ajo të mos mundë të shohë e të gjykojë për të vërtetën gjeografike të Shqipërisë Jugore.

Përsa i përket elementit shqiptar muhamedan, që përbën shumicën kudo në tokat shqiptare të pushtuara e të robëruara, në krahasim me lementët e tjerë, fqinjët tanë, përveç mendësisë së treguar më lart, kishin edhe këte mendësi të çuditshme: shqiptarët muhamedanë i merrnin për turq, sepse feja e re e importuar prej Turqisë gjatë shekujve XIII, XIV, XV në Gadishullin Ballkanik, u quajt atëhere , madje quhet ende sot, feja e turqve, dhe të kthyerit në këte fe, përgjithësisht thirreshin dhe thirren turq, megjithëse gjuhën dhe fizionominë nuk e kishin aspak si të turqeve. Në të gjitha anët e Ballkanit kjo mendësi mesjetare, që përzien emrin e fesë me atë të racës, që i gjykon njerëzit vetëm sipas fesë duke mos përfilluar aspak racën, së cilës i përkasin ata, ka sjellë shumë pengesa e ngatërresa në çeshtjen e zhvillimit të grumbujve të popujve (kombeve) sepse shumë antarë të një populli janë thithur në këte mënyrë prej një populli tjetër.

Armiqtë e shqiptarisë e dinin këte mendësi ballkanike e që herët nisën të veprojnë në të mirë të politikës së vet djallëzore. Shqiptarët muhamedanë i quajtën turq nergut dhe duke i përfillur si të tillë, i shtrënguan me çfarëëdo mënyre e masë barbare të shpërngulen prej votrave të veta e të shkojnë në Azinë e Vogël në Turqi.

Shumë të vetëquajtur shkrimtarë serbë e grekë botuan broshura e libra, shkruan artikuj nëpër fletoret e tyre e të huaja për këto qëllime shoviniste. Qeveritë e Beogradit e të Athinës shpenzuan miliona e miliona për hir të kësaj propagande të tmerrshme si brenda ashtu edhe jashtë shteteve të tyre duke blerë ndërgjegjen e shumë gazetarëve e publicistëve e mendjen e pseudoautorëve të shteteve plutokratike të imperialistëve.

Shovinistët serbë për realizimin e kësaj mendësie të shtrëmbët kanë qenë ndihmuar me kohë prej pseudodijetarëve rusë si Majoushef, Florianski, Hilferding etj, të cilët si shërbëtorë të politikës cariste imperialiste që kishte për qëllim zgjërimin e sllavëve në Ballkan, botuan artikuj e libra gjithfarësh kundër shqiptarëve muhamedanë, të cilët i quajtën të huaj, turq të ardhur në vendet e Malit të Zi, në Kosovë, në Maqedoninë Perëndimore e gjetiu. Dhe i treguan mbarë botës nevojën që herët apo vonë këta të përzihen prej këtyre viseve e të çohen në Anadoll!

 

Aq shumë u rrënjos kjo mendësi tek serbët sa që, sikurse kujtojmë, në Skupshtinën (Parlamentin) e Beogradit, shpesh herë, ndodhte kur një deputet shqiptar guxonte të kërkonte ndonjë të drejtë për banorët shqiptarë të Jugosllavisë ose ankohej për shtypjet e mizoritë e zakonshme që bëheshin ndaj shqiptarëve nga autoritetet jugosllave, përgjigjeshin me gojë të shkumbëzuar duke gërthitë sa mundeshin e duke thënë: “Vendi juaj dhe i popullit që përfaqësoni nuk është këtu, ju dhe populli juaj jeni turq, shporruni në Anadoll, në Turqi!”

Qeveritë e ndryshme jugosllave kanë zbatuar gjithnjë mësimin e mjeshtrit të tyre të vjetër, Pashiçit, i cili si armiku më i madh i shqiptarëve ka shkruajtur, ka vepruar dhe ka këshilluar pasardhësit e tij se si të veprojnë në bazë të parimit: për t’i zhdukur shqiptarët me çdo mënyrë, ose duke i masakruar, ose duke i fikur ekonomikisht , ose duke i shtyrë e shtrënguar që të ikin në Turqi! Ai gjithmonë thosh se shqiptarët janë të rrezikshëm për racën sllave, duhet të pakësohet medoemos numri i tyre në viset jugosllave që kështu elementi serb të zërë vendin e tyre.

Në të vërtetë, ky mësim u zbatua gjithnjë prej çdo qeverie jugosllave në dëm të elementit shqiptar muhamedan, në viset arbërore të robëruara. Ikja e qindra mijëra shqiptarëve në Turqi gjatë 28 vjetëve të sundimit serb në Kosovë e në Maqedoni, janë frutet e këtyre përpjekjeve armiqësore. Për shumë vjet me radhë qeveria serbe ka bërë gjueti me shqiptarët duke i quajtur ata egërsira, duke i masakruar për t’i shfarosur , djegur e pjekur, torturuar me miëra metoda barbare. Më në fund, si u ngopën dhe shfrynë dufin e tyre barbar duke derdhur gjak shqiptari, ata u bindën se s’është e mundur të shfaroset një popull i tërë me këto metoda barbare në shekullin XX. E lanë këte veprimtari të poshtër për gjuajtjen e atdhetarëve nacionalistë shqiptarë dhe nisën t’i shtyjnë shqiptarët që të emigrojnë në Turqi. Për këte qëllim sunduesit jugosllavë bënë çmos për të grabitur tokat më pjellore të shqiptarëve dhe ia dhanë këto kolonëve sllavë të sjellë prej Banatit, Likës e Malit të Zi, duke i vendosur këta në katundet shqiptare. U shumëfishuan taksat shqiptarëve, deri në atë shkallë që ata të mos munden kurrësesi të paguajnë, por të detyrohen t’i shesin tokat e të përzhiten me ç’kanë e ku kanë e të mbeten në varfëri të skajshme bashkë me fëmijët e vet.

Atyre që bindeshin të emigronin në Turqi u bënin lehtësira. Brenda 24 orëve ua kryenin të gjitha formalitetet e emigrimit (si pasaporta etj), ua lironin djemtë nga burgjet ose nga shërbimi ushtarak që ishin duke kryer eventualisht, u falnin taksat e u bënin lehtësira të tjera, vetëm e vetëm që këta stërnipër të ilirëve, banorë autoktonë të këtyre vendeve, duke shkuar në Turqi, t’i lenin të lira sheshet për zgjërimin e sllavëve e sllavizmit dhe kështu të zbatohesh pika kryesore e programit të qeveritarëve jugosllavë.

Ata atdhetarë shqiptarë që guxonin t’ua mbushnin mendjen familjebe shqiptare që të mos shpërnguleshin nga votrat  arbërore, ata përnjëherë i humbnin ose i zhduknin duke i masakruar me anë të njerëzve “të panjohur” ose i kalbnin nëpër burgje. Sot me miëra atdhëtarë, intelektualë shqiptarë, dergjen nëpër burgjet jugosllave vetëm për këto faje e vetëm sepse janë shqiptarë e kanë guxuar të mbrojnë shqiptarin.

Qeveritë e ndryshme jugosllave, në lëmin e kësaj veprimtarie, patën ndihmën edhe të qeveritarëve të Republikës së Turqisë. Këta të fundit, duke dashur ta dëndësojnë popullsisnë e rrallë të vendit të tyre me një element punëtor e dinamik si shqiptarët, favorizuan politikën jugosllave.  Gjithnjë janë dukur agjentë të Turqisë duke u endur ndër katundet shqiptare të Shqipërisë së robëruar. Këta agjentë të përbërë prej civilash e hoxhallarësh të paguar edhe prej qeverisë jugosllave, merreshin me shpërnguljen e familjeve shqiptare prej trojeve arbërore dhe dërgimin e tyre në Turqi.

Kohët e fundit kjo puna e shpërnguljes së shqiptarëve të Jugosllavisë për në Turqi ka marrë një hov më të madh. Të dy qeveritë e interesuara, Jugosllavia dhe Turqia kanë bërë një marrëveshje për të shpërngulur rreth 250 000 vetë shqiptarë nga Jugosllavia në Turqi, por ky plan i tmerrshëm i tyre ka ndeshur në vështirësi financiare, prandaj lumturisht ende s’është zbatuar.

Edhe në tokën e Shqipërisë së Lirë ndodhen rreth 25 000 emigrantë shqiptarë të ardhur nga pjesë të ndryshme të Shqipërisë së robëruar ndën Jugosllavinë. Një pjesë e këtyre, duke mos e duruar dot zgjedhën e rëndë të serbëve, kanë kaluar kufirin fshehurazi, me shpirt ndër dhëmbë, për ta shpëtuar jetën e tyre. Një pjesë kanë ardhë me pasaportë, por veç ata e dinë se sa kanë hequr për ta siguruar atë pasaportë. Kur e kanë kërkuar atë nga autoritetet jugosllave, kanë thënë se duan të dalin në “Albani”, autoritetet me një shikim të rëndë e të vranët, u janë përgjigjur se do të kishte qenë më mirë për ta që të shkonin në Turqi e jo në Albani. Por shqiptarët ngulnin këmbë se donin të shkonin në Albani, në Shqipërinë e Lirë, atëhere autoritetet u kërkonin atyre të paguanin të gjitha taksat ndaj shtetit e pastaj do t’ua jepnin lejen. Shqiptari i shkretë, të cilit i kishte ardhë shpirti në majë të hundës nga ajo robëri e zezë, detyrohej me shitë e me përzhitë  gjithçka që të paguante taksat e rënda që i ngarkoheshin atij nergut me trillime. Po kështu, për të paguar avokatin serb që kinse do t’i dilte atij zot për nxjerrjen e pasaportës, ata endeshin me vite, shkundnin xhepat e fikeshin kryekëput, e kur u mbushej mëndja autoriteteve  se me të vërtetë shqiptari i ka derdhur të gjitha paratë në Jugosllavi, ia jepnin lejen e kërkuar. Me këte gjendje të mjerueshme na kanë ardhë këta emigrantë këtu. Sa kontrast me punën e atyre që donin të shkonin në Turqi! Shkakun e kërkon kushdo qoftë që i njeh dashakeqësitë e smirën që ka pasë Jugosllavia shoviniste për këte çikë Shqipëri të cunguar, që na pat mbetë pa u marrë e pa u shkelë prej saj!

Një pjesë tjetër e emigrantëve shqiptarë të Jugosllavisë kanë ardhë në Shqipërinë e Lirë edhe nga Turqia. Këta të emigruar në fillim nga Jugosllavia në Turqi me mënyrat që u përmendën, sapo kanë shkuar në Turqi, menjëherë e kanë parë veten të humbur në dhera të largët, të përbuzur atje prej njerëzve të huaj me fjalët më cënuese e fyese për kombësinë shqiptare dhe të shpërndarë nëpër vende gjithfarësh sipas planit të autoriteteve turke që synonin dobinë e vendit të vet me anë të turqizimit të shqiptarëve të emigruar. E kanë parë pra veten pa asnjë shpresë që të qendrojnë edhe më si shqiptarë prandaj janë shtrënguar, siç na kanë thanë vetë, të bëhen emigrantë në katror e të vinë këtu, për të marrë frymë lirisht. Më ka rënë të shoh midis tyre disa pleq e plaka, që mbanin mbi kurriz emigrimin në fuqi të tretë, pasi këta të mjerë vendin e lindjes e kanë pasur dikur në fushat e luginës së Toplicës.

Në këte gjendje shpirtërore të mjeruar ndodhen me qindra e mijëra shqiptarë të emigruar në Turqi. Këta gjithnjë janë në pritje të agimit të ditës fatlume të drejtësisë, që do t’ua lirojë votrat e tyre nga robëria e rëndë, janë duke pritur që t’u zgjatet një dorë shpëtimtare, që do të mundë t’i sjellë ata përsëri në pragjet e shtëpive të tyre në Kosovë, ku edhe kanë lindur! Ky element i fortë, i pajisur me gjakun, doket, besën e virtutet e ilirëve, din të punojë më së miri sa të jetë jeta, është besnik dhe e bindur ndaj ligjeve të shtetit për të mirën e Nënës Shqipëri.

Gjendja e elementit shqiptar muhamedan në Greqi është njësoj si ajo e elementit muhamedan në Jugosllavi.

Qeveritë e Greqisë në lëmin e veprimtarisë barbare për shfarosjen e këtij elementi, kanë konkuruar me qeverinë e fqinjës së tyre veriore, Jugosllavisë. Taktika e tyre ka qenë gjithnjë njësoj, sikurse ajo e qeverive të Jugosllavisë. Në barbarizmat e të dy palëve nuk mund të gjëndet asnjë ndryshim, sepse të dy palët synojnë të njejtin qëllim: shfarosjen e elementit shqiptar muhamedan në trevat arbërore të pushtuara prej atyre si dhe shkombëtarizimin e elementit të krishterë shqiptar.

Për këte qëllim, qeveritarët grekë, me kohë, kanë hartuar plane të tmerrshme. Për zbatimin pikë për pikë të këtyre planeve ata kanë zgjedhë administratorët më të zottë dhe më të përshtatshëm të cilët i kanë emëruar në vendet shqiptare të pushtuara. Këta qeveritarë, në çdo anë të këtyre vendeve, me një zell fanatik fetar e politik e me një program të caktuar filluan t’i zbatojnë planet qeveritare. Ky program kishte për qëllim greqizimin e Shqipërisë jugore e të Epirit, siç e quanin ata vetë këte anë të Shqipërisë.Greqizimi i Epirit ishte siguruar deri diku duke i greqizuar shqiptarët ortodoksë gjatë shekullit XIX, sikundër e kemi thënë më parë, por duhej zhdukur edhe elementi shqiptar muhamedan. Zhdukja e këtij elementi nisi të kryhet që pas mbarimit të Luftës Ballkanike të 1912, kur grekët pushtuan Shqipërinë e Jugut. Ata nuk lanë gjë pa bërë për ta zhdukë elementin shqiptar muhamdean në këto anë; dogjën katunde të tëra, i zhbinë ato më 1914, sipas shembullit të vandalëve, vranë , prenë e dogjën sa mundën. Ata që arritën të shpëtojnë morën malet me fëmijë e katandi dhe u shpërndanë sa andej-këtej të ndjekur prej komitaxhinjëve të Gjiritit (Kretës)[5], nga andartët e Zografit e të Verdhës që ishin fuqia ekzekutuese e planeve të tmerrshme të shfarosjes së këtij elementi. Ata që i shpëtuan zjarrit, plumbit dhe shpatës mizore të këtyre, mezi mundën të marrin frymë lirisht në ullishtat e Vlorës, ku u dergjën e u firosën nga sëmundja e malarjes.

Vetëm në rrethet e prefekturave të Gjirokastrës, Korçës e Beratit u zhmbinë 400 katunde shqiptarësh muhamedanë. Po kjo vepër barbare u zbatua edhe më shumë në rrethinat e Janinës e të Çamërisë.

Sot pamja e shkretë, në trajtë gërmadhash e shumicës së katundeve të elementit shqiptar muhamedan, si këtej kufirit të Shqipërisë së 1913-s, ashtu edhe matanë atij kufiri, është dëshmia më e madhe e këtyre barbarive greke. Qindra mijëra shqiptarë të mbetur pa strehë e pa banesë u ligështuan nga të ftohtit, nga uria, nga mizoritë e emigrimit, humbën fëmijtë e njomë dhe pleqtë e plakat e tyre që nuk mund t’u bënin ballë këtyre vuajtjeve të tmerrshme. Aq shumë u firosën si numër shqiptarët e atyre anëve, sa kur u kthyen në gërmadhat e shtëpive të veta, ishin përgjysmuar; me miëra e miëra individë shqiptarë vdiqën të masakruar, të djegur e të rraskapitur prej këtyre barbarëve të shekullit XX.[6]

Plani i qeveritarëve grekë zbatohej më së miri prej autoriteteve në dëm të elementit shqiptar. Ankimet dhe rënkimet e shqiptarëve për këto të zeza nuk gjenin askund një shesh të mbarë dëgjimi, pse demokracitë e Perëndimit në shtypin e tyre judo-framasonik dhe tregtar u dilnin zot gjithnjë propagandave dhe përgënjeshtrimeve të fqinjëve tanë imperialistë, të cilët e ushqenin atë shtyp me buxhetin e vet të ndarë posaçërisht për këte qëllim.(Vijon)

 



[1] Këto shënime ndiqen pas hartës me shkallë 1/200 000 të K. U. Militargeographisches Institut, Ëien 1909

[2] Ndryshimi ndërmjet Grinuiçit dhe Ferro-s të merret 15o , dmth për të  marrë shënimet në gradë Grinuiç duhet të shtojmë 15 gradë.

Pozicioni i meridianit themelor për të përcaktuar gjatësinë gjeografike ka ndryshuar me kohë, sipas njohurive që rriteshin dhe sipas interesave kombëtare. Në fillim ky meridian ishte përcaktuar te kollonat e Herkulit në Ishullin e Fatit te pellgut të Kanarieve. Me përparimin e lundrimeve në Atllantik, u kuptua se nuk ka një kufi perëndimor, prandaj morën si meridian themelor psh Koperniku Frojdenburgun dhe Kepleri Uraniburgun. Mercatore parapëlqeu në fillim Ishullin e Forte Venturës në Canarie, e pastaj Ishullin e Ferro-s një shekull më vonë, kurse Riccioli ishullin e Palmës. Për të zgjidhur këte pacaktueshmëri, Luigji XIII më 1 korrik 1634 vendosi Ishullin e Ferro-s. Por  në shekullin që pasoi kombet detare përsëri caktuan referime të reja: anglezët u bazuan në Londrën, francezët në Parisin, hollandezët në Majën e  Tenerifës, që konsiderohej mali më i lartë i botës e , spanjollët në Azzorret te i njejti Tenerif.

Nga mesi i shekullit XVIII, pothuaj të gjitha vendet evropiane pranuan si meriadian për vëzhgimet astronomike kombëtare Grinuiçin (anglezët dhe shtetet nën ndikimin britanik) ndërsa shtetet italiane dhe Shtetet e Bashkuara meridianin e Parisit

Fundi i shekullit me rritjen e komunikimeve ndërkombëtare nxiti më tej përpjekjet për njesimin e gjatësisë gjeografike, derisa  më 1881, në kongresin  ndërkombëtar gjeografik u adoptua meridiani i Grinuiçit, por ende pati mëdyshje nga disa vende. Në Konferencën ndërkombëtare gjeodezike të Romës më 1883 Shtetet e Bashkuara vendosën të adoptojnë meridianin e Ferro-s, dhe Gjermania e pranoi, sepse ky përkonte me Evropën Qendrore, dmth 15o   djathtas Grinuiçit, pak më vonë edhe Italia e pranoi këte.

 Më 1884 në Kongresin Gjeografik ndërkombëtar të Uashingtonit, me mbështetjen e pothuaj të gjithë shteteve të përfaqësuar, u pranua përfundimisht meridiani i Grinuiçit.(Greenwich)

 

[3] Lugina dhe e tërë lagjja e lumit Toplica deri më 1878 ka qenë me katunde e qytete thjesht shqiptare. Në këte luginë ndodheshin atëhere tre qytete: Kurshumlia, Prokupja dhe Leskovci. Afër 100 000 banorë të këtyre anëve, të trajtuar egërsisht prej serbëve, ikën prej andej dhe u vendosën në vise të ndryshme të Kosovës, ku ndodhen e dhe sot. Pleqtë ende i kujtojnë vendet e veta me mallëngjim.

[4] Prej majës së Jankovit deri në Tumba është 96 km. Po t’i shtohet edhe kjo gjatësi atëhere kufiri verior i Shqipërisë Etnike bëhet 312 km i gjatë.

[5] Shiko hartën përkatëse dhe aneksin e saj nr 7 në “Question de koritza” të Demetre Kolovanit, Paris

[6] Shiko librin “Shqiptarët” të George Fred Williams, përkthyer nga Shaban Balla Tiranë 1934, faqe 50

Filed Under: Histori Tagged With: Ahmet Gashi, historia, Shqiperia Etnike

Artikujt e fundit

  • AT SHTJEFËN GJEÇOVI DHE DR. REXHEP KRASNIQI, APOSTUJ TË IDESË PËR BASHKIM KOMBËTAR
  • Marjan Cubi, për kombin, fenë dhe vendlindjen
  • Akademik Shaban Sinani: Dy popuj me fat të ngjashëm në histori
  • THE CHICAGO TRIBUNE (1922) / WOODROW WILSON : “NËSE MË JEPET MUNDËSIA NË TË ARDHMEN, DO T’I NDIHMOJ SËRISH SHQIPTARËT…”
  • SHQIPËRIA EUROPIANE MBRON HEBRENJTË NË FUNKSION TË LIRISË
  • KONGRESI KOMBËTAR I LUSHNJES (21-31 JANAR 1920) 
  • Një zbulim historik ballkanik
  • VATRA DHE SHOQATA E SHKRIMTARËVE SHQIPTARO-AMERIKANË PROMOVOJNË NESËR 4 VEPRA TË PROF. BESIM MUHADRIT
  • Që ATDHEU të mos jetë veç vend i dëshirës për të vdekur…
  • KAFE ME ISMAIL KADARENË
  • Kosova paraqet mundësi të shkëlqyeshme për investime
  • PARTIA NUK ËSHTË ATDHEU, O KOKËSHQOPE
  • 50 VJET VEPRA POETIKE KADARE
  • IT’S NOVEMBER 28TH
  • Një arritje për shqiptarët në Michigan

Kategoritë

Arkiv

Tags

alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT