NGA Prof. SAMI REPISHTI/
Rreshti i gjatë i nxanësve të shkollës fillore “Oso Kuka” të lagjes Dudas, ecte me rregull, dy nga dy, të mbajtun për dore njëri me tjetrin, ashtu siç kishte porositë mësuesi. Ishte dita e caktueme për udhtim mësimor në kështjellin Rozafat. Kush nuk e njeh Rozafatin, kështjellin tremijëvjeçar në hymje të Shkodres, qytetin tim të lindjes?! Të gjithë e njohin Rozafatin! Të gjithë kanë ndigjue nga prindët e mesuesit për Rozafën, legjendën e saj të dhimbëshme, e magjepsëse: nji murojë madhështore, e pathyeshme, e ndërtueme mbi trupin e njomë të nji nusje të sakrifikueme me paqësue perënditë e zemrueme, të nji nane që lente djalin jetim nga respekti i padiskutueshëm për traditën. Ideja e sakrificës që kërkon jetë njerëzore në formen e saj ma të ashpër, ushqeu fantazinë e mbarë nji populli, nji sakrificë e zbutun vetëm nga dashunia e nanës për fëmijën, që mund edhe vdekjen. Sa ma shumë që i afroheshim kështjellit, aq ma e madhe rritej hija e tij e randë, e mbizotënuese. Me hapa të shkurtë e sy të hapun nga kureshtja e pakufi, filluem ngjitjen gjatë kalldrëmit të pashtruem. Në mendjen time përfytyroheshin skenat e tregimeve të ndigjueme nga mësuesi në klasën e historisë, ku legjenda zente vendin e parë. Vetë mësuesi na thonte se historia e Rozafës ishte aq e vjetër në kohë, saqë bashkohej me legjendën, simbas të cilës, kështjelli u ndërtue nga vigaj e katallaj të humbun në mjegullën e kohës…! Ma vonë, historia merrte ma shumë formë, me emna, vende e data të caktueme. Mësuesi na numronte me rradhë, nji nga nji, mbretën që kishin sundue mbi vendin tonë nga naltësitë e kështjellit të Rozafës, e theksonte sidomos, ata që kishin dalë fitimtarë: Bardhylin, Pleuratin, Teutën e Agronin. Nga mësuesi kuptuem se nji mbretni ilire, që shtrihej prej Dalmacie deri në Vlonë, banohej nga populli ilir, punëtor e guximtar. Këtu, zani i tij ngrihej, e me gojën plot na siguronte se na, fëmijt e prindëve shqiptarë që banojshim në këtë vend, ishim mbasardhësit e ilirëve, pa mungue me shtue se, këtë “fakt” nuk duhej t’a harrojshim asnjiherë. Në këtë gjendje, na përsëritshim me krenari se “ilir” dhe “i lirë”, ishin nji e pandame. Por kur fliste për mbretin Genc, për mbretin e fundit ilirian, të zanun rob nga romakët, që me legjione të mëdha invaduen vendin tonë ma të vogël, ai disi e ulte zanin… Thonte se u zu rob dhe e dërguen në Rome të lidhun me pranga florini. Nji trajtim i këtillë, që na dukej se nji mbret ilir i robenuem duhet ta ketë përçmue, nxiste kureshtjen tonë edhe ma shumë, e fantazia jonë fëmijnore na përcillte në kohë të lashta e vende të largëta, si Roma. Rreshti jonë u ndal në nji shesh të vogël, pak para hymjes në kështjell. Mësuesi na ftoi ta rrethojmë. Në qendër të grupit, ai filloi të na thotë se, pikërisht këtu ishte zanë rob mbreti Genc i Ilirisë. Unë u trondita nga ky zbulim i papritun dhe kaq i randësishëm. M’u duk sikur historia e lashtësisë u ba diçka e afërme, që prekej me dorë. U përpoqa me përfytyrue kohën e atëhershme dhe ngjarjet e luftës me romakët, dorëzimin e mbretit Genc, i përcjellun në Romë, i lidhun me pranga florini, ashtu si na kishte thanë mësuesi. Ushtri të mëdha, përleshje të përgjakshme, luftëtare trima që vdisshin për lirinë e vendit të tyne në kambët e Rozafës. Në fantazinë time kalojshin zhurmshëm burra kalorës me shyta, heshta e shpata, që mbajshin krenarisht mbi kokë helmeta me shqipe dykrenare si ajo e flamurit, dhe gra trimnesha ilire që ndjekshin burrat në fushën e betejës. Luftë, gjak, shkatërrim, fitore; dhe ma në fund, festime që zgjateshin disa ditë me rradhë…! Mësuesi na tregonte se ilirët e kanë pëlqye shumë venën. Na qeshim. Mandej përmbahemi kur mësuesi na thoshte se këtu, ilirët janë thye dhe se, nji konsull romak kishte vra njiqind e pesëdhetë mijë burra, gra, e fëmijë ilirë, që refuzuen nënshtrimin. Urrejtja jonë për romakët nuk kishte kufij. Të tronditun nga tregimi, filloi të zbehej kureshtja jonë për qëndresën e mbretit ilir, e shikojshim sheshin ogurzi me nji farë shqetësimi. Na dukej sikur ky akt dorëzimi nuk i përshtatej ma kuadrit të bukur idilik që mësuesi zakonisht ravijzonte gjatë mësimit të historisë së të parëve tonë. Por nuk kishte randësi! Tek na, nga nji ditë në tjetrën formohej ideja e luftë për liri. Po hidhej fara e nji tradite për sakrificë në altarin e atdheut, e nji tradite të ngulun thellë në të kaluemen që na e shihshim përherë të lavdishme. E përpunojshim atë traditë me mësim në klasë, e me fantazi fëmijnore dhe ishim gati ta vadisim si lulen e njomë, e të përkujdesemi për te. Nji ndjenjë kryenaltësie mbushte zemrat tona, sikur përgjegjsia me vazhdue atë traditë të lavdishme binte, pa asnji dyshim, mbi supet tona, të vocrrakëve të shkollës fillore, mbasardhës të ilirëve të lashtë. Hymë në kështjell! Qëndrimi i parë ishte pranë nji zgavrre guri të latuem ku pikonte pa ndërpremje uji i mbledhun në sheshin e sipërm të kështjellit. Mësuesi na tregoi se legjenda e vendoste këtu aktin e sakrificës së Rozafës, nuses së re, kur tre vëllaznit e mbuluen për së gjalli në themelet e kështjellit. Rozafa pranoi pa kundërshtue sakrificën që i kërkohej nga burri. Si nanë, ajo u lut që gjysma e trupit të mbetej jashtë ledhit të fortesës, që të shihte djalin kur të vinte, ta ushqente me qumshtin e gjiut të hapun, e ta ledhatonte atë me dorën e zbulueme. Legjenda tregonte se pikat e ujit ishin pika qumështi të dalun nga gjini i nanës së murosun për së gjalli. Të gjithë e besuem! Rreth e rrotull kështjellit pamë ledhet gjysëm të shkatërrueme, dhe muret e ndërtesave të rame nga mosha e mospërfillja. Kështjelli kishte pamjen e nji vendi të lanun mbas dore. E kaluemja e tij nuk ndriçonte ma. U kthyem në shtëpia të lodhun, plot përshtypje të thella, por me nji entuziazëm të përmbajtun që shkaktoi zhgënjimi nga gjendja e vërtetë e kështjellit! Të nesërmen, në orën e historisë, mësuesi na tregoi se, përveç mbretnive ilire, ishin edhe shumë ditë tjera lavdie të qytetit tonë që, në atë moshë, për ne ishte i gjithë vendi jonë. Ai na foli për mbretninë e Balshajve, si dhe për princat shqiptarë që luftuen pa pushim për ruejtjen e pavarësisë së krahinave të tyne. Nganjiherë, mësuesi sikur e ngadalësonte tregimin, drejtonte syte kah dritorja, e merrte nji pamje pak të trishtueme. Na e njihshim mirë atë. Kurdoherë që fliste për nji ditë të vështirë në historinë e vendit tonë, ai luente me nji laps në gishtat e dorës, shikonte kah dritorja, e dukej sikur përpiqej me gjetë fjalët e përshtatshme për ne. Na e kuptojshim se mësuesi kishte diçka të vështirë me thanë. Ai shpjegonte sulmet e barbarëve në Shqipni e Kosovë, ardhjen e sllavëve në trevat iliriane, pushtimin e tokave tona nga Venediku, e ma vonë, pushtimin turk. Sidomos për këtë të fundit, ai fliste me shumë zemërim. Por ishte pjesa që mësuesi shpjegonte ma mirë se asgja tjetër. Atëherë, ai merrte zemër, skuqej pak në fëtyrë, sytë i ndritshin e fjalët i rrjedhshin ambël, si uji që gurgullon te kroni. Ai fliste për Skënderbeun, për luftat e tij, për aftësitë e trimninë e tij të pashoqe, si dhe për dashamirësinë e tij me ushtarë e popull mbarë. Sa herë na thonte se Skënderbeu doli ngadhënjyes kundër turqve, na fluturojshim prej gëzimit. Nji nxanës mbas meje, i tha mësuesit: “Sa keq që ka vdekë Skënderbeu!”. Mësuesi buzëqeshi e vuni dorën lehtas mbi kokën e voglushit, por na të gjithë pëlqyem fjalët e shokut. Nji tjetër ditë, mësuesi na tha se në kështjellin Rozafat, shqiptarët kishin rrethue sundimtarin turk që i kishte marrë nëpër kambë dhe përsëriti dy herë se, populli ynë ishte ngritë ma shumë se pesëdhjetë herë kundër turkut, me gjithë masakrat që ushtria turke bante mbi popullsinë vendase. E na mendojshim sa i egër paska qenë ky, “turku!” Rreth pesëdhjetë vjet ma parë, na tregonte ai nji ditë, ishte mbledhë paria shqiptare në qytetin e Prizrenit, me qëllim që të hjedhte turkun jashtë tokave arbnore. – A e dini ku gjindet Prizreni?, pyeti ai. Na heshtëm. Bota jonë në atë moshë ishte mjaft e kufizueme. Vetëm nji shok përgjegji: “Po!” Mandej, ai shpjegoi se vinte nga nji familje “muhaxhirësh”, të ikun për arsye të ndjekjeve serbe në qytetin e tyne. Mësuesi u prek. “Të lumtë!”, i tha. Atë dite ndigjova për herë të parë fjalën “muhaxhir”. “Sot,” vazhdoi mësuesi, “Prizreni nuk asht ma Shqipni. Ai gjindet nën kambën e të huejit serb, e shqiptarët e ndjekun, largohen nga votrat e tyne. Ata quhen “muhaxhirë”. Ai shpjegoi se atje, në Prizren, ishte mbledhë paria me kërkue të drejtat e shqiptarëve. Me gjithë përpjekjet e tyne e luftat e përgjakshme, shqiptarët nuk kishin fitue asnji të drejtë. Mësuesi tregoi njenën mbas tjetrës ngjarjet që ndoqën Lidhjen e Prizrenit, derisa erdhi dita e pavarësisë, kur në qytetin e Vlonës kreshnike, theksoi ai, Ismail Qemali ngriti përsëri flamurin kuq-e-zi. Nuk kishte shumë kohë që shkollat në gjuhën amtare kishin fillue punën në vendin tim. Na ishim nga breznitë e para. Megjithatë, shkolla ishte ba nji faltore për të gjithë, dhe mësuesi, nji idhull dritëdhanës. Në ambientin ku isha rritë, kishte mjaft mbeturina të jetës rrugaçe të të rinjve, që shihen zakonisht në vend ku mungon shkolla e mësuesi. Unë i kujtoj mirë ato, sidomos zaniet me grupe. Shkolla u tregue nji zëvendësim shumë i suksesshëm i boshllëkut të asaj jete rrugaçe. Ndoshta, për këtë arsye, ajo u përqafue me shumë dashuni nga të gjithë. Libra në gjuhën shqipe filluen me u shtypë çdo ditë, e unë kujtoj me andje, gëzimin që ndiejsha kur në faqen e parë të librit, gjejsha të shtypun, me ngjyra të forta, flamurin kuq-e-zi. Ishte faqja e shenjtë për të gjithë. Krahas me këtë nxitje të ndjesive atdhetare që na zgjonte mësimi shqip në shkolla shqipe, e sidomos historia e shqiptarëve, na filluem me njoftë edhe gjeografinë e vendit tonë e të vendeve rreth nesh. Por kjo landë, në kundërshtim me historinë, ka qenë gjithherë e dhimbshme për ne e për mësuesin. Ai na shpjegonte se krahina të tana të “tokës nanë”, ishin shkëputë nga atdheu me forcë e pa të drejtë nga fqinjt, dhe se qindra mijëra vllazën e motra shqiptarë, nuk gëzojshin akoma lirinë që siguronte nji atdhe i lirë. Mësuesi na fliste shpeshherë për vuejtjet e tyne dhe na dhimbte zemra kur ndigjojshim tregimet e tij.
*
Më kujtohet Asllani, kujdestari plak i shkollës e zilja që tingëllonte në mbarim të çdo ore mësimi. Kur vinte ora e fundit, zilja e tij ishte shej gëzimi për të gjithë. Nuk kishte gja me na përmbajtë. Ngriheshim në kambë me përshëndetë mësuesin, por ai ende nuk kishte sjellë mirë shpinden, e në dhomë pëlciste biseda me za të naltë e gazi e kanga pa kontroll. Atëherë, tue palue librat me shpejtësi në çantat prej pëlhure, e tue luejtë e tue shtye njeni me tjetrin, drejtoheshin të gëzueshëm kah shtëpia. Oh, ajo pjesë e rrugës deri në shtëpi! Sa shumë fjalë gjejshim me thanë, sa shumë gazi delte nga gojët tona dhe, sa shumë kanga e re që mësojshim në klasë, përsëritej plot galdim prej nesh, voglushëve të shkollës fillore që mbushnin të gjithë lagjen me hare. Edhe Manushi, shoku i bankës sime, bashkohej me ne. Por ai lodhej shpejt. Ai kishte gjithëherë fëtyrën e zbehtë. E ama e vishte me rrobe të trasha. Flitej që kujdesohej kaq shumë, sepse ishte djalë i vetëm me katër motra. Edhe na e dojshim shumë. Ishte aq i mirë, i qetë, i sjellshëm. Nganjiherë ai mungonte, e nana e tij vraponte në shkollë me i tregue mësuesit se, “ka marrë të ftohët”, e do ta mbante djalin në shtëpi. E me të vërtetë, kur kthehej në klasë, Manushi kollitej shumë. Mbas orës tre, çdo mbasdreke ishte e jona. Vetëm dimni na ndrynte në shtëpi. Shumica nga ne nuk kishin pallto dimni, e mjaft e kalojshin stinën e shiut e të borës me këpucë të vjetra. Dhoma e mësimit nuk kishte ngrohje, e gjejshim strehim vetëm pranë zjarrit në votrat tona. Por ishim fëmij e kalojshim gjithçka pa mendue shumë. Kur kalonte dimni, puhia pranverore që lëmonte përsëri faqet tona, të kuqe si pemët që lulëzojshin bashkë me ne, na jepte jetë. Ishte koha ma e bukur për fëmijt. Ishte koha e balonave. Sa letra me ngjyra, sa ngjyra të kandshme! E, sa andje me i pa, kur nalt, në hapësinë fluturojshin tue u lëkundë, sa majtas, aq djathtas, ose drejt si qirir, si anije ajrore të drejtueme nga të vegjlit. Këtu poshtë, pa muejtë me zanë vend, qëndrojshim na, me kryenaltësinë e kapidanit të anijes që drejtonte, tue shtërngue mirë në dorë, lamshin e penit, mbështjellë rreth nji cope druni të ngjyrosun. Por çasti ma i bukur ishte, kur vinte avioni i postës. Ai fluturonte ngadalë e ulët mbi shtëpitë tona. Na kërcejshim, thirreshim si të çmendun, i lëshojshim të gjithë penin balonës që, për mendjen tonë, shkonte përmbi avionin. Oh, sa gëzim për ne, sa gëzim! Kur ngrysej dita dhe muzgu na thonte se duhej të ktheheshim në shtëpi, edhe unë u kthejsha me balonën time. E vendossha mbi raftin e librave që të mos ma shkyjnë vllaznit e vegjël. Atëherë pritsha kthimin e babës që, gjithnji, në kohë të caktueme, vinte nga faltorja e lagjes, mbasi kryente lutjet e mbramjes. Më kujtohet kur ai hynte në dhomë. Nana e të gjithë fëmijt ngriheshim në kambë. Ishte i madh nga trupi dhe, për natyrë, fliste pak. Nana na kishte mësue kështu dhe kërkonte nga ne, të rrijshim të qetë kur ai ishte në shtëpi. Më kujtohet mirë baba, dhoma e tryeza ku studionte, karrika e raftet e librave të tij. Lexonte pothuejse gjithë ditën. Si imam i lagjes, ngrihej herët cdo mëngjes, udhëhiqte lutjen e “sabahut” në xhami dhe kthehej në shtëpi. Babai im ka qenë besimtar me bindje. Kjo bindje fetare e detyronte atë me ndjekë pa mëdyshje ritet e sakrificës, gjatë festave të Bajramit. Por unë nuk u pajtojsha me këtë rit, që më dukej i egër dhe i pakuptim. Mbas ceremonisë fetare, zhvillohej riti i sakrificës. Vetë shpjegimi biblik, për mue, ishte i papranueshëm e brenda vetes, kisha formue bindjen se ishte nji traditë e gabueme. Përshtypja që kisha kur merrej dashi me forcë, mbajtja e tij nga dy burra të fortë, nji minutë heshtje për lutjen e rastit që zgjaste sa nji shekull, kasapi me thikën e mprehët që hynte thellë në fyt, gjaku që shkonte rrëke, kafsha që përpëlitej tashma e pafuqishme e lëvizjet e fundit të kambëve që ngadalësoheshin, ndërsa sytë mbylleshin njiherë e përgjithmonë, të gjitha këto në nji heshtje të plotë, më lejshin përshtypjen ma të frikshme. A qetësohen me të vërtetë perënditë, me anë të sakrificës? Nuk e besojsha! Gjatë muejve të dimnit, nji rreth i ngushtë i banorëve të lagjes mblidheshin nganjiherë në shtëpinë tonë, në mbramje, mbas darkës. Ishin të gjithë të nji moshe, rinia e vjetëve 1912-13, të gjithë vullnetare në mbrojtjen e qytetit nga agresioni malazes. Baba kishte qenë komandanti i tyne. Në mesin e nji entuziasmi të ringjallun, ata harrojshin “hallet” e ditës, e rijetojshin ditët e rezistencës së tyne heroike. Tregimet ndiqshin njeni-tjetrin, episodet përsëriteshin, zanet ngriheshin, e me fëtyrat e skuquna nga emocionet, grupi i ish-vullnetarëve kalonte orët e takimit, në nji gjendje ekstazi të vërtetë, e të justifikuem. Ishte forma ma e naltë e kohezionit shoqnor të qytetarisë shkodrane. Në kohën e darkës, baba dëshironte të na shihte të gjithëve të rreshtuem në tryezë, simbas moshës. Mbas darke, shkonte në dhomë të vet e na viheshim me u përgatitë për mësimet e së nesërmes. Në ato ditë nuk kishim radio për lajme e muzikë. Kur sytë fillojshin me u mbyllë prej gjumit, nana, që rrinte gjithëherë me fëmijt, na merrte për dore e na përcillte deri në krevat. Mandej na jepte nji të puthun, ngrohtësin e së cilës e ndiej edhe sot, e na uronte “natën e mirë!”. Na bajshim nji gjumë të ambël deri në mëngjes. Ishim të lumtun! Pak ditë para mbarimit të vjetit shkolluer, ngjau dicka që helmoi të gjithë. Manushi, shoku i bankës kishte vdekë! Në fillim nuk e kuptova mirë lajmin mortor. Ishte hera e parë që vdiste nji i afërm. Kur ma vonë, mësuesi tha se do të ndërpritshim mësimin për varrimin e Manushit, unë ndjeva nji trishtim të thellë. Mendimi i “varrimit” më tronditi randë. Në oborr të shkollës u rreshtuem dy nga dy. Shkolla kishte përgatitë nji kunorë ku lexohej: “Nxanësit e shkollës – Për Manushin”. Mësuesi më tha ta mbajsha këtë kunorë, si shoku i bankës. M’u dridhën kambët. Kur u afruem pranë shtëpisë së Manushit, m’u kujtuen ditët kur shkojshim së bashku e nana e tij, e mjera, na mbushte gjithëherë grushtet me pemë të stinës. Atë ditë, nuk doli kush me na përshëndetë. Manushi kishte vdekë, e në dhomën ku kishin vendosë trupin e tij të njomç e të shkrimë nga smundja, nana e të zezuemet motra, po shkulshin flokët e kokës, plot dhimbje e vajtim. Unë nuk e pashë shokun e vdekun. Por kur grumbulli i të pranishmëve mori arkën mortore, mësuesi më tha me ecë në krye të kolonës së funeralit. Ecja solemne, vaji i familjarëve që venitej me largimin nga shtëpia e sidomos, vendosja e Manushit në gropën e hapun për te, e hedhja e dheut mbi arkën mortore të këtij voglushi të vdekun, më lanë mbresa të pashlyeshme, e nji trishtim që nuk m’u nda asnjiherë. Gjatë asaj mbramjeje, nuk thashë asnji fjalë! Kisha nevojë me ndejë pranë nanës, me u strukë sa ma shumë pranë saj. Ajo më përkëdhelte me dashuni e më pyeti diçka për varrimin. Kur kuptoi se nuk flitsha me dëshirë e disi me frikë për atë që kisha pa e ndigjue atë ditë, ajo nuk nguli kambë, veçse më shtrëngoi ma shumë, më shikoi ngultas në fytyrë e më dha pa pushim të puthuna ngushëllimi. E ndigjova që tha: “E shkreta nanë!” Ndoshta, sepse nana më përqafoi edhe ma shumë se ma parë, unë e ndjeva veten ma afër saj. Ishte shumë e dashtun, fliste gjithëherë me buzëqeshje, bante çmos me na nxjerrë ndër shokë sa ma të veshun, megjithëse me rrobe të vjetra. Ajo i arnonte me kujdes e mjeshtri, e gjithëherë kishim rrobe të pastra. Gjatë kohës që ishim në shtëpi, dishronte me na pasë pranë, fliste me ne, qeshej me ne, e kur na i viheshim për së terpmi, ajo lente punët e shtëpisë e ulej me na tregue ndonji prrallë, ose kujtime të saj… Nana nuk pushonte kurr! Kur punët e shtëpisë i lejshin kohë të lirë, ajo merrte grepin e lamshin e leshit, e bante doreza e fanela për fëmijt. Në mbramje, kur rrijshim së bashku në dhomën e zjarrit, herë mbas here, ajo ngrente syte e na shikonte me ambëlsi, sikur kërkonte me u sigurue se ishim aty të gjithë. E mandej, ulte kokën përsëri e punonte pa pushim. Nganjiherë, ajo fshante. Nuk e kuptojsha përse! Ishte rritë jetime, që në moshën gjashtëvjeçare, me vllaun tetëvjeçar që e donte me gjithë shpirt. Më kujtohet daja! Ai përfaqësonte nji traditë aristokratike, që po shuhej dalëngadalë nga presioni i jetës që, çdo ditë e ma shumë i jepte formë e frymë të re shoqnisë së qytetit. Pamja e tij, fisnikëria e fjalës dhe e gjestit e sidomos, vetëpërmbajtja, ishin ligjet themelore të jetës së tij. Të lindun në nji kohë që tashma kishte perëndue, e banorë të nji vendi që njihshin çdo ditë e ma pak, vëlla e motër nuk ndaheshin asnjiherë.
II
Në mesin e muejit shtator u hapën shkollat. Klaset ishin të mbushuna plot. Takohemi njeni me tjetrin, mbas nji mdamjeje tremujore. Jemi gjimnazistë! Por jo të gjithë vazhdojmë studimet e mesme. Nji nga fqinjt e mi, shok klase, e ndërpreu shkollimin, sepse baba i tij, punëtor në nji duhantore, kishte nevojë për ndihmën e djalit dymbëdhjetë vjeçar. Fillimi i çdo vjeti shkolluer në nji klase të re, krijonte nji lloj pasigurie para vështirësive që më pritshin. Ma vonë u ambientojsha, e çdo ditë sillte besimin në aftësinë time. Fillonte jeta e rregullt, me shpjegimet e profesorit, detyrat e shtëpisë, leximet jashtëshkollore e përgatitja për provimet tremujore. Jetë studenti… Për klasën tonë, landa ma tërheqëse ishte letërsia shqipe. E lindun shekuj ma parë, por e zhvillueme vonë e në nji ambient të papërgatitun për te, ajo prodhoi shumë, sidomos në epikë, aty ku i bahej thirrje ndjesive luftarake të nji populli që i nevojitej qëndresa për mbijetesë. Lexojshim revista, artikuj gazetash, libra të përkthyem, botime të së kaluemes që ishin shumë të pakët, e shuejshim etjen që kishim me lexime fillestare në gjuhët e hueja. Pritshim krahëhapët çdo vepër origjinale, lexojshim me kureshtje çdo prodhim të ri, sidomos poezinë, dhe shenjtnojshim poetë e shkrimtarë. Ata ishin krenaria jonë!
*
1937. – Njizet e pesë vjet ma parë, ishte fitue pavarësia! Në nji qytet të vogël të atdheut tonë u ngrit flamuri kombëtar. Atdheu ynë u quejt i lirë. Oratoria e zjarrtë mbulonte cdo mbledhje publike, cdo shfaqje të përgatitun me qëllim festimi. Edhe në klasën tonë. Në oborrin e shkollës, profesori na vuni rresht. Përgatitemi për festë. Rrugët ishin të zbukurueme me lule e flamuj kuq-e-zi. Balkonet e disa shtëpive kishin lule e flamuj. Tabela e parrulla kishte kudo, si dhe zhurmë zanesh të naltë, tinguj muzikorë, thirrje entuziazmi. Pleqtë tregojshin kujtime. Të gjithë ishin veshë si për festë, sidomos malsorët me kostumet e tyne tradicionale. Policë në uniformë mbajshin rendin. Këndohej pa pushim dhe kur ndonjëni thërriste “Rroftë Shqipnia!”, mijra gojë përgjigjeshin njizani “Rroftë”. Nji atmosferë që nuk lente me mendue e bante për vete, na rrëmbeu, tue na lëkund si vala e detit. Nji flamur ishte i stolisun me ngjyra ari; ishte ai i shkollës së mesme femnore. Nji grue lutej me dalë në rresht të parë. Fëmijt shikojshin me habi. Herë mbas here, ata i ngrejshin mbi supe. Grumbullimi rritej e të gjithë përpiqeshin me pa diçka. Thërritshin me za të naltë, bajshin shenja me dorë e me shami. Mezi ndigjohej krisma e topave për festë. Tingujt e bandës muzikore të bashkisë, vijshin si të mbytun. Ishte nji kaos i vërtetë, por i mbështjellun në pëlhurën e madhe të nji gëzimi të plotë. Filloi ceremonia! Kangë patriotike, muzikë, thirrje e fjalime. Duartrokitje, thirrje e përsëri fjalime. Dukej sikur gjithkush dëshironte me tregue atë që ndiente. Ishte nji popull i tanë i prekun nga mallëngjimi, i dalldisun nga madhështia e përkujtimit, i etshëm me kremtue lirinë e fitueme shumë shtrenjt. Mbramjet përkujtimore në klube e salla kulture, darka për zyrtarët, kangë e valle vazhduen deri në orët e vona të natës. Ishte festa e madhe e nji populli të vogël, por të lirë! Gëzim përjashta, gëzim në shtëpi, gëzim në zemrat tona.
*
“Kryengritje! Kryengritje!” Gazetat e vendit shkruejnë se, katundarë të mashtruem nga disa persona që nuk e duen atdheun kishin sulmue forcat e rendit publik në përpjekjet e tyne me përmbysë rendin shtetnor e ligjor. Por qeveria, që kishte për zemër interesat e popullit, do të vepronte me energji, rendi do të sigurohej, e atdheu do të shpëtonte. Populli do të vazhdonte jetën e tij i lirë. Fajtorët do të kapeshin e do të ndëshkoheshin simbas ligjit në fuqi. Gazeta shpjegonte se ka pasë disa përleshje me kryengritësit, se ishte derdhë gjak, se kishte pasë viktima, e ata që kishin shpëtue të gjallë, gjindeshin në burg… “Çizmja e lustrueme e mundi edhe kësaj rradhë opingën fshatare”, ndigjova nga nxanësit e klasave të nalta. Ligji urdhnonte ngritjen e trekambëshit, e muret e trasha të burgjeve mesjetare do të strehojshin për vjet të gjate me radhë, fshatarët kokëfortë. Ata do të hidheshin në qeli të lagta e pa dritë, e nuk do të ishin ma në gjendje me trazue jetën e qetë të popullit…! Mbas shuemjes së kryengritjes, nuk pushuen diskutimet. Disa e aprovojshin; të tjere e përbuznin. Në çdo cast të lirë në mes të orëve të mësimit, kryengritja ishte thelbi i bisedimeve tona, dhe jepte mundësi me kalue në subjekte të tjera për diskutim. Na, klasët e ulta, ndigjojshim me vëmendje çdo fjalë e në veshët tonë tingëllojshin, për herë të parë, fjalë e shprehje që nuk i thonte mësuesi, as i gjejshim në libër. Ata të klasëve të nalta flitshin edhe me za të naltë, e paraqitshin pikëpamjet e tyne plot zjarr: skena mjerimi të nxjerruna nga jeta e vështirë e bujkut shqiptar. Tregojshin se si qëndronte gjendja në fshatet tona, pikturojshin me hollësi vorfninë e madhe të punëtorit, flitshin për lodhjen dërrmuese të bujkut të thyem nga e keqja, për gruen e tij të smurë, për fëmijt e tij pa shëndet, e për kasollen e tij të zhveshun. Mandej përshkruhej korrja e dobët, që bahej edhe ma e dobët prej taksave që paguheshin me detyrim e pjesa që i takonte pronarit, sepse toka nuk ishte e atij që e punonte. Disa e quejshin kryengritjen, akti guximtar i një katundarie që nuk duronte ma gjatë e që e revoltonte mjerimi, e lodhte vaji i fëmijve të uritun, e këpuste puna e randë dhe e pafryt, nji katundarie që mallkonte gjithkënd e gjithçka, pronarin, gjindarmin, shtetin… Të tjerë, nuk kënaqeshin me mallkim. Ata nuk u ndalshin në mes të rrugës ku i kishte prue mallkimi. Atyne u kishte ardhë shpirti te hunda, ata mallkojshin Zotin e të gjithë shenjtët, përbuzshin ligje e zakone, e të tërbuem nga mjerimi që i dërrmonte merrshin kurajon me sulmue cilindo që u dilte përpara, ku të munden e si të munden. Vuejtja i kishte ndrue në egërsina! Por “shoqnia e qytetnueme“, i kundërshtonte! Ajo i luftonte, i kapte, i dënonte, i burgoste. Në familjet e mbetuna bosh, e ku vetëm vorfnia ishte e plotë, gra pa burra e fëmijë pa prind, luftojshin çdo ditë me urinë që i kërcnonte, ndërsa në burgjet e errëta, baba e burri rebel mbushte zemrën me urrejtje e ndjesi armiqsore, që nuk premtojshin gja të mirë për të ardhmen. Kështu tregojshin studentët e klasave të nalta. Ka qenë pikërisht gjatë këtyne ditëve, të nji gjendjeje të ndeme, që unë pashë për të parën herë, nji faqe materiali propagandistik antiqeveritar. Në fillim, nuk kuptova. Por kur shoku më porositi ta mbajsha sekret e ta lexojsha vetëm në shtëpi, kuptova se ishte fjala për diçka krejt të re për mue. Për të parën herë kisha në duert e mia material që ndryshonte krejtesisht nga ai që mësojsha në klasë, lexojsha në shtyp, ose ndigjojsha në bisedime të haptë. Vetë përmbajtja këshillonte vëmendje e paralajmonte rrezik. Më dukej e pambarim ora e fundit e mësimit të asaj dite. Nga shpjegimi i profesorit kuptova shumë pak. Vëmendja ime ishte përqendrue në atë fletushkë që mbajsha të mshehun në çantën e librave. Ç’asht? Ç’thotë? Kujt i drejtohet? Pse nuk guxojmë ta mbajmë haptas e ta lexojmë lirisht në mesin tonë? Kumbona e shkollës tingëlloi. Mblodha shpejt librat e isha nga të parët që lashë klasën. U drejtova kah shtëpia. Në dhomën time të vogël, nxora me nxitim materialin që nuk më pritej me lexue. Ajo që lexova nuk ndryshonte nga ajo që ndigjojsha cdo ditë nga disa shokë: përshkrime të mjerimit e thirrje për revoltë. E vetmja gja që më tërhoqi vrejtjen, ishte nënshkrimi « Grupi i të rinjve komunistë » Atëherë kuptova çka përfaqësojshin ata që flitshin aq shpesh dhe me aq kambëngulje, dhe pse i gjithë ky grup kishte nji unitet pikëpamjesh. Kuptova se ishte fjala për diçka të orkestrueme mirë nga elementët jashtëshkollorë, e u zhgënjeva.
*
Pak ditë ma vonë, nji ngjarje e jashtëzakonshme tronditi gjithë shkollën. Nji grup nxanësish i klasave të nalta, ishin arrestue. Ishte hera e parë që shkolla jonë ballafaqohej me nji ngjarje të këtillë. Kur në mëngjes u grumulluem në oborrin e shkollës, ndigjova nga të tjerët emnat e mjaft të arrestuemve. Shumica ishin nga ata të rij, që pak ditë ma parë, flitshin me entuziazëm për kryengritjen. Nuk kuptojsha mirë ngjarjen dhe rrjedhimet e saj ma vonë. Megjithatë, nji frikë e madhe më kapi kur në grumbullin e studentëve, u përzien edhe policë me uniformë. Era e autoritetit qeveritar ndihej tashti e fortë, e krahu i atyne që kapin qytetarët për zverku, nuk ishte larg. Për të parën herë, shihshim kërcënimin drejtpërdrejt nga njerëz, që deri dje nuk na frikësojshin. Arrestimi i shokëve, prania e policëve e atmosfera e frikës që u krijue, shkaktuen nji gjendje të vështirë në shkollë. Askush nuk fliste ma si përpara, askush nuk diskutonte, e për bisedimet me karakter thjesht shkolluer, flitej me za të ulët… Kur efekti i arrestimeve ishte pakësue, fillova të ndigjoj për të arrestuemit. Çdonjeni tregonte atë që kishte ndigjue nga të tjerët. Vetëm kur hetimet morën fund, kuptuem se do të delshin para gjyqit. Ma vonë, u tha se ishin dënue e se do të vuejshin dënimin, në nji burg larg qytetit tonë. Nuk dijsha gja për dënimin e tyne, as mora vesht cila ishte akuza e ngritun. Por ajo që flitej mbas dënimit, ishte me të vërtetë mjaft tronditëse. Të indoktrinuem nga elementë të degjeneruem, nji grup të rijsh, entuziastë nga lexime e fjalime që nxitshin urrejtje për rendin ekzistues, ishin lëshue pa mendue në krahët e nji jete të shthurun. Ngjarje të pabesueshme tregoheshin si të vërteta dhe se degjenerimi moral, ishte ba rregull i sjelljes së tyne në shoqni. Nji indoktrinim i smurë kishte zhvillue prirje kriminele, tek disa prej tyne. I paaftë me gjetë të vërtetën, u lëndova randë si viktimë e zhgënjimit të parë, me përmasa të mëdha e të pakontrollueshme. Fillova me marrë qëndrime cinike. Padyshim që humba pafajninë e moshës sime të re dhe nuk e gjeta përsëri. Po hyjsha, para kohe, në moshën e pjekundisë.(Marre nga libri”Nen hijen e Rozafes… i Prof. Sami Repishti)