Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for August 2013

Sali Hallkokondi në krah të Ismail Qemalit

by

Nga Prenjo Imeraj / New York/

Dy gjëra madhore bien me një herë në sy, kur lexon monografinë interesante të Bardhosh Gaces kushtuar kësaj figure me përmasa historike:

1. Si është e mundur, që kaqë gjatë është lënë në harresë një figurë aq e madhe enciklopedike si ajo e Sali Hallkondit!?

2. Vdekja e tij e parakohëshme, me vrasje makabre, në kulmin e moshës, për veprimtari intelektuale dhe atdhetare (ka jetuar vetëm 49 vjet)!…

          Gazetari dhe publicisti i njohur Bardhosh Gaçe është treguar shumë i guximshëm dhe mjaft këmbëngulës në hulumtimin e jetës dhe veprimtarisë së Sali Hallkokondit, kur për këtë intelektual të mirëfilltë dhe atdhetar i flaktë për çështjen kombëtare nuk ishte e shkruar asgjë jo vetëm nga koha e mbretit Zog, që dyshohet se e ka groposur vetë Sali Hallkokondin, por as gjatë regjimit komunist e madje edhe në fillimet demokratike në Shqipëri.

          Ka qenë fat i madh interesimi i ish kryetarit të Akademisë së Shkencave Aleks Buda në Vlorë në vitin 1983, lidhur me librin: “Historia e Shqipërisë” të Sali Hallkokondit, si edhe “Fjalorin e Labërisë” e ndonjë dorëshkrim tjetër të lënë në nga ai jurist dhe publicist i njohur… E quajmë fat se në ato vite e shoqja e Sali Hallkondit, Lutfia dhe djali i tij Eteri, jetonin ende në Tiranë, në derën e të cilëve, autori i kësaj monografie, trokiti në vitin 1985, pasi e gjeti me shumë vështirësi… 

          Gjithkush që e pat njohur Sali Hallkondin, në shkollë apo në punë, në përpjekje apo luftë gjatë ngjarjeve madhore  për fatet e Kombit Shqiptar, në jetë e shoqëri, në familie e fisin e tij të gjërë, kanë folur dhe shkruar me admirim të veçantë… 

Tek Sali Hallkokondi të tërhiqte pamja e tij prej kreshnikësh të trashëguar nga babai i tij Beqir Hallkokondi, syri i mprehtë e vigjilent, që karakterizon jo vetëm fisin e tij, por edhe tërë Vranishnjotët, të dalluar për trimëri, besnikëri dhe fisnikëri.   Vetë emri Vranisht që mban fshati i tij i lindjes, në krahinën e Labërisë të rrethit të Vlorës, mbart në vetvete ngjarje historike të lashta për të zotët e atyre trojeve, të vjetër sa vetë toka…

          I lindur më 14 prill të vitit 1887, në një familie të njohur jo vetëm në fshat e Labëri,  Sali Hallkondi duke u përkundur në djepin tradicional të shqiptarit, do mëkohesh sëbashku me qumështin e gjirit të nënës edhe me ninullat për kreshnikët dhe heronjtë atyre anëve: kapedan Zenel Gjoleka, Cane Miftari, Lulo Abaz Mehmeti, Selim Hasani, Dervish Aliu, Lilo Qendro, Mete Çobo, Leskodukajve të Bolenës, e të tjerët, “të cilët dilnin nga këngët epike duke shkrepëtitur me krisma rrufeshë për luftrat kundër hordhive osmane, në mbrojtjen e trojeve shqiptare”.

          Beqir Hallkokondi(i ati i Saliut) vdiq pa pritur në vjeshtën e vitit 1894.  Padyshim në vdekjen e tij të parakohëshme, ndikoi plaga që kishte marrë në luftën e Lëkurësit, për kundë hordhive otomane dhe vuajtjet në burgun e Beratit.   Sali Hallkokondi mbeti jetim në moshën 7 vjeç sëbashku me dy vëllezërit: Novruzin 9 vjeç dhe Bajramin 4.  Të tre fëmijët u muarën në kujdesin e xhaxhallarëve të tyre: Hakan dhe Elmaz Hallko, blegtorë të zot e të dëgjuar në tërë krahinën e Lumit të Vlorës.

          Të dy vëllezërit, më të vegjëlit, Saliu me Bajramin, pasi patën ndjekur mësimet në vitet e para të mejtepit  të fshatit, nën kujdesin e miqve të families : Isa Isarai, Beqir Sulo dhe Haxhi Muameti, për shkak të zisë së bukës që ra në sanxhakun e Beratit, i muarën në Vlorë, për kujdesje.  Vitet e tjera të shkollës i muarën në Muradie, duke u edukuar edhe me frymën e punës, pasi pushimet shkollore nuk i kalonin kot, por punonin nëpër ullishtat e Agallive.

          Me ndërhyrjen e Haxhi Muametit, në vjeshtën e vitit 1899, Sali Hallkokondi shkoi në Janinë për të ndjekur mësimet në shkollën e mesme tradicionale të atij qyteti. Aty u njoh dhe zuri miqësi me Ali Asllanin dhe shumë bashkatdhetarë nga shumë vise të Shqipërisë.  Në vitin e tretë të shkollës, nëpërmjet atdhetarëve Kadri Gjata dhe Isuf Bushi, filloi të përfshihej në lëvizjen kombëtare të kohës.Librat shqip të ardhura nga Bukureshti dhe Kajrua filluan t’i shpërndanin në Progonat, Kuç, Mesaplik dhe Vranisht.

Në vitet 1904-1905 ai u rregjistrua në shkollën e lartë në Stamboll për të ndjekur studimet në degën e Shkencave Politike-Juridike-Administrative.Qe  fat i madh se, kur u vendos në Stamboll, u bë shok dhome me Ali Asllanin dhe Gani Tafilin, në rrugën e Gallatës.  Nëpërmjet Mulla Xhafer Drashovicës, që banonte pranë tyre, u njohën me Tahir Bej Vlorën, djalin e Ismail Qemalit dhe Telha Bej Vlorën, të cilët vazhdonin studimet për mjekësi dhe, pak më vonë edhe me Sali Nivicën, i cili për ca kohë shërbeu edhe në “Robert Kollezh” të Stambollit si mësues.

Në vitet 1907-1908 Sali Hallkokondi nisi bashkëpunimin me gazetat shqiptare që botoheshin në Kajro, Boston dhe Bukuresht. Duke ndjekur me vemendje ngjarjet e reja ndërkombëtare dhe, sidomos situatën në Ballkan dhe fatin e vendit të tij të dashur, Shqipëri…  Kështu filloi të kuptonte edhe më mirë regjimin despotik të Stambollit.

Në prill të vitit 1908, për shkak të një letre që i kishte dërguar Ali Asllanit, në atë kohë me punë në administratën e Janinës, u thirr nga xhandarmëria e Gallatës, ku ju tërhoq vemendja për pjesëmarrjen në grushtin e shtetit dhe bashkëpunim me klubin atdhetar “Bashkimi” të Janinës.  Kjo gjë shumë shpejt u la në heshtje, pasi me fitoren e Xhonturqve në korrik 1908, fillimisht ai u bë përkrahës i tyre, duke shpresuar në reformat e reja që do të merreshin, për liri, barazi dhe vëllazërim, për gjithë popujt e perandorisë…  Nga amnistia e  Portës së Lartë  më 5 gusht 1908, pëfitoi edhe ish i burgosuri politik Ismail Qemali, i cili pak më vonë u zgjodh deputet në parlamentin e ri turk, për sanxhakun e Beratit.  Qysh nga ajo kohë ai nuk u nda nga rruga e plakut të Vlorës, për çështjen kombëtare.

Në janar 1909, Sali Hallkokondi e la Stambollin dhe, u emërua stazhier në gjykatën e Kretës, Beratit dhe Vlorës.  Në të njëjtën kohë, nëpërmjet Ibrahim Abdullaut, u lidh me klubin “Labëria”, kryetar i  të cilit ai ishte, sëtoku me miqtë e tij Memo Meten dhe Pasho Ramadanin.  Ky klub e kishte shpallur Ismail Qemalin president nderi.

Qëndrimi xhonturk i klubit “Bashkim e Përparim” në Vlorë dhe izolimi nga xhonturqit i Isamail Qemalit si i burgosur në shtëpinë e tij, bëri që Sali Hallkokondi të distancohet menjëherë nga xhonturqit.  Në kuadrin e veprimtarisë atdhetare të klubit “Labëria” , Saliu u tregua shumë aktiv duke vendosur marëdhënie dhe bashkërendim veprimesh me klubet e tjera atdhetare në Delvinë, Gjirokastër, Korçë, Janinë, Filat, Manastir, Bukuresht, Kajro, Sofje e  gjetkë.   Kur xhonturqit në Vlorë i shtuan raprezaljet ndaj tij, Sali Hallkokondi u largua nga Vlora dhe u vendos në vendlindje, ku qendroi deri në nëntorin e atij viti(1909).

Me ardhjen e djalit të Ismail Qemalit në Vlorë, Qazim Beut, Sali Hallkokondi u tregua shumë aktiv, në mbrojtje të figures së Plakut të Vlorës, ndaj intrigave dhe shpifjeve të Ferid Pashë Vlorës, që nxiste farefisin e tij, për kundër Ismail Beut.   Po atë vit, në Vlorë u krijua një komitet, për të ndihmuar shqiptarët kryengritës në Kosovë dhe viset veriore të vendit, anëtar aktiv i të cilit ishte edhe Sali Hallkokondi.  Kryetar i atij komiteti, që në fakt ishte Komiteti pë “Lirinë e Shqipërisë” ishte djali i Ismail Qemalit, Qazim Beu.  Në vitin 1911  komiteti i fshehtë “Për Lirinë e Shqipërisë”vendosi lidhje me Ismail Qemalin dhe kryengritësit në Kosovë.

Në korrik 1911, Sali Hallkokondin është pjestar aktiv, i Kuvendit të Drashovicës, në mbështetje të Memorandumit të Gërçes,  për shpërthimin e kryengritjes Vlorë-Mallakastër, nëpërmjet së cilës, Portës së Lartë ju shtruan disa kërkesa për interesat kombëtare.  Gjatë asaj lufte, Sali Hallkokondi sëbashku me kapedan Sali Muratin, u rreshtuan në çetën e komanduar nga luftëtari i shquar Zançe Xhelo, tok me 29 vranishnjotë të tjerë.

Në verën e vitit 1912, do e shohim Sali Hallkokondit të përfshihet në kryengritjen tjetër. Si shkak i asaj kryengritje ishin edhe zgjedhjet për deputet në parlamentin turk dhe, ajo përfshiu të gjitha trevat shqiptare.  Pas kësaj kryengritje, qeveria xhonturke u detyrua të japë dorëheqjen më  17 korrik 1912.  Në muajin gusht, Ismail Qemali hyri në Shqipëri dhe organizoi në Fier një takim me parësinë e Vlorës, Fierit, Beratit, Skraparit, Lushnjës, Mallakastrës dhe Tepelenës, ku i pranishëm ishte edhe juristi Sali Hallkokondi.Në këtë kuvendim, Hasan Prishtina u propozua delegat i tyre, në bisedimet shqiptaro-osmane në Prishtinë, për zgjidhjen e kërkesave që kishin kryengritësit shqiptarë. 

Vjeshta e vitit 1912 solli Luftën Ballkanike, e cila në qendër të saj kishte si qëllim bashkimin kombëtar të  popujve ballkanikë, por fatkeqësisht kjo luftë u zhvillua nën synimet dhe lakmitë grabitqare kundër Shqipërisë dhe Maqedonisë, sidomos dualën në pah më shumë planet grabitqare të Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi.  Në një mbledhje që u bë n’atë kohë, midis atdhetarëve vlonjatë erdhi edhe Et’hem Beu, djali tjetër i Ismail Qemalit.  Aty u deklarua: “të marrim armët dhe të mbrojmë mëmëdhenë tonë”, duke kërkuar autonominë e Shqipërisë.

Në fillim të muajit nëntor, “komisioni i Vlorës”krijoi qendrën administrative, në fshatin Shkozë, duke u bërë një mbështetje e fuqishme me armatime, municione e ushqime për frontin e luftës në Janinë dhe krahinat e tjera të Vlorës.  Kjo qendër, antar i shtabit drejtues të cilës ishte edhe Sali Hallkokondi funksjonoi deri në pranverën e vitit 1913.      

     Me ngritjen e Flamurit Kombëtar në Vlorë, më 28 nëntor 1912, Sali Hallkokondi ishte pranë Ismail Qemalit, në mbështetje te Qeverisë së Vlorës të sapo krijuar.  Ai kishte një respekt dhe dashuri të madhe për Ismail Qemalin, të cilin e pat njohur në ditë të vështira.  Ja se si do të shprehej Sali Hallkokondi për këtë ngjarje të madhe: “Kongresi Kombëtar çoi nëpër duar të Plakut të Madh flamurin kombëtar madhështor, i cili  qe i përunjur prej robërisë, atë zhgabë kryelartë , që armiqtë nuk e kishin lënë të flutront lirisht në ajrin e qëruar të Atdheut…” Si jurist, Sali Hallkokondi dha kontribut të çmuar për problemet administrative të qeverrisë së Vlorës, sidomos në ndërtimin e administrates lokale: prefekturave, nënprefekturave, kryekatundarive etj., duke u mbështetur në shembullin e Austrisë, Italisë dhe Rumanisë.  Për këtë qëllim, ai punoi një kohë relativisht të gjatë në administratën e kryekatundarive.

Kur Esat Pashë Toptani dhe pasuesit e tij, filluan ti vendosin shkopinj nën rrota Qeverisë së Ismail Qemalit, Sali Hallkokondi, nëpërmjet gazetës “Përlindja e Shqypnies” botoi shumë artikuj, kundër veprimtarisë përçarëse antikombëtare të Esat Pashë Toptanit dhe përgatitjen e forcave ushtarake të tij kundër Qeverisë së Vlorës.

Dorëheqja e Ismail Qemalit nga posti i Kryeministrit të Qeverisë së Vlorës, pasi përjetoi gjëndjen e rëndë të Vlorës në ditët e “Komplotit të Beqir Grebenesë’, e kurdisur nga Fuqitë Europiane, për eliminimin politik të Ismail Qemalit, e trishtoi Sali Hallkokondin, i cili do të shkruante më pas: “Kryetari i Qeverisë së Përkohëshme z.Ismail Qemal duke  parë ndryshimet, përçarjet dhe trubullimet që ngjan si më parë ashtu edhe në kohët e fundit dhe duke e gjykuar se Shqipëria ndodhet e qarkuar midis shumë rreziqeve, mbasi u mendua gjatë e gjërë mbi responsabilitetin që mund të sjellin përfundimet e çështjeve të tmerruara, vendosi që t’iu jap fund punës me një mënyrë të pëlqyer…”

Me gjithë vështirësitë e mëdha të Ismail Qemalit dhe Qeverisë së Përkohëhme të Vlorës, Sali Hallkokondi u qendroi tërë jetën besnik idealeve të mëdha kombëtare të plakut të urtë e fisnik, që dëshironte të ndërtonte një Shqipëri europiane e modern.  Me largimin jashtë vendit të Ismail Qemalit, ai asnjëherë nuk e ndërpreu korespondencën me letra me të, sidomos në situatat e vështira që u krijuan gjatë qeverisjes se Princ Vidit dhe më pas.

Kur në vitet 1914-15 ndodhi drama e madhe e muhaxhirëve shqiptarë për rreth Vlorës, për shkak të raprezaljeve të ushtrive greke nëpër fshatrat e tyre në Shqipërinë jugore dhe, kryengritjes fshatare në Shqipërinë e mesme kundër Princ Vidit, Ismail Qemali u shkëput për pak kohë nga Franca ku qe vendosur dhe, erdhi në Vlorë.  Ai u prit dhe rrethua me ngrohtësi prej bashkatdhetarëve dhe bashkpunëtorëve te hershëm të tij, midis të cilëve ishte edhe Sali Hallkokondi.  Sëtoku me ta, më 30 qershor 1914 ai shkoi në një takim me Princ Vidin në Durrës.

Në “kuvendin” e Vlorës që u mbajt më 15 korrik 1914 në Vlorë, ku Ismail Qemali mbajti një fjalim të gjatë, lidhur me gjendjen e rëndë të krijuar, Sali Hallkokondi ishte njëri nga organizatorët dhe anëtarët më aktivë të atij kuvendi.  Fill pas atij kuvendi, ditët e para të gushtit 1914, në Vlorë bëri një vizitë edhe albanologia e shquar angleze Edit Durham, së cilës ju dhurua një penë floriri dhe u shpall “Qytetare Nderi e Vlorës” për punën e saj të çmuar në dobi të çështjes kombëtare shqiptare…

Shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, i dha një goditje të rëndë shtetit të pa varur shqiptar.Fuqitë ndërluftuese ballkanike, duke shfrytëzuar edhe grindjet e brendëshme, filluan copëtimin e trojeve të saj.  Kryengritësit rrebelë, iu drejtuan edhe Vlorës.  Gjëndja u bë edhe më kritike.  Atdhetarët Vlonjatë me Sali Hallkokondin midis tyre, pasi u këshilluan nga larg me Ismail Qemalin, pranuan të nënshkruajnë një marrëveshje me rrebelët, sepse rezistenca me armë ndaj tyre, do shkaktonte jehonë të madhe ndërkombëtare , gjë që do të rrezikonte ekzistencën tonë kombëtare.  Në të njëjtën kohë, Sali Hallkokondi me shokë bënë ç’kishin në dorë, për të zbatuar porosinë e Ismail Qemalit, që në Vlorë të mbahej i ngritur Flamuri Kombëtar dhe të mos ngrihej flmuri turk, që mbanin rrebelët, ashtu si edhe ndodhi në të vërtetë:  Flamuri kombëtar valëvitej mbi kokat e rrebelëve dhe Vlorë nuk u shkatërrua nga bandat.

Nga fundi i nëntorit 1914, Sali Hallkokondi me disa atdhetarë të tjerë, për ti shpëtuar raprezaljeve të ushtrisë së Mustafa Ndroqit, u larguan për disa ditë në Itali.Prej andejë u kthyen në mezin e muait dhjetor.

Kur Italia zbarkoi me forcat e saj në Skelë, më 25 dhjetor 1914, Sali Hallkokondi do të deklaronte: ”Opinioni publik i popullit fort i dëshpëruar me shkak që kuptoi fort mirë qëllimin e politikanëve të Italisë, të cilët në kuvendimet verbale tregonin vazhdimin  e një politike të dobishme në të drejtat kombëtare, por mbanë tjetër, veprimet, punërat dhe qëllimet e tyre të shfaqura ua siguronin politikën e tyre grabitësve dhe pushtuesve krejt në dëm të humbjes e interesit kryesor të kombit shqiptar…”

Nga vitet 1916-1921 Sali Hallkokondi si shumë intelektualë atdhetarë të shkolluar në Stamboll, Kajro, Vjenë e gjetkë, u përfshi në disa shoqëri kulturore e atdhetare, të cilat kanë luajtur një rol të veçantë në rritjen e ndërgjegjes kombëtare në qytetin e Vlorës dhe krahinat e saj.  Ndërkaq, në vjeshtën e vitit 1916, forcat e ushtrisë franceze të Armatës së Lindjes hynë në Korçë, ndërsa  ushtria italiane e shtriu zotërimin e vet në krahinën e Gjirokastrës, duke larguar që andejë, pushtuesit grekë dhe, në muajt e parë të vitit 1917, ajo u shtri edhe në Sarandë dhe Ersekë,ku tek Qafa e Qarrit u vendos kufiri me ushtrinë franceze.

Në shkurt 1918 me inisjativën e Halim Xhelos, Sali Hallkokondit, Zaçe Xhelos dhe Laze Malos, u  krijua shoqëria “Opinga”, rregulloren e së cilës e hartoi vetë Saliu dhe që kishte si qëllim organizimi n e luftës për kundër pushtimit Italian.  Rrezia e veprimit të kësaj shoqërie u shtri në Dukat, Kurvelesh, Topallti e deri në krahinën e Kudhësit me tendencë për shtrirje të më tejëshme në Sevaster, Nivicë e gjetkë.                                                                                      Në korrik të vitit 1918 Sali Hallkokondi sëbashku me të vëllanë, Bajram Hallko, një ushtarak i zoti dhe atdhetarë të tjerë, midis  të cilëve edhe Avni Rustemi, që në atë kohë ishte mësues në Vlorë, themeluan në atë qytet shoqërinë patriotike “Djalëria e Vlorës”, e cila synonte në rritjen e frymës antiimperialiste kundër pushtuesve italianë.   Kjo shoqëri ra shpejt në sy të “Zyrës Politike për Çështjet Civile”.  Kryetari i saj Ugo Kapialbi thirri, midis të tjerëve edhe Avni Rustemin dhe Sali  Hallkokondin, duke u tërhequr vemendjen…         “për ruajtjen e qetësisë nëpër qytete e katunde”.  Megjithatë, 28 nëntori i vitit 1918, që shënonte 6 vjetorin e ngritjes së flamurit në Vlorë nga Ismail Qemali, u kremtua me demostratë të madhe, fillimisht  me nxënësit e shkollave të qytetit dhe pas tyre me qindra qytetarë tjerë, me në krye drejtuesit e shoqërisë “Djalëria e Vlorës”.  Me  Flamurin Kombëtar në ballë marshuan nëpër rrugë, duke qendruar disa çaste edhe në sheshin përpara prefekturës, ku midis të tjerëvë foli edhe Bajram Hallkokondi.  Tek sheshi historik  flamurit, u manifestua gjatë, duke kënduar këngë patriotike dhe, ku folën edhe Halim Xhelo, Avni Rustemi, Jani Minga e tj.  Po në atë shesh Bajram Hallkokondi do të deklaronte me pikëllim se:  “Më vjen shumë hidhur që sot në këtë festim të shenjtë rreth flamurit kombëtar, gjenden më shumë italianë se shqiptarë…, por shqiptari nuk trembet kurrë nga disiplina e ushtarëve italianë që gjenden rrotull nesh… Toka e bekuar e Vlorës dhe e tërë Shqipërisë është e jona, në të cilën duhet të rrojmë të lirë dhe asnjë fuqi nuk mund të na ndalojë dot nga ky qëllim…”

Pas Kongresit të Lushnjës, nga shkurti deri në maj 1920, Sali Hallkokondi la gjurmë të thella me veprimatarinë e tij nëpër krahina, fshatra dhe qytetin e Vlorës.Sëbashku me atdhetarët e tjerë bashkëkohorë të vjetër dhe të rinj filluan të mendojnë dhe veprojnë për organizimine rezistencës kundër pushtuesve italianë dhe rreziqeve që u kanoseshin trojeve shqiptare.  Në të gjitha takimet që u organizuan për këtë qëllim në Dukat, Tragjas, Kaninë, Brataj, Mesaplik e Vranisht Sali Hallkokondi gjindet sëbashku me Halim Xhelon, Osman Haxhiun, Alem Memetin, Hamit Selmanin, Hamza Isain, e tjerë.  Midis shokëve të tij, Sali Hallkokondi, u bë një orator i flaktë, në mbështetje të Kongresit të Lushnjës dhe sidomos thirrjes që drejtoi kryeministri Sulejman Delvina, në të cilin kërkohej:  “Një besë e përgjithëshme në mbrojtjen e tokave shqiptare”.

Pas mbledhjeve që u zhvilluan në shtëpitë e Abaz Mezinit dhe  Osman Haxhiut në marsin e vitit 1920 dhe krijimit të organizatës “Mbrojtja  Kombëtare”, për përgatitjen e kryengritjes së armatosur, ashtu si edhe atdhetarët e tjerë të Vlorës, Sali Hallkokondi u largua nga qyteti dhe shkoi në vendlindje dhe kryesisht në krahinën e Mesaplikut, për të organizuar njerëzit e asaj zone.                                                                                     Sali Hallkokondi ishte njëri nga organizatorë e Kuvendit të Barçallasë, ku deklaroi se: -“Këta dyfekë që do krisin nën komandën e Osman Haxhiut, do tronditin Europën dhe do të shkruajnë një faqe të re në historinë e Shqipërisë”

Po në këtë kohë, disa pseudoshqiptarë, të nxitur sillogot Vorio-Epirote në korfuz e Athinë, kërkuan shkëputjen administrative të krahinës së Himarës nga trualli amëtar.Sali Hallkokondi, si i dërguari i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare”, i bindi ata njerëz, që kjo çështje të lihej për tu zgjidhur pas Luftës së Vlorës.

Në mbledhjen e Beunit, Sali Hallkokondi u caktua në komisionin ushtarak, i cili luajti rol të madh në organizimin e çetave të luftëtarëve në frontin e luftimeve.Deri në krijimin e Prefekturës së Drashovicës, S. Hallkokondi ishte njëri nga këshilltarët kryesorë të komandantit të përgjithshëm të luftës, Ahmet Lepenica.

Me krijimin e qendrës administrative në Drashovicë, me Prefekt Qazim Kokoshin, Sali Hallkokondit ju besua detyra e N/Prefektit.Sekretari saj u caktua Halim Xhelo.

Me fitoren e Luftës së Vlorës më 1920m Sali Hallkokondi u vendos përsëri në qytetin e Vlorës, si jurist në gjykatë.Gjatë kësaj kohe u njoh me At Shtjefën Gjeçovin, i cili ishte famulltar në kishën katolike të Vlorës, sëbashku me Dom Mark Vasën, në të njëjtën kohë edhe anëtarë të komisionit të manifestimeve të fitores së Luftës së Vlorës.Kjo njohje, u shndrua në miqësi të ndërsjellë dhe vazhdoi gjatë.

Kur Avni Rustemi ndodhej i burgosur në Paris, pas atentatit të famshëm, ndaj tradhëtarit Esat Pasha, ndër atdhetarët Vlonjatë, Sali Hallkokondi ishte ndër më aktivët në organizimin e protestave popullore, hartimin e memorandumeve dhe telegrameve, drejtuar gjykatës franceze dhe Ministrisë së Drejtësisë së Francës, pë lirimin e atij biri të shquar të Kombit Shqiptar. Pas lirimit të Avniut nga burgu francez, si i pa fajshëm, në Vlorë ju bë pritje madhështore e organizuar nga shoqëria “Mbrojtja Kombëtare”, ku dy vëllezërit Sali dhe Bajram Hallkokondi, ishin jo vetëm të pranishëm, por mbajtën edhe fjalime të zjarrta…

Në hartimin e falënderimeve drejtuar në emër të popullit të Vlorës, trupit gjykues në gjykatën franceze dhe Avokatit mbrojtës të Avni Rustemit, u zgjodh një këshillë prej 5 vetësh, midis të cilëve ishte edhe S.Hallkokondi.

Më 21 prill 1921, me inisiativëne Avni Rustemit, në Vlorë u zhvillua kongresi i bashkimit të shoqërive shqiptare në federatën “Atdheu”që siç thoshte Sali Hallkokondi kishte në themel tre parime: Moralin shoqëror, ndërgjegjenkombëtare dhe, edukimin e shoqërisë me civilizimin europian.

Në qershorin e po atij viti, filluan barbaritë e qarqeve shoviniste greke, në trevëne e Çamërisë. Sali Hallkokondi, që kishte qenë në Çamëri në vitet 1904-1911,ushqente një dashuri të flaktë për mëmëdhetarët e kësaj treve të nxehtë kombëtare. Ai me shokët e tij kërkuan nga qeveria shqiptare, të ndërhyej në rrugë dipllomatike për ndërprerjen e dhunës dhe të masakrave ndaj popullsisë çame, dhe sigurimin e ndihmave ndaj atyre që kishin ardhur në Vlorë dhe në Sarandë.

Në vjeshtën e vitit 1921 nga qyteti dhe rrethinat e Vlorës u mobilizua një batalion me 400 luftëtarë për ti bërë ballë ushtrisë jugosllave, e cila kishte mësy në Dibër dhe Mirditë.Me këtë batalion u bashkuan edhe Avni Rustemi, Sali Hallkokondi, Agjah LIbohova, Omer Radhima e tj.  Që nga fronti i luftës S. Hallkokondi shkroi disa artikuj për shtypin e kohës me nëntitujt “Vullnetarët luftëtarë vlonjatë”dhe “Vullnetarët intelektualë të Vlorës”

Sali dhe Bajram Hallkokondi, nga mendimi i përgjithshëm politik, ishin të prirur nga nga mendimet e veprimet e Avni Rustemit e Halim Xhelos me forcat e tjera përparimtare, të cilët ishin kundër çifligarëve dhe atyre pronarëve të mëdhenj,që kishin shfaqur veprime antikombëtare e në dëm të interesave të atdheut.  Në këtë drejtim rol të veçantë luante Federata “Atdheu”ku Sali Hallkokondi luante një rol të veçantë.Ai cili kërkonte që, një rol të madh në jetën shqiptare të luanin gratë, për emancipimin e tërë jetës shoqërore. Në këtë kuadër u bë mbështetës dhe përkrahës i organizatës së gruas në Vlorë me kryetare zonjën Marigo Posio, duke e ndihmuar të bijën e saj, Fereniqi Posion, në botimin e gazettes ”Shpresa Kombëtare”, që dilte në qytet.

Në shtator 1921, në krahinën e Mesaplikut me epiqendër Vranishtin shpërtheu gjakmarrja lidhur me pronësinë.Të shqetësuar për këtë ngjarje të rëndë, Halim Xhelo me Sali Hallkokondin organizuan një kuvend me pjesëmarrës nga gjithë fshatrat e zonës, ku u vendos falja e gjaqeve të asaj krahine.

Më 17 Tetor 1922 u themelua shoqëria”Bashkimi”me kryetar Avni Rustemin.  Sali Hallkokondi do e shikonte programin e saj si udhërrëfyes drejt shkatërrimit të mbeturinave feudale dhe, çeljen e rrugës së zhvillimit të marëdhënieve kapitaliste për përparimin dhe qytetërimin e Shqipërisë.  Gjatë asaj kohe, ai ra në kontakt me mjaft intelektualë të krahinave të ndryshme të Labërisë, për të shkruar librin e tij “Histori e Shqipërisë së Re”, i cili pa dritë në qershor 1923, duke tërhequr vemendjen e opinionit publik dhe shtypit të kohës.

Vrasja e Avni Rustemit në Tiranë më 20 prill 1924, ishte goditje e rëndë për lëvizjen demokratike të kohës.  Sali Hallkokondi me shokët e tjerë drejtues të shoqërisë “Bashkimi” bënë një punë të pa lodhur në organizimin e ceremonisë së varrimit të Avniut, duke strehuar mysafirët nga tërë Shqipëria dhe përgatitën qytetin me petkun e zisë. Në të njëjtën koh ata ata i drejtuan një telegram prindërve të Avniut në LIbohovë me këto fjalë: “Fatkeqësia e juaj dhe e jona, na e përfshiu heroin në altarin e lartë pranë Kastriotit e Qemalit. Bashkë ju, djalëria Vlonjate humbet e vajton birin e vlefshëm të Atdheut…”  Pas kësaj ceremonie madhështore, Saliu me shokët e tjerë të “Bashkimit”, shkuan në Tiranë, duke përjetuar krijimin e Qeverisë së Fan Nolit, me shpresën për të ndërtuar një qeveri demokratike e konstitucionale.  Deri në vitin 1924 Sali Hallkokondi punoi në Ministrinë e Drejtësisë të asaj qeverie.(

Poetët nuk vdesin — ata vetëm kalojnë në orën e njëzetepestë të ditës

by

Nga Gjekë Marinaj/

 Shpesh tek poetët frymëzimi vjen si një stuhi e çuditshme, fuqia lëvizëse e së cilës çliron nga gjoksi i tyre poetik emocionet për t’i komunikuar. Dueli shpirtëror midis poetit, si njeri, dhe muzës, si burim i frymëzimit poetik të tij, shndërrohen në atë gjini letrare që ne e quajmë poezi. Ndonëse teknikisht poezia mund të paraqitet më e organizuar sikur të kalojë nëpërmjet redaktorëve profesionalë, jeta e saj fillon pa kushte në çastin kur shkëputet nga shpirti i poetit. Poezia pastaj shtegton drejt përjetësisë së saj herë e lënduar, herë e vetmuar, herë e dënuar dhe, më së shumti, e lirë. Por, në kushte normale, poezia kurrë nuk vdes. Të njëjtin fat kanë edhe poetët. As poetët nuk vdesin kurrë – ata, kur mbyllin sytë, vetëm kalojnë në orën e njëzetepestë të ditës. Ndryshe nuk ka se si të kuptohet jeta dhe vepra e poetes amerikane të shekullit IXX, Emily Dickinson.

            Të ndjesh dhe të kuptosh jetën në ngjyrat e plota të saj është një gjë, por të jetosh ashtu siç e ndjen dhe e kupton atë është një gjë krejt tjetër. Ndjekja e dallgëve të ndjenjave, për secilin nga ne, është një trazirë psikologjike që kërkon arsyetim të veçantë. Për poetët, nga ana tjetër,  parimi i arsyetimit është disa herë më esencial. Kjo jo vetëm për faktin se poezia, si produkt shpirtëror i poetit, është thjeshtë thënia me art e së vërtetës, por edhe se e vërteta në vetvete ka një substancë, efektet e së cilës reagojnë në përpjestim të zhdrejtë me interesat individuale të disa “personave”. 

Ndoshta shpjegimi më i përafërt me të vërtetën e mbijetesës së poetes Emily Dickinson, njëra nga poetet më të fuqshme në historinë e deritanishme të letërsisë botërore, është dashuria e jashtëzakonshme për poezinë, në njërën anë, dhe besimi që dashuria e saj do të jetojë më gjatë me poezinë se frymëmarrja e saj si poete. Ajo konsideronte punën me poezinë të natyrshme, ashtu siç quajnë nënat e motrat tona të natyrshme dashurinë për fëmijët.  Duke e parë rolin e saj si poete në këtë prespektivë, ajo padashur krijoi një barrierë modestie për punën e saj me vargjet.

Dickinson, në gjithë jetën e saj, u takua vetëm nje herë me poetin Walt Whitman. Nga që nuk dinin asgjë për njëri-tjetrin, e gjithë biseda midis tyre filloi dhe mbaroi me këto fjalë:

“Mirëdita! Unë jam askush! Po ju kush jeni?”.

—Walt, u përgjigj tjetri.

Për poetët si Emily Dickinson, Sidney Lanier, William Vaughn Moody, që jetuan “kohën e hezitimeve” në letërsinë Amerikane, modestia në momente të caktuara mund të ishte veprim inteligjent, sepse anasjelltas mund të nxiste kuriozitetin e të tjerëve ndaj tyre dhe po kështu, të afronte levërdinë e të jetuarit pa presionin e njeriut të famshëm. Në kontrast, ama, në rastin e mësipërm, modestia e la Emily Dikinson-in pa mbështetjen profesionale të njërit prej poetëve më të mëdhenj të botës, për udhëzimet e kualifikuara të të cilit ajo kishte shumë nevojë. Pavarësisht se ajo nuk e dinte se po fliste me një  poet kaq të madh, siç ishte Whitman-i, dhe ndonëse  dedikimi i të dyre ndaj poezisë ishte absolut dhe i pakomprometueshëm, ajo kurrë nuk e paraqiti veten para tij si poete. Ajo, mund të themi, s’kishte si të bënte ndryshe. Deri në atë kohë, kishte botuar gjithësej vetëm shtatë poezi. Pra, po të përqendrohemi në numrin e poezive që ajo kishte botuar, natyrisht me prezantimin e saj si poeteshë para Whitman-it mund të rrezikonte përçmimin apo të paktën nënvlerësimin e tij ndaj saj. Gjthçka mund të ndodhin…

Po, gjithçka mund të kishte ndodhur… Por nuk duhet të harrojmë dashurinë që poetët kanë për njëri-tjetrin. Unë mendoj se do të kishte ndodhur e kundërta. Me siguri do të kishte ndodhur e kundërta. Oh, sikur t’i kishte thënë se kush ishte! E pasi të ishin njohur, sikur ajo të kishte nxjerrë nga gjiri nja njëqind apo dyqind vjersha dhe t’ia kishte zgjatur për t’i pare! Vetëm mendo bashkimin e dy qiejve aq të mëdhenj poetik… Kushedi se ç’ngarkesë elektrike do të kishte përshkuar shekullin e IXX-të prej bashkimit të tyre. Imagjinoni nivelin e frymëzimit, magjinë artistike, përqafimin e pasionit letrar që do të kishin ndjerë nga bashkimi të dy poetët — dy epiqendrat e tërmetit poetik të atij shekulli, që gjithmonë vibërojnë diçka të çuditshme Brenda, kur flasim për ta.

Në jetën e një artisti është e nevojshme prezenca e një artisti tjetër. Kjo i frymëzon artistët, i shtynë ndrejt niveleve më të larta krijuese, ua rrit guximin për t’u paraqitur para artëdashësve… Ne mund t’ia lëmë fajin modestisë, ngathtësisë, humbjes së rastit të mirë që kishte, por, fatkeqësisht, fakti që gjatë gjithë jetës së saj, Emily Dickinson gëzoi vetëm një grusht poezi të botuara në shtyp (më pak se njëzet), të lë në shpirt një shije të hidhur. 

Eshtë e vërtetë se ajo e kalonte kohën, më së shumti, e mbyllur në shtëpinë e babait të saj, në Amherst të Masachusetts. Megjithatë, jeta shtëpiake nuk e bëri poeten e madhe të tërhiqej nga bota. Ajo u shkruante letra të gjithë atyre që njihte, shkonte në shumicën e aktiviteteve  kulturore të qytetit dhe, ngaqë i ati ishte avokat, ajo pati mundësinë ekonomike të përfundonte studimet në Akademine e Amherst-it.  Aty ajo u njoh më gjerësisht me krijimtarinë letrare të Shakespieare-s, Byron-it, Goethe-s, Tennyson-it, etj. Faktikisht, në vend që të mërzitej, Emily e çmonte pa masë ngrohtësinë, frymëzimin dhe sigurinë që i afronte familja dhe shtëpia. “Nuk ka gjë më madhështore se fuqinë infinite të shtëpisë” – thoshte ajo.

Pavarësisht nga optimizmi që kishte për mënyrën e jetesës, mungesa e gjatë e emrit të saj në shtyp nuk jepte shpjegime të mjaftueshme për familjen dhe shoqerinë e saj. Ato e dinin se ajo i kishte kushtuar një jetë të tërë leximit dhe krijimit të poezisë dhe me të drejtë prisnin rezultatet e punës së saj.  Gjithsesi, ajo ishte plotësisht e ndërgjegjshme se ishte poete, jetonte si poete dhe e dinte se këndvështrimit të saj unik për poezinë do i vinte dita.

Natyrisht, ajo kishte pasë të drejtë. Ndonëse në një atmosferë të zymtë familjare dhe shoqërore, enigma u zgjidh më në fund. Menjëherë pas vdekjes së Emily Dickinson-it, e motra zbuloi 1,775 poezi, të cilat përbënin të rrahurat e vërteta të zemrës të poetes së madhe. Një numër kaq i madh poezish me të drejtë u bë objekt i bisedave të përditshme të intelektualëve dhe poetëve më të medhenj botërorë të asaj epoeke të zjarrtë poetike. Befasia që solli Emily Dickinson u kthye menjëherë në këtë mesazh fisnik: të jetosh me ëndrrën se gjithçka është e mundur nëpërmes disiplinës, punës këmbëngulse dhe ideve të mëdha poetike është një vërshim real drejt idealit të shenjtë të çdo artisti.

Një numër i madh poezish u gjetën të shkruara në copa letrash. Bile, disa prej tyre ishin shënuar “me ngut” në dy anët e pareve, nga që s’i kishte ndodhur leter me vete në kohën e frymëzimit. Kjo nuk ishte asgjë e re për familjen dhe miqtë e saj, sepse ata e dinin se Emily Dickinson e kishte pjesë të praktikës së saj të shkruarit kudo, kurdo e në çfarëdo vendi, kur i vinte një ide… Vetëm pasi kthehej në mbrëmje në shtëpi, i hynte dhe i rihynte punës për organizimin e mendimeve të saj në formë poetike.

            Nuk ka gjë më të vështirë se të pranosh faktin se segmenti jetësor i një poeti, nganjëherë, mbaron aty ku fillon vepra e tij. Vetëm në vitin 1890, katër vjet pas vdekjes, u botua përmbledhja e parë me poezitë e Emily Dikinson-it. Aroma e këndshme poetike e vargjeve të saj u shpërnda në ajrin e pafundësisë të së ardhmes si një parfum magjik, era e mirë e të cilit do të kënaqte lexuesit për një kohë të pafund.

Në poezinë e Dickinsonit gjejmë një tejdukshmëri të rrallë. Ndonëse, nganjëherë poezia e saj na paraqitet disi aventuriere nga plastika, ajo ka vlera të mëdha në aspektin e sinqeritetit poetik. Ç’ëshë me e rëndësishmja, poezia e Emily Dickinsonit është psikologjikisht krejtësisht e depërtueshme për lexuesin e kualifikuar. Aq më tepër në poezinë e saj gjejmë të bashkangjitura artin, inteligjencën dhe dhimbjen njerëzore, të cilat janë aq të rëndësishme në poezi. Pra, ajo ka gjetur forma që të vërë poezinë e saj në shërbim të të gjithë lexuesve dhe krijuesve njëherësh.

Në aspektin personal, biografët e saj e përshkruajnë poeten si një njeri plot jetë, që e donte pamasë njeriun dhe natyrën. Emily Dickins-on ishte e shqetësur për kohën dhe jetonte me ulje-ngritjet e fatit të bashkëkohësve të saj. Po kështu, ata sugjerojnë se poetesha nuk ka pasur asnjëherë marrëdhënie dashurie. Miqësitë që ka pasur me burrat gjatë jetës së saj kanë qënë prerë të karakterit intelektual. Megjithëse vepra e saj na bind se dashuria e saj e vertetë ishte poezia, tek lexon vargjet e saj për dashurinë logjika të shtyn të mendosh se ajo e ndjente mungesën e djemve në rininë e saj. Ja disa vargje nga poezia e saj (903, ca. 1846):

Më ke të fshehur në lulen time,

Që po të velet nëpër duar —

Ti, papritur, ndjen për mua,

Pothuajse vetminë e trishtuar…

Të punësosh një redakor për poezinë që nuk e njeh atë është e padrejtësia më e madhe që mund t’u bëhet poetëve dhe poezisë që ata krijojnë. Është tamam si të punësosh një veterinar  për të kryer punën e një doktori. Këtë do e pohonte pa hezitim T.W. Higginson.  Ai qe redaktori i parë i poezisë së Emily Dickinson-it, tek punonte si radaktor i faqeve letrare pranë gazetës Atlantik Monthly. Fakti që ai ka mbetur në histori si njëri nga kritikët letrar me disiluzionues të shekullit IXX nuk e ngjall dot atë që u shua me vdekjen e poetes.

            Ndonëse ai e pat pranuar akuzën dhe u pat kërkuar falje lexuesve të Atlantikut për mosarritjen e njohjes në detaje të gjenialitetit poetik të Dickinson-it, moskompetenca e tij nuk mund të falet lehtë. Emily Dickinson i kishte dërguar disa herë poezi, por gjatë gjithë karierës së tij, T. W. Higginson-i s’i kishte thënë një fjalë inkurajuese.  Poetja, duke i besuar gjykimit të tij, hezitoi të dërgonte poezitë e saj tek gazetat e revistat e tjera. Megjithatë, si për ta ngjitur atë që kishte thyer, Higgenson u tregua mjaft aktiv në botimin e veprës mbas vdekjes së poetes.. 

Cilat ishin pakënaqësitë e tij ndaj poezisë së poetës së madhe? Ai ia kishte kthyer e rikthyer mbrapa poezitë me mendimin se ato ishin spazmatike dhe kishin mangësi në rimë dhe sintaksë. Ai shprehte shqetësimin edhe për nje numër të madh vizash lidhëse, shumë pauza, për disa variante radikale të ritmit poetik etj. Ndoshta z. Higginson,  drejtonte kritikat e tij në këto drejtime për të fshehur arsyen e vërtëtë; pra për të mos thënë që ajo ishte femër dhe se kishte përjashtuar nga jeta e saj personale marrëdheniet me kishën, shërbimet fetare të së cilës preferonte ai dhe familja e tij.

Me vonë, sidoqoftë, kritikët letrarë, duke u munduar të jepnin shpjegime shkencore në lidhje me shkeljen e normave letrare të poetes, kanë arritur në përfundimin se Dickinson kishte adaptuar, për të mirën e e poezisë së saj, rregullat e gramatikës latine. Bile, disa studjues kanë shkuar edhe më larg në interpretimin e zbulimeve të tyre, duke e poetizuar sjelljen e saj me gjuhën si veprim “inteligjent” dhe “artplotë”. 

Megjithatë, shumë dashamirës të letërsisë së Dickinson-it mendojnë se gjykimi i Higgensonit,  ndoshta bëri që Emily Dickinson të humbiste shpresat se mund të krijonte poezi të përshtatshme për botim, dhe kështu ajo vendosi t’i mbante krijimet e saj vetëm për vete.

Në përfundim, Emily Dickinson është një nga ata poetë që sa herë që i lexoj, më bëjnë ta dua edhe më thellësisht poezinë. Poetë si ajo, më kanë bërë që të arrij në përfundimin se poezia është shpirti i letërsisë — gjinitë e tjera letrare edhe mund të funksionojnë disi në forcat e veta, por të mbarsura me komponentin poetik ato tingëllojnë si një trokitje te dyert e vdekjes. Ndoshta edhe unë personalisht do të jetoja disi edhe pa poetët; por pa ta, diçka e papërshkrueshme do të mungonte midis meje dhe Zotit.(Dielli Arkiv)

 

 

 

Norbert Jokl: Fati i nji biblioteke dhe i nji njeriu që i përkisnin Shqipnisë

by

Nga Ardian Ndreca/

Norbert Jokli ka qenë nji prej figurave mâ të shndritshme që ka njohtë albanologjia gjatë shekullit të kaluem. Ai ka lindë me 25 shkurt 1877 në Bzenec apo siç njihet ndryshe Bisenz, në jug të Moravisë dhe ka vdekë në rrethana tragjike në maj të vitit 1942.

Por, para se me u njohtë si albanolog i madh ai ishte i çmuem si studjues i filologjisë balto-sllave dhe si bibliotekar (Oberstadtsbibliothekar) i Universitetit të Vjenës.

Admirues i madh i Fishtës, Konicës, Sqiroit, Naimit dhe traditës bektashjane, njohtës i De Radës dhe i arbëreshëve, simpatizues i Shantojës dhe i Koliqit, Jokli pati nji letërkëmbim të dendun me shumë personalitete kulturore dhe politike shqiptare.

Âsht meritë e tija që qysh në vitin 1914 në Vjenë u kryen, për qëllime studimi, regjistrimet e para zanore në gjuhën shqipe me subjekte shqipfolës. Ai njihet si autor i shumë studimeve që trajtojnë kryesisht probleme etimologjike dhe çeshtje letrare të gjuhës shqipe.

Ernest Koliqi, tue përshkrue nji vizitë të bame së bashku me Aleks Budën në shtëpinë e Joklit në dhetor të 1937, shkruente nji vit mâ vonë te «Demokratia» e Vangjel Koçës:

“E më çoi fíll ke nji raft librash […] Botime të vjetra e të reja: Toskësh e Gegësh e Shqiptarësh t’Italís; të gjithë auktorët, të mëdhej e të mesëm e të vegjël fare; kolekcjone së përkohëshmesh shtî për bukurí në kartuç, radhiteshin të dendun n’at bibljotekë të smirueshme. Shum prej atyne botimeve sot nuk gjinden mâ, sado me i pague. Sejcili vëllim mâ së miri i lidhun mbante të shkruem me gërma ari në shpinë titullin e vet. Sýt e mij shetitshin plot lakmi mbi ato tituj e zêmra më ndrydhej. Paska qênë dashtë të shkojshëm larg Shqipnije, në nji vend të huej, për të gjetun bibliotekën ideale shqipe”.

Jokli pat krijue nji bibliotekë albanologjije e indogjermanistike me rreth 3000 ekzemplarë libra, prej të cilëve sot kanë shpëtue mâ pak se 200 copë. Ndër të tjera ai ruente dorëshkrimin e nji Fjalori etimologjik të gjuhës shqipe, i cili ishte vazhdimi ideal i punës së nisun prej G. Meyer-it. Mjerisht gjurmët e atij dorëshkrimi kanë humbë qysh në pranverën e vitit 1942.

Duhet thanë se dëshira e tij ishte që biblioteka e vet t’i përkiste Shqipnisë. Simbas historianëve të sotshëm, ka qenë pikërisht kjo dëshirë fisnike e Prof. Norbert Joklit që ka shenjue fatin e tij mizor. Ngjarjet kanë rrjedhë pak a shumë kështu.

Kalvari i Joklit zen fill në maj të vitit 1938, atëherë kur nacionalsocialistat filluene me e persekutue e me ia mohue të drejtat profesionale. I shtymë prej disa miqsh – ai vendosi me i drejtue në vjeshtën e vitit 1939 nji lutje Gauleiter-it Bürckel, komisarit të Reich-ut për zonën e Ostmark-ut, tue i kërkue njohjen e të drejtave të barabarta me “racat e përzieme të gradës së parë”. Lutja nuk u pranue e kështu që Joklit iu mohue e drejta me konsultue deri edhe bibliotekën dhe iu revokuen të gjitha privilegjet akademike.

Megjithatë, në Shqipni, Prof. Jokli pati gjithmonë dashamirë dhe miq të sinqertë. Me rasën e Kuvendit të parë të organizuem prej Institutit të Studimeve Shqiptare, të zhvilluem në Tiranë prej datës 9 deri me 13 prill 1940, ishte ftue me marrë pjesë edhe “profesor Jokli, albanologu i njohtun izraelit prej Vjenet” – kujton Francesco Jacomoni (shih: La politica dell’Italia in Albania, Cappelli, Rocca San Casciano 1965, fq. 183). Dihet se organizator i atij tubimi të randësishëm ishte ministri Ernest Koliqi.

Në nji letër të shkrueme në Tiranë me datën 15 prill 1940, Aleksandër Xhuvani ndër të tjera i kumtonte Joklit:

“Kemi pasë këto ditë, si do ta marrish vesh, nji Kuvend të parë të studimeve shqiptare, ku u mblodhën Shqiptarë e Italianë shkencëtarë e studimtarë, ndër të cilët edhe Bartoli e Tagliavini. Ju kemi zanë n’gojë shumë herë dhe na vinte keq që s’gjindeshit edhe ju në mes t’onë. Ju kemi dërgue të fala me disa kartolina.

Gjithë përpjekjet t’ona rrahin që të të sjellin këtu ose gjetiu të veç, për të vijue punën e studimevet t’ueja, dhe shpresojmë që t’ja dalim në krye kësaj dëshire”. (shih: Jokl Nachlass Autogr. 279/114) 

Në vitin 1972 Ernest Koliqi kujtonte ndër vûllajt e «Shêjzave» sesi Prof. Carlo Tagliavini, albanolog i Universitetit të Padovës, me nji «letër kushtrimore»  të datës 14 mars 1941 i kërkonte me bâ diçka për Joklin:

“…bahet fjalë me shpëtue njeriun. Dëshira e tij kishte me qenë, siç e din, me kalue vjetët që i kanë mbetë (tash âsht 64 vjeç) në Shqipni… Un t’i shkruej këto gjana që të jesh në dijeni të plotë dhe n’emën të miqsisë sonë të vjetër të lutem që të bajsh gjithçka âsht e mujtun; bahet fjalë me shpëtue njeriun, me shpëtue albanologun mâ të madh, i cili mundet me i dhanë ende shumë studimeve shqiptare”. (Shêjzat, 1972, n. 1-4, fq. 83-88)

Duhet thanë se prof. Tagliavini e kishte këshillue Joklin me ia falë me anë të nji akti zyrtar bibliotekën e tij Shtetit shqiptar, në mënyrë që me e pasë mâ të lehtë me marrë lejen për me shkue në Shqipni (shih: C. Tagliavini, në Indogermanisches
Jahrbuch, XXVIII, 1949)

Me 15 mars 1941, konsulli shqiptar në Vjenë, dr. Nikollë Rrota (vlla i piktorit Simon Rrota dhe i gjuhëtarit Át Justin Rrota) i shkruente Koliqit:

“Në rasë të konferencës qi mbajti më 27 fruer v.v. miku i jonë, z. Prof. Tagliavini, e informova hollësisht mbi gjendjen e tmershme në të cilën ndodhet sot Prof. Jokl, kurse rryma e sotshme e Nacizmit ka marrë masa tepër të rrepta kundra çëfutënve […] parashifet qi shpejt do t’instradohet për në Poloni pa pasë mundësí as me e marrë me vehte bibliotekën e tij e as me krye mâ ndonji vepër ditunije. Siç dihet, biblioteka e tij âsht nji ndër mâ të pasunat dhe mâ të vlefshmet mbi letratyrën shqipe, sikurse mund t’a vërtetojë edhe z. Prof. dr. Ekrem Çabej”.

Konsulli Rrota, siç marrim vesht prej nji letre të P. Kretschmer-it kishte fillue përpjekjet për shpëtimin e Joklit qysh në prill të vitit 1940.

Në ketë kohë personalitete të ndryshme të kulturës e politikës europiane dhe të vetë qeverisë shqiptare, të përfaqsueme në personen e Ernest Koliqit, po bânin çmos për me e shpëtue Prof. Joklin – tue e ftue me jetue e me punue në Shqipní. Ketë gja e dëshmojnë letrat e profesorave Krahe, Kretschmer, Tagliavini, Koliqi, F. Ercole, G. Schirò jr., e gjithashtu edhe hapat e marrun në rrugë diplomatike prej ministrit Giuseppe Bottai, prej ambasadorit italian Dino Alfieri në Berlin dhe prej konsullit shqiptar në Vjenë, Dr. Nikollë Rrotës, i cili u përpoq me aq sa mundej edhe mbas vdekjes së Joklit për me dijtë diçka për rrethanat tragjike të fundit të tij.

“Sa mora letrat e Tagliavinit dhe të Rottës, kujtonte E. Koliqi në vitin 1972, unë fola me Kryeministrin z. Shefqet Vërlaci i cili pranoi menjiherë propozimin t’êm me e êmnue Jokl-in Organizator t’Arkiveve Shtetnore dhe të Bibliotekave shqiptare. Mblodhi Këshillin Ministruer, qi njizâni vendosi at êmnim. I a dërgova dekretin përkatës Prof. Jokl-it në Vjenë dhe kumtova njikohësisht Tagliavinin dhe Rottën”.

Mbas këtyne orvatje fillestare, Koliqi do të shkonte apostafat në Romë për me folë për shpejtimin e çeshtjes së Joklit me ministrin Bottai. Ndërkaq ishin tue u bâ traktativa ndërmjet Ministrisë së jashtme italiane dhe asaj gjermane e Bottai e këshillonte Koliqin me folë me Ciano-n, në mënyrë që ky t’i shkruente J. Ribbentrop-it.

Edhe Prof. Eqrem Çabej, i cili ndodhej në Romë në korrik të vitit 1941, mbasi ishte emnue prej Koliqit si përfaqsues i palës shqiptare për hartimin e «Atlantit gjuhësor» për pjesën e arbëreshëve, interesohej në mënyrë aktive për fatin e Joklit.

Me 18 tetor të vitit 1941 Prof. Tagliavini, i cili s’prânte tue u përpjekë për kolegun e vet austriak, i shkruente Koliqit se konsulli Rrota dhe Jokli kanë ndeshë në vështirësina të paprituna në marrjen e lejes së kalimit dhe se âsht nevoja që Mëkambësi Jacomoni t’i shkruente nji letër urgjente ambasadorit italian Dino Alfieri në Berlin. Jacomoni e shkroi letrën dhe ia nisi menjiherë ambasadorit italian. Megjithatë, si ministri Bottai ashtu edhe ambasadori Alfieri nuk e përmendin në ditaret dhe kujtimet e veta çeshtjen e Joklit.

Me nji letër tjetër, e cila mban datën 1 prill 1942, Tagliavinit i kumtonte Koliqit lajmin e arrestimit të Joklit dhe përpjekjet për me ndërhy nepërmjet kryeministrit Kruja.

Shkruen Koliqi:

“Unë nga Tirana i telefonova menjiherë Bottai-t në Romë e shkova mandej fíll tu Mustafa Kruja i cili në sý t’êm mori telefonin e foli me Ciano-n tue e lutë nxehtësisht me bâ çmos për shpëtimin e Jokl-it. Ciano përgjegji se do të lutte Mussolinin me ndërhy pranë Hitlerit”.

Duhet thanë se përveç Gestapos, kishte edhe persona të tjerë që nuk donin që Jokli të gjente strehë në Shqipni, nji ndër këta ishte edhe Viktor Christian, dekani i fakultetit të filozofisë në Universitetin e Vjenës. Christian kishte frikë se tue fitue të drejtën me shkue me jetue në Shqipni, Jokli do të merrte me vete edhe bibliotekën e tij; ndërsa në rasën tjetër, biblioteka e sekuestrueme prej nazistave do t’i kalonte fondit të Universitetit.

Në fakt, dekani i filozofisë Christian, që mâ vonë do të bâhej rektor i Universitetit, i shkruente SS-Hauptsturmführer-it Brunner se në qoftë se Jokli do të shkonte në Shqipni, biblioteka e tij s’do të mbetej në Vjenë, por në rasë se autoritetet do ta internonin në Poloni, dekani i lutej oficerit SS, që biblioteka t’i jepej fakultetit të filozofisë.

Kah mbarimi i prillit 1942, dekani Christian ishte i informuem për internimin e Joklit dhe për faktin që biblioteka e tij – tue i kalue Universitetit të Vjenës – do të vendosej së shpejti në mjediset e Institutit të Indogjermanistikës ose të atij Oriental.

Menjiherë do të interesohej edhe drejtori i përgjithshëm i Bibliotekës Kombtare austriake, Paul Heigl, i cili kërkonte që librat e «çifutit Jokl» të baheshin pronë e komunitetit të gjanë të studjuesve. Edhe ambasada italiane në Vjenë, në emën të së drejtës që kishte fitue Italia prej bashkimit të kunorave mbretnore me Shqipnin, bante hapat e saj për marrjen e kësaj biblioteke me përbamje albanologjike.

Nji ndër gjanat mâ me vlerë që humbën prej asaj biblioteke, âsht edhe dorëshkrimi i Fjalorit etimologjik të gjuhës shqipe.

Nji fat të ngjashëm me Fjalorin etimologjik të Joklit, pati edhe Fjalori i gjuhës shqipe i Mustafa Krujës, i cili, edhe pse ekzistonte në dorëshkrim në Institutin e Studimeve shqiptare, mbas vitit 1944 i humbi fara si mos me pasë qenë kurrë. Fate të ngjashme me bibliotekën e Joklit patën edhe mâ të mëdhat biblioteka që ekzistojshin asokohe në Shqipni: biblioteka dhe arkivat e Lef Nosit, Mithat Frashërit e Eqrem bej Vlorës si edhe biblioteka dhe arkivi i Etënve françeskan dhe i atyne jezuit në Shkodër.

Tue u kthye te Jokli: mjerisht, megjithë përpjekjet e autoriteteve mâ të nalta shqiptare, egërsija naziste nuk i dha mundësí albanologut të shquem me u strehue në vendin tonë.

Me 3 mars 1942 dy nëpunësa të Gestapos e morën profesorin prej shtëpisë së tij në Neustiftgasse 76 dhe e ndryene mâ së parit në Sperrgasse e mandej në kazermen Roßauer në Vjenë. Si nji shkencatar i vërtetë dhe si njeri i dashunuem mbas librash, ai ndihej prej kohësh i dëshpëruem vetëm prej idesë se mund të ndahej përgjithmonë prej librave të tij të çmueshëm. Bile, i kishte pohue gjuhëtarit Carlo Tagliavini, se në rasë se do t’i duhej me u nda prej librave të vet, do të preferonte me mbytë veten.

Si datë e vdekjes së N. Joklit konsiderohet 6 maji 1942, por përsa i përket rrethanave të vdekjes së tij jepen variante të ndryshme. Ernest Koliqi – i informuem prej konsullit Rrota – tregon se gjatë rrugës për në nji kamp përqëndrimit në Riga, Jokli u hodh prej trenit kur po kalonte mbi nji urë të naltë rreth 100 metër dhe mbyti veten. Disa studjuesa austriakë pohojnë se Jokli vdiq nën tortura në kazermen Roßauer në Vjenë, ndërsa të tjerë pohojnë se vdiq në kampin e përqëndrimit të Maly Trostinec-it,  nji lokalitetit rreth 12 km në juglindje të Minsk-ut, në Ruteninë e Bardhë. Ka gjasë që ky variant të jetë mâ i mundshmi.

Kampi i Maly Trostinec-it ishte krijue qysh në nandor të vitit 1941 në territorin e ish kolkozit «Karl Marx». Tue qenë se në gjysmën e marsit të 1942 partizanët kishin sulmue kampin tue vra rojet, mbas këtij episodi kompania e rojeve ishte shtue si numër, tue arritë shifrën 250 ushtarakë. Zakonisht ekzekutimet në masë në ketë kamp bâheshin me anën e pushkatimit, i cili kryhej në pyllin e Blagowshçinës.

Simbas listave të transportit të Reichsbahn-it (hekurudhat e Reichut III), mbartja e parë e hebrenjve prej Vjenet për në t’ashtuquejtunin «Reichskommissariat Ostland», u bâ me datën 6 maj 1942. Nji gja të tillë e konfirmon edhe nji raport i detajuem i komisariatit të policisë vjeneze (95. Pol. Revier) i shkruem me datën 16 maj 1942. Raporti përshkruen me hollsi «evakuimin» e 1000 hebrenjve prej Vjenet, lista e të cilëve, sqaron me nji ton të ftohtë burokratik funksionari i policisë, ishte raditë prej kapitenit SS Brunner. Mbasi përshkruen me hollësi nisjen prej Vjenet, itinerarin si dhe ndalesat e ndryshme, raporti ven në dukje faktin se me datën 9 maj – kur treni mbërriti në Kajdanowo, në afërsi të Minskut, kishin vdekë 3 burra dhe 5 gra prej hebrenjve të internuem. Emnat e tyne nuk shenjohen, por ka shumë mundësi se njeni sish të ketë qenë albanologu Norbert Jokl.

 

Epilog: nazizmi dhe komunizmi si anmiq të njerzimit

 

Lind pyetja: a do të kishte mujtë me shpëtue Jokli po të kishte mbërrijtë me marrë lejen për me jetue në Shqipni? Deri në nandor të vitit 1944 besojmë se po, por mâ vonë – tue marrë parasysh se Jokli kishte qenë nëpunës i Perandorisë austro-hungareze dhe se në Shqipni kishte shkue vetëm nji herë, i ftuem prej Mbretit Zog për me marrë dekoratën e naltë «Komandar i Urdhnit të Skanderbeut», e cila  i ishte dhanë me rasën e 25 vjetorit të Pamvarsisë; por mbi të gjitha tue mos harrue faktin se kishin qenë fashistat si Ernest Koliqi që e kishin ftue me ardhë përgjithmonë në Shqipni – na duket pak e vështirë se puna e nisun prej Gestapos do të kishte mbetë përgjysmë për mungesë zellit prej homologëve të tyne të shquem të regjimit të Tiranës!

Por tue qenë se punët kanë rrjedhë njilloj keq, mâ mirë që «marrja» për ketë vrasje të poshtër i ka mbetë gjermanve dhe jo shqiptarve.

Edhe pse mbi ndërgjegjen e shqiptarve peshojnë vdekje të tjera po aq tragjike sa ajo e Joklit; bâhet fjalë për emna si Lef Nosi, Pal Dodaj, Xhevat Kortsha, Pashk Bardhi, Bernardin Palaj e shumë të tjerë. Mbi ndërgjegjen e kombit peshon edhe sekuestrimi i mundit të tyne shumëvjeçar dhe përvetësimi i paturpshëm i vlerave studimore prej autoriteteve të vetëquejtuna «shkencore» të regjimit komunist.

Fati i Joklit âsht nji mësim historik dhe njerzor: nazizmi dhe komunizmi janë degët e thata të po të njejtit “dru të shtrembët që âsht njerzimi” (I. Kant).

Në qoftë se në hymje të kampit të Auschwitz-it komandanti R. Höss kishte shkrue: «Puna të bân të lirë», mos të harrojmë se në hymje të gulagëve sovjetikët venin shprehje si këto: «Puna të kthen në shtëpi» ose «Puna në BRSS âsht çeshtje nderi dhe lavdie» (kampi i Vorkutës).

Në vitin 1947, ish-komandanti i kampit të përqendrimit të Auschwitz-it, Rudolph Höss, ndërsa pritte në nji burg polak ekzekutimin e dënimit kapital, shkruente me të shpejtë kujtimet e veta (shih: Rudolph Höss, Kommandant in Auschwitz. Autobiographische Aufzeichnungen, me parathanje dhe komente të Martin Broszat, Stuttgart 1978). Ndër të tjera tregon – tue dashtë me provue se edhe ndërmjet «fitimtarëve» ka njerëz si ai – sesi në kohën e aleancës me Moskën: në vitet 1939-1941, nazistat merrshin eksperiencë prej kolegëve të tyne sovjetikë në fushën e kampeve të çfarosjes në masë. Mbas pushtimit të territorit sovjetik – vazhdon Hoess – nazistat mbetën të mahnitun për punën shumë të respektueshme që kishin bâ kolegët e tyne sovjetikë. Kah ana tjetër komisioni tepër sekret i Vishinskit – shkruen historiani rus Arkady Vaksberg në vitin 1990 – që mbikqyrte punimet e gjyqit të Nürnberg-ut, kishte si qëllim mospërhapjen e «sekreteve» të tilla prej të pandehunve.

Sulmi i Hitlerit ndaj lëvizjes komuniste – simbas dëshmive të hierarkut nazist H. Rauschning – bâhet mâ tepër për arsye taktike sesa ideologjike, tue qenë se themeli i nazizmit ishte vetë marksizmi. Ndërsa socializmi sulmohej për karakterin e vet internacionalist dhe demokratik – ashtu siç sulmoheshin shtetet demokratike për karakterin e tyne plutokratik.

Pesë ditë përpara sulmit ndaj BRSS, J. Goebbels-i shenjonte në ditarin e tij se fitorja ndaj judeo-bolshevizmit do të çonte drejt vendosjes së socializmit të vërtetë (der echte Sozialismus).

Nacional-socializmi hitlerian tue vue në jetë të ashtuquejtunen «zgjidhje finale» për çeshtjen hebraike, nuk bânte gja tjetër veçse ndiqte pikë për pikë mësimet e Marx-it dhe të Engels-it.

Justifikimi i genocidit dhe spastrimi etnik janë karakteristika të Shtetit totalitar dhe të teoricienëve të tij (shih: George Watson, The lost literature of socialism, The Lutterworth Press,1998).

 Siç ka vue në dukje studiuesi G. Watson, në vitin 1849 Friedrich Engels-i kërkonte prej faqeve të revistës «Neue Rheinische Zeitung» – (e cila drejtohej prej mikut të tij K. Marx) – zhdukjen e hungarezëve, mbasi këta ishin rebelue ndaj Vjenës. S’mjaftohej me aq, por donte edhe shuemjen e disa popujve sllavë si serbët, e mandej baskët, bretonët dhe malësorët skocez. Nuk âsht për t’u çuditë që Stalini te vepra e tij “Themelet e leninizmit” (1924) e porositëte këtë artikull si të nevojshëm për t’u lexue prej revolucionarëve. Engels-i edhe te nji letër drejtue Marx-it (23 maj 1851) mohonte ekzistencën e polakëve si komb dhe vlersonte ekspansionin prusian drejt lindjes, si të domosdoshëm; bile edhe çmonte Rusinë e Carit si nji «vend progresist». Engels-i e konsideronte racën si nji ndër faktorët ekonomikë që përcaktojnë fenomenet historike (shih: Letër e Engels-it drejtue W. Borgius, 1894).

Edhe Marx-i te shkrimi me titull «Revolucioni dhe kundërrevolucioni në Gjermani» (botue te NRZ, 1852) mendonte sesi mund të zhdukeshin prej faqes së dheut grupet etnike të çekëve, sllovenëve, dalmatinëve – të cilat simbas tij s’kishin vitalitet dhe duhet të asimiloheshin prej gjallnisë gjermanike.

Prej këtyne nënvizimeve jo të rastësishme kuptojmë se doktrinat totalitare duen me shpëtue gjysmën e botës tue shue gjysmën tjetër – e të gjithë ata që i kundërshtojnë janë të destinuem me iu bashkangjitë asaj «gjysmës tjetër».

Tiranët nuk i duen njerzit e lirë të kulturës dhe të shkencës, e edhe atëherë kur mundohen me u paraqitë si shpëtimtarë të kulturës e të vlerave kombtare, tiranët nuk bâhen dijetarë apo të urtë, mbasi ai që tue vra shkencatarin kujton se ka shpëtue veprën, përveçse mizor âsht edhe stramastik i përbuzshëm.

 Shenjim:

Dashunia për vendin tonë në nji farë mënyret i ka marrë jetën profesor Joklit, kurse vendi ynë – po të përjashtojmë dekoratën e Zogut – s’i ka dhanë atij pothuejse asgja.

Çka ka teprue prej dorëshkrimeve të tija të vlerta, prej kah u nxorën edhe letrat që po botojmë, gjindet sot e kësaj dite në fondin e Bibliotekës Kombtare Austriake në Vjenë. Âsht për t’u shenjue se krahas origjinalit shqip, në Arkiv ruhet edhe përkthimi gjermanisht i letrës së Koliqit, gja që tregon se Jokli e përdori atë dokument pranë organeve kompetente për me mujtë me marrë lejen e udhtimit për në Shqipní.

Nji katalogim i paplotë i Nachlass-it të Jokl-it âsht bâ prej Dr. Robert Schwanke-s. Duhet shtue se gjatë viteve të komunizmit, në vitin 1979, nji pjesë e letrave të Joklit janë marrë në dorë dhe janë studjue prej profesorave E. Çabej dhe J. Thomai.(Dielli-arkiv)

Vokacioni atdhetar e kontradiktat e Nolit (2)

by

(vijon nga numri i kaluar)/

Nga Anton Çefa/

Kontradikta më e thellë dhe më flagrante në dukje lidhet me qëndrimin e Nolit lidhur me përdorimin e dhunës në zgjidhjen e problemeve të mprehta shoqërore e politike. Ky ka qenë tundimi demoniak i shpirtit të tij gjithmonë të shqetësuar, ankthi që e ka ndjekur dhe e ka munduar e stërmunduar tërë jetën dhe që ai nuk ka mundur ta mposhtë plotësisht, por nuk i është nënshtruar.

Sa ka qenë i fuqishëm e i kthjellët vokacioni i tij atdhetar, sa ka qenë e gjerë, energjike dhe e vrullshme veprimtaria e tij në shërbim të këtij vokacioni, po aq ka qenë shqetësuese çështja e qëndrimit ndaj dhunës në llogoret e luftës për zhdukjen e mbeturinave të sundimit turk në strukturën shpirtërore, shoqërore, ekonomike e politike të popullit tonë, në vijën e frontit luftarak për ndërtimin e një shteti shqiptar sipas modelit perëndimor.

Ky problem e ka munduar Nolin që heret. Duket se në nënvetëdijen e tij, ai e parandjeu këtë ankth dhe prandej u përpoq të çlirohet prej tij, duke e derdhur në tragjedinë “Izraelitë e filistinë”-vepra e tij e parë, botuar në vitin 1907.

Në periudhën e rinisë, kur bëhej fjalë për çlirimin kombëtar nga sundimi turk, si gjithë rilindasit, Noli, pa asnjë mëdyshje, bënte thirrje për luftë të armatosur. Më vonë, kur shtrohej çështja e shkëputjes së Shqipërisë nga sfera lindore-aziatike dhe kur luftohej kundër tendencave diktatoriale që u vërejtën në jetën politike, në përpjekje për ndërtimin e një shteti demokratik, Noli është treguar i lëkundshëm ndaj përdorimit të dhunës-problem që më përtej, lidhet me qëndrimin ndaj marksizmit dhe bolshevizmit. Afrinë mes dhunës dhe bolshevizmit u përpoqën ta shfrytëzonin armiqtë e tij politikë për ta akuzuar si bolshevik.

Në periudhën e viteve të stuhishme e të lavdishme 1920-1924 dhe në të gjithë veprimtarinë e tij politike të këtyre viteve, Noli luftoi për një Shqipëri moderne, të qytetëruar e demokratike. Sigurisht që ai kishte parasysh modelet e demokracive amerikane e evropiane.

            Në parlament Noli e paraqiste veten si përfaqësues i katundarëve e punëtorëve. Në një nga seancat e parlamentit, me iluzionin e demokracisë amerikane në imagjinatë, ai pati shpallur: “Duam një qeveri të popullit, prej popullit, për popullin”, duke bërë të vetat fjalët e Linkolnit. Besoj se asnjë mendje sado naive dhe e çoroditur qoftë nuk mund ta padisë Linkolnin për bolshevik.

            Në synimet e tij për ndërtimin e një shoqërie dhe të një shteti demokratik sipas modelit perëndimor, Noli u ndesh me elementin konservator, që përpiqej ta mbante Shqipërinë të lidhur me format e vjetra të sundimit, të shpirtësuara nga fryma e mykut oriental. Luftën kundër tij, ai shumë shpesh e veshi me terma tejet radikale revolucionare, gjë që i shërbei kundërshtarëve politikë për ta akuzuar si bolshevik. Nuk është se ai e pati harruar se “të mirat dhe të këqiat në atdheun tonë nuk ishin kurrë të ndara në klasa; sepse shqiptarët më të mirë kanë qenë kurdoherë aq nga klasa e pasur, nga klasa e ashtuquajtur bejlerë e agallarë, sa edhe nga klasa e t’ashtuquajturëve harbutë” 1), terma aq të pëlqyeshme në fjalorin nolian.

            Në fjalimin e tij të famshëm për “Pesë anarkitë”, mbajtur në parlament, në vitin 1924, qe shprehur: “Në vendin tonë mbretëron konfuzioni i pesë anarkive… Këtu s’ka as klasë bejlerësh, as klasë bujqësh, as klasë borgjezie. Këtu bujku është më bej se beu dhe beu është më bujk se bujku. Kini një shëmbull të bukur në partinë popullore, e cila mbahet sot në fuqi prej bejlerëve nga oxhaqet më të vjetër, kurse anëtarët e saj lëvdohen që kanë shpëtuar prej bejlerëve.”.

            Kuptimplotë është fakti që në veprimtarinë e tij politike, Noli nuk u tregua armik i bejlerëve si “klasë”, por vetëm i bejlerëve konservatorë, ashtu siç luftoi edhe kundër intelektualëve konservatorë; ndërsa ai pati miq e bashkëpunëtorë bejlerë liberalë. Sa për ilustrim, po përmendim këtu se ai qe mik dhe bashkëpunoi me Ali Bej Klisurën, Mehmet Bej Konicën, Hasan Beg Prishtinën, Bajram Beg Currin, etj. Po miqësia e tij me Faik Beun? Sa qe Faiku kundërshtar i Zogut, patën një miqësi të ngushtë me njëri-tjetrin, por kur Faiku i doli në krah Zogut, filluan polemikat e ashpra, akuzat, fyerjet, siç i kanë pasur zakon të dy, dhe megjithatë, miqësinë e mbajtën tërë jetën. Kur shkoi në Shqipëri si deputet i “Vatrës”, në vitin 1920, Noli lidhi miqësi edhe me Ahmet Beg Zogollin, por kjo miqësi u prish shpejt, për shkak të vizionit dhe programit politik të tyre të ndryshëm.

Ndër shumë kërkesa të Nolit, të shtruara në parlament, po veçoj dy nga më rëndësoret: zbatimin e reformës agrare dhe dhënien e të drejtës së votës grave, dy kërkesa më se të nevojshme në funksion të çlirimit shoqëror dhe ekonomik të popullit tonë. Ky qe në vijat më të përgjithshme “yryshi” i tij “bolshevik” kundër “feudalizmit”!

Megjithëse në fjalimin e tij mbi varrin e Avni Rustemit, ai dha “kushtrimin luftarak” për të marshuar drejt Tiranës për realizimin e idealit të tij atdhetar e politik të krijimit të një republike demokratike-duke shkuar edhe në kundërshtim me këshillën e Gurakuqit për mospërdorimin e dhunës-qeverisja e tij në periudhën qershor-dhjetor 1924 dëshmoi se Noli nuk paskësh qenë për dhunën. Siç ka thënë Tajar Zavalani “ai që kishte hudhë parrullën e revolucionit mbi varrin e Avni Rustemit, u tregua më pak revolucionar se të gjithë. 2). Dhe, siç dihet prej të gjithëve, kur forcat e Zogut rrethuan Tiranën, në dhjetor të vitit 1924, dhe ministri i luftës, Kasem Qafëzezi, shkoi ta pyeste Nolin se si duhej të vepronte, këtij iu desh të priste tek dera e zyrës afër dy orë, sepse kryeministri po i binte fyellit!

            Edhe po t’i mbledhim së bashku të gjitha gabimet e Nolit lidhur me problemin që po trajtojmë, qoftë fjalimin në Gjenevë, ku demokracinë e quajti një mashtrim hipokrit të popujve, parlamentin një murtajë, zgjedhjet e lira një komedi, etj., qoftë marrëdhëniet me sovjetikët (ardhjen e misionit diplomatik dhe njohjen e B. S.), qoftë disa mendime të tijat të shprehura në ndonjë introduktë lerare a në poezi, nuk na japin argumente për ta paditur atë si bolshevik

Në fushën e organizimit politik, mbas dështimit të të ashtuquajturit Revolucion Demokratiko-Borgjez të Qërshorit 3), Noli vepron në krahun e revolucionarëve. Në vitin 1925, ai është në krye të KONARE-s, organizëm politik i mërgimtarëve demokratë revolucionarë shqiptarë dhe më vonë, më 1927, ai është kryetar i Komitetit të Çlirimit Nacional, ku bënin pjesë edhe komunistët shqiptarë, të cilët nëpërmjet Federatës Komuniste Ballkanike lidheshin me Kominternin.

            Më 1927, Noli viziton Moskën, si anëtar i delegacionit të popujve të Ballkanit për të marrë pjesë në Kongresin e Miqve të Bashkimit Sovjetik, me rastin e 10-vjetorit të Revolucionit të Tetorit. Në dy shkrime të botuara në Pravda ai shfaqi “simpatinë e tij për shtetin socialist”, “për sukseset e tij të mëdha”, “për politikën paqedashëse” dhe “besimin për një të ardhme më të mirë” të popujve sovjetikë. 4). Simpatia dhe besimi për një të ardhme më të mirë nuk mund të etiketohen me bolshevizëm.

Kultivimi në ndërgjegjën noliane i simpatisë për B. S., lindur dhe ushqyer nga shpresa se shteti i parë socialist në botë, “shteti i punëtorëve e i fshatarëve” do të ndihmonte për çlirimin politik e shoqëror, begatinë e paqen e popujve të vegjël, argumentohej edhe me faktin se Rusia Sovjetike pati publikuar Traktatin e Fshehtë të Londrës për copëtimin e atdheut tonë.

Duke folur për afrimin me sovjetikët, në kohën kur Lidhja e Kombeve dhe Shtetet Perëndimore nuk i dhanë ndihmën financiare aq të nevojshme për Shqipërinë, Robert C. Austin thekson: “Ky hap, të cilin Noli e ndërmori në mënyrë të njëanshme, ishte projektuar më shumë si një përpjekje e fundit për të tërhequr vëmendjen e Perëndimit sesa për të lejuar depërtimin e lirë të sovjetikëve në vend.” 5).

Si njeri i dimensioneve evropiane e botërore, Noli u përfshi në lajthitjen e shumë personaliteteve të mëdha të kohës, që e menduan shpëtimin, d. m. th. çlirimin politik e shoqëror të njerëzimit, në rrugën e sovjetëve.

Gjatë gjithë shekullit XX, duke lënë mbanesh gjysën e dytë të shek. XIX, (kujto, p. sh., Federatën Social Demokrate që pati krijuar më 1881 poeti anglez William Morris, simpatizues i zellshëm i marksizmit dhe, më 1884, Shoqërinë Fabiane, ku bënte pjesë ndër personalitete të njohura intelektuale edhe miku e vlerësuesi i Nolit, George Bernard Shaw), në Evropën Perëndimore ekzistonin grupe intelektualësh që jo vetëm simpatizonin komunizmin, por qenë futur në radhët e partive komuniste, parti të cilat, mbas triumfit të Revolucionit të Tetorit, vepronin nën diktatin e Internacionales Komuniste. 6).

            I gjithë krahu i majtë i intelektualëve evroperëndimorë, në vitet 20-30 të shekullit të kaluar, u nda mes atyre që përkrahnin socializmin dhe atyre që përkrahnin komunizmin dhe, kuptohet, debatet mes këtyre dy grupeve ndikuan mbi jetën politike të Evropës deri në vitet ’80, vitet që sollën përmbysjen e komunizmit.

            Sidomos gjatë viteve ’30, për shumë intelektualë jo vetëm të përmasave kombëtare, por edhe të atyre evropiane e botërore, në radhët e të cilëve futej Noli, komunizmi shihej si rrugë e domosdoshme për mbrojtjen e vlerave njerëzore.

            Shumë intelektualë vizituan gjatë kësaj periudhe Bashkimin Sovjetik dhe vlerësuan arritjet e tij. Një pjesë e tyre nuk dinin gjë për terrorin stalinist; disa-edhe kjo duhet thënë-mbyllën sytë para tragjedisë sovjetike, duke besuar se qëllimet humane, çlirimi i popujve, e ardhmja e njerëzimit mund të arrihen përmes metodave johumane; pa lënë jashtë edhe ata që mbrojtën haptas terrorin stalinist. 7).

A nuk qenë komunistë nobelistët e lëtërsisë Romeo Roland, Pablo Neruda, Gabriel Garcia Marques (babai i realizmit magjik dhe i dashuruari pas Fidel Kastros), a nuk qenë komunistë personalitetet e shquara të letrave: Frederico Garcia Lorca, Henry Barbys, Louis Aragon, Paul Ives Nizan, Andre Malraux, Paul Eduard, Martin Andersen Nekse, e sa e sa të tjerë? Sa mashtruese aq edhe mikluese qe ëndrra e komunizmit për një shoqëri të lirë, ku të mbretëronte barazia e të mos njihej shtypja e shfrytëzimi.

Gjatë viteve 20-30, komunizmi qe bërë për shumë personalitete evropiane si një besim i dytë. Natyrisht, nuk vonoi që ky besim të digjej në flakët e ferrit të kuq. Mbas proceseve gjyqësore të mesit të viteve 30, që nuk patën të mbaruar, mbas Luftës Civile në Spanjë (1936-39), mbas Paktit Sovjeto-Gjerman (1939), mbas invadimit të Hungarisë dhe atij të Çekosllovakisë nga Bashkimi Sovjetik, zhgënjimi qe i plotë.

Jashtëzakonisht qartë është paraqitur ky zhgënjim nga një grup intelektualësh ish-komunistë mbas Luftës së Dytë Botërore, në librin “Zoti që dështoi” (1949), një përmbledhje esesh botuar nga Ed. R. Crossman. Shumë e shumë vepra u bënë pasqyrë e këtij zhgënjimi. Romancieri dhe eseisti hungarez Arthur Koestler e ka pasqyruar atë në disa vepra të tijat, por sidomos në romanin “Errësirë në mesditë” (1941), subjekti i të cilit janë proceset gjyqësore të viteve ’30 të shek. XX në B. S.

            Ndoshta më i njohuri nga ata që e diskredituan qe George Orwell, i cili pati qenë simpatizant i flaktë i komunizmit dhe diskreditoi sidomos tendencat totalitariste si kërcënim të vlerave humane, në romanet “Ferma e kafshëve” (1945) dhe“1984”(botuar më 1949).

Edhe filozofit të madh francez Jean-Paul Sartre, babai i ekzistencializmit, i cili për një kohë të gjatë pati besuar tek Bashkimi Sovjetik, “Revolucioni Hungarez” ia pati ftohur zjarrin e besimit e të dashurisë për sovjetët.

            Megjithëkëtë, zhgënjimi i madh i intelektualëve evropianë ndaj B. S.dhe Stalinit nuk duhet interpretuar edhe si zhgënjim ndaj marksizmit, sepse personalitete të mëdha të politikës, po edhe të filozofisë dhe të artit, vazhduan të mendojnë për një komunizëm të ndryshëm nga modeli sovjetik. Sa për ilustrim, po përmendim këtu vetëm filozofin amerikan Herbert Marcuse, (1898-1979), i cili nëpërmjet të një gërshetimi të frojdizmit me marksizmin predikoi revolucionin e dhunshëm, si shkallën e parë për të shkuar drejt një shoqërie më të pasur dhe më humane. Në vitet 60 të shek. që kaloi, ai qe bërë figura kryesore e së “Majtës së Re” në SHBA. 8).

Të kthehemi tek Noli. Mbas dështimit të tij politik, humanizmi dhe vokacioni i fortë atdhetar iu bënë më të thekshëm dhe dhimbja për atdheun iu bë edhe më e madhe-duke e menduar veten shkaktar të asaj që pësoi jo vetëm ai por edhe atdheu. Duket sikur iu konsumuan lëkundjet dhe u bind se “dhuna revolucionare e masave është alternativa e vetme e luftës ndaj dhunës kundërrevolucionare”.

            Në poezinë autobiografike “Krishti me kamçikun” që mendohet të jetë botuar më 1930, por që mund të jetë shkruar më parë, Noli qan hallin e atdheut që kishte rënë në dorë të batakçinjëve:

                        “Në kështjellë t’atdheut, në tempull të fesë

                        janë shtruar sarafët pa shpirt e pa besë,

                        tregëtojn’ e gënjejnë, rrëmbejn’ e sfrutojnë”

            Krishti, që nuk e duron dot këtë gjendje, merr kamxhikun: “Me kamçik e me fshikull sarafet i dboj,/ dhe nga larot gjakpirës atdhen’ e shpëtoj.”; por shpejt pendohet dhe e hedh kamxhikun, (në kundërshtim me këshillën e Shen Pjetrit), sepse “lirin’ e sjell drita e mendjes, jo druri”. Dhe çfarë ndodhi atëherë? “Dhe e kapnë kamçikun sarafët për fenë/ dhe e shempnë çlironjësin, fen’ e atdhenë”. Krishti pendohet që përdori dhunën, ndërgjegjja dhe besimi që predikon nuk ia lejojnë dhunën; megjithëse logjika e ngjarjeve është në favor të saj. I tillë mund të përvijohet qëndrimi i Nolit. Ai rropatej në vorbullën e tallazitur të kësaj kontradikte, por pa iu nënshtruar asaj. Sentenca latine “Thehem, por s’përkulem” është mishërimi i qëndrimit nolian në gjirin e kësaj kontradikte.

            Në këtë frymë, në shtratin e kësaj lëkundjeje, Noli, mbas dështimit politik, analizoi qëndrimin e tij ndaj dhunës, çka na bën të arrijmë në përfundimin që teorikisht ai e pranon dhunën, por praktikisht nuk mund ta vërë në jetë.

            Në këtë hulli mendore e shpirtërore, megjithëse lëkundjet vazhdojnë, ai arrin ta predikojë përdorimin e dhunës. Kjo është shkalla më e lartë e “bolshevizmit” të Nolit. E kësaj kohe është poezia “Anës së lumenjve”, ku shqiptohet thirrja për kryengritje. Po çfarë është konkretisht qenësia e kësaj thirrjeje kryengritëse në poezinë e mësipërme? Ajo është thjesht një thirrje drejtuar masave popullore për të luftuar kundër gjendjes së krijuar në Shqipëri, kundër republikës autoritare që u vendos menjëherë mbas dështimit të ngjarjeve të qërshorit dhe që në krye të tri viteve, nga një “kuvend” që votoi një zëri, u kthye në mbretëri të trashëguar, e cila solli me vete njëfarë stabilizimi shtetëror të një dore të fortë, por jo çlirimin shpirtëror e shoqëror, për të cilin kishte nevojë Shqipëria. Është pikërisht ajo kohë, kur si shpërblim për shërbimet e larta që i kanë bërë Atdheut, u përshëndetën me plumb tribunët e lavdishën popullorë si Gurakuqi, Bajram Curri, e të tjerë.

            Thirrja e poezisë “Anës së lumenjve”, e cila më së shumti e etiketoi Nolin si bolshevik, nuk ka asgjë të përbashkët me revolucionin bolshevik, që synon vendosjen e diktaturës se proletariatit, ndërtimin e pushtetit të sovjetëve dhe të gjitha shndërrimet e tjera të dhunshme që pasojnë këtë diktaturë. Logjika e shëndoshë asesi nuk mund të argumentojë te kjo thirrje bolshevizmin. Noli kategorikisht qe armik i betuar i çdo diktature. Ideali i tij politik ka qenë një regjim republikan, në kuptimin më të saktë të kësaj fjale. Si militant i lirisë së mendimit,-premisa kryesore e çlirimit shpirtëror të një shoqërie,- atij i përshtatet më së forti thënia e Thomas Jefferson-it, presidentit III të Shteteve të Bashkuara, autorit kryesor të Deklaratës së Indipendencës: “Unë jam betuar në altarin e Zotit për armiqësi të përjetshme kundër çdo forme tiranie mbi mendjen e njeriut.”

            Armiqtë politikë dhe intelektualët puthadorë të tyre e shfrytëzuan këtë thirrje për qëllimet e tyre. Peshkopit tonë të nderuar iu shtua nofka “I kuq”. Ai u akuzua si bolshevik. (Duhet ditur se të parët që e akuzuan Nolin për bolshevizëm kanë qenë grekët). Kjo kontradiktë ideologjike e Nolit, kontradikta mes vokacionit e misionit të tij fetar kristian dhe thirrjes “bolshevike” për dhunë mori ngjyra paradoksale. I krijuar nga propaganda me synime të caktuara, paradoksi nolian bëri një përshtypje të thellë, sepse së paku atyre kulmeve të ndërgjegjes humane botërore që përmendëm më lart nuk i peshonte kryqi mbi gjoks. Të vjen çudi, kur edhe sot e kësaj dite ndonjë intelektual e ndjen ende shijën e këtij “bolshevizmi” nolian.

Nga më të avancuarat dhe të diskutuarat ndër introduktat e Nolit, për problemin që po trajtojmë, është ajo e “Armikut të popullit” e Ibsenit. Pipa ka shkruar që pasazhe të kësaj introdukte “hedhin dritë edhe në ideologjinë revolucionare të Nolit, që pa frikë mund ta quash bolshevike” 9).

Në këtë introduktë, Noli ngrihet kundër institucioneve të shoqërisë borgjeze: ideologjisë (të cilën ai e quan “faqe me nder demokratike”), lirisë së fjalës, zgjedhjeve, parlamentit, fesë, shkollës, opinionit publik, shtypit.

Edhe sot e kësaj dite, kur demokracia ka ecur mjaft përpara, nuk mund të pranohet që institucionet demokratike janë të përkryera. Aq më tëpër në vitet 20-30 të shekullit që porsa e lëmë, të cilat sollën në sofrën botërore të ideologjisë e të politikës rrymat e fuqishme, të përgjakshme e të stërpërgjakshme të fashizmit, nazizmit e komunizmit.

Panariti lidhur me konceptin që kishte Noli për për lirinë e mendimit ka shkruar: “Pas theorisë Noliane, liria s’është e lirë asgjëkundi. Kudo kufizohet me mënyra të ndryshme. Diktatoritë t’a kufizojnë lirin’ e mejtimit me anë të burgut dhe të litarit, kurse shtetet Perëndimore t’a kufizojnë me anë të propagandës dhe të policisë sekrete, pregaditin dosje fiktive dhe në bazë të tyre, të vënë vulën e kuqe (nënvizimi im, A. Ç.), ose nonjë tjetër vulë që të të çkreditojnë përpara turmës ignorante. Po natyrisht në botën Perëndimore liri e mejtimit është tolerabile, kurse në botën diktatoriale të presin gjuhën” 10).

Të ngrihesh kundër institucioneve borgjeze është një çështje; çështja tjetër-më rëndësorja- është, në emër të kuj e bën këtë “kryengritje”, në emër të ndonjë teorie socialistësh evroperëndimorë, apo në emër të një revolucioni bolshevik, për t’i zëvendësuar ato institucione me diktaturën e proletariatit, d. m. th. për t’i mohuar?

Ja zgjidhja që i bën Noli, duke komentuar figurën e Doktor Stokmanit: “Kjo shoqëri duhet përmbysur me gjithsej se është e pamundur të ndreqet me ato baza që ka. Qysh? Nga njëra anë me luftë (dhe këtu nuk është fjala për luftë të armatosur revolucionare, por kryesisht për përpjekje reformative, qoftë edhe me force; shënimi im, A. Ç), nga ana tjetër me edukatë, duke rritur një brez të ri ploretarësh…”. Dhe këtu të shkon mendja menjëherë tek “Republika e Platonit” dhe jo tek marksizëm-leninizmi.

Nuk mund të mospërfillet ndonjë interpretim i Nolit në këtë introduktë, në të cilën ai “e kapërcen vetë domethënien e kësaj vepre, përtej kritikës që i bën dhe që mund t’i bënte Ibseni shoqërisë borgjeze” 11). Këtu, më shumë se kudo ndihet lajthitja e përbotshme ndaj komunizmit, (Noli e botoi “Armikun e popullit” në vitin 1926, ndërsa Ibseni në vitin 1890), por gjithsesi, edhe në këtë introduktë, “bolshevizmi” i Nolit mbetet ndër thonjëza.

Kritika e realizmit socialist, duke i peshuar dukuritë letrare në kandarin politik të partishmërisë, që ka qenë parim i parë më i rëndësishmi i kësaj metode, ka vënë në dukje “kufizimet” e Nolit në formimin e tij ideologjik, “stepjet ideologjike”, “shkarjet politike”(!), d. m. th. trajtimin e gabuar prej tij të bolshevizmit.

Vërëhen herë-herë në shtypin shqiptar dhe në median elektronike, shkrime të papërgjegjshme, plotësisht të papërgjegjshme, të ndonjë pene të çoroditur, ku figura e Nolit cilësohet në mënyrat më të çuditshme, shpesh poshtëruese. P. sh., në revistën “Klan” (v. 1999, nr. 4.), shkruhet për Nolin që ka qenë “spiun i austriakëve”, “ka vjedhur gjithë florinjtë e arkës së shtetit”, “ka vjedhur librat ‘Historia e Skendërbeut’ dhe ‘Bethoveni dhe Revolucioni Francez’ nga Konica, kur është pushtuar Shqipëria nga Italia, më 1939, ka thënë: “Sikur t’i bjerë zjarri Shqipërisë, unë do të bëj sehir dhe do të fërkoj duart si Neroni kur u dogj Roma” dhe shprehje të tjera që bëjnë me qeshë edhe gomarin. Në internet, gjatë këtij viti është shkruar:“Revolucioni i 1924-ës ka qenë revolucion terroristo-ortodokso-bolshevik” dhe Noli është cilësuar: “diktatori i parë ortodokso-komunist i historisë së Shqipërisë”!

            Po ndalem paksa, sado që nuk ia vlen, tek dy cilësimet e fundit, që kanë lidhje më këtë shkrim. Duke lënë mbanesh faktin që këtyre penave u mungon predispozicioni qytetar për të vlerësuar me objektivitet atdhetarët idealistë dhe njerëzit e shquar të kulturës sonë; këto lloj përcaktimesh e të tjera si këto, në kandarin shkencor–duke huajtur një shprehje noliane–janë “flluska e supërflluska sapuni”, ku në vend të vezullimeve logjike e historike, shkëlqejnë padituria, mllefi dhe helmi i qëllimeve të autorëve.

(Ndër kllapa: janë po ato pena që përpiqen të përmbysin atë çka më të shenjtë e më të vyer ka krijuar populli ynë dhe të nxjerrin në pah atë çka ai ka pasur më të ndyrë e më të neveritshme, ato pena që hedhin baltë mbi Heroin tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotin-Skenderbeun, për të na ngritur në vend të tij shëmtira pashallarësh, që i shërbyen me devotshmëri fanatike pushtuesit turk dhe iu kundërvunë egërsisht, me zjarr e me hekur, luftës çlirimtare të popullit tonë; janë po ato pena që ngrejnë piedestale për Haxhi Qamilat e Esat Toptanat. Cilido që të jetë qëllimi i tyre, ai është para së gjithash e mbi të gjitha antishqiptar.)

Pa pasur ndërmend t’u shpjegoj këtyre zotërinjve konceptet e revolucionit, terrorizmit, ortodoksizmit, diktaturës, etj., u kujtoj vetëm që hapësira e konceptit “bolshevizëm” është një hapësirë e përgjakshme dhune e krimi shumëdimensional. Ajo përfshin revolucionin e dhunshëm, vrasjen pas shpine dhe çdo mjet tjetër makiavelik, grabitjen e pasurive private, shtetizimin e ekonomisë, mohimin më të skajshëm të identitetit të njeriut, nëpërkëmbjen dhe poshtërimin deri në fund të dinjitetit të tij, mungesën e të gjitha lirive e të drejtave njerëzore, duke përdorur kontrollin më të egër dhe censurën më të reptë të mendimit të lirë, që ushtrohen nga e vetmja parti në pushtet dhe nga organizmat më brutale e më represive të policive sekrete dhe sa e sa përbërës të tjerë, nga më antinjerëzorët, që ka sajuar ndonjëherë mëndja satanike e njeriut.

Noli ka pasur gabimet e tij në politikë, gabime që dëmtuan vokacionin e fuqishëm atdhetar e qëllimet e tij të fisme dhe i bënë dëm ndonjëherë atdheut dhe çështjes shqiptare në përgjithësi. Ashtu siç simbolizoi “sinthezin e virtyteve të racës arbërore”, ashtu mishëroi edhe disa nga të metat e tharmit etnik iliro-shqiptar. Ai nuk doli dot nga ajo hise e shpirtit shqiptar, që përvijohet nga hakmarrja, urrejtja, inati, fyerja ndaj kundërshtarit, vështirësia në pranimin e gabimeve; por kjo hise shpirti është fare e zbehtë përballë shkëlqimit të madhështisë së personalitetit të tij.

Njohës i thellë dhe vlerësues i paanshëm i kulturave e qytetërimmeve botërore, të lashta e bashkëkohore, perëndimore e lindore, të cilat ai ia shtroi popullit tonë aq mjeshtërisht në sofrën e dijes; i ushqyer nga një dhimbje e thekshme atdhetari idealist, ithtar i flaktë i “mejtimit të lirë”, i pashëmbullt në energjinë e tij; ai u bë një gjenerator i fuqishëm i lëvizjes mendore të kohës së tij, që vazhdon e do të vazhdojë të ndikojë gjithnjë mbi inteligjencien shqiptare, një kultivator i mendimit demokratik, duke e futur popullin tonë në rrugën e gjerë e të vështirë të çlirimit shpirtëror e shoqëror, rrugë në të cilën, ai qe njëri nga prijësit më të shkëlqyeshëm.

Noli qe një nga përfaqësuesit më të mëdhenj të kulturës sonë në kulturën evropiane e botërore. Në fushën e kulturës, ai qe i madh si shqiptar dhe po aq i madh si evropian.

Noli qe një Mojsi që u përpoq me të gjitha forcat për ta çuar popullin tonë në tokën e premtuar të demokracisë, por nuk ia arriti; por ai ia arrit ta drejtojë atë në tokën e premtuar të kulturës e të qytetërimit.

 

Referenca dhe shënime:

1). “Flamurtari i kombit”, NY. 1982, f. 66.

2). Tajar Zavalani, “Histori e Shqipnis”, 1998, f. 280.

3). Për ato që e kanë të qartë konceptin e revolucionit, nuk paraqitet nevoja të argumentohet që ngjarjet e qërshorit 1924 nuk mund të cilësohen si revolucion. Vetë “Luigj Gurakuqi, në një intervistë që dha në gazetën ‘Popolo d’Italia’ deklaroi se ngjarjet e qërshorit 1924 nuk ishin një revolucion i vërtetë, por një grusht shteti.” (Cituar nga Robert C. Austin: “Shtegu i pashkelur i Fan Nolit-Demokracia në Shqipëri në vitet 1920-1924”, f.84).

4). Akademia e Shkencave e PS të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i lëtërsisë, “Noli Vepra 1”, Tiranë 1987, f .392.

5). Robert C. Austin, vepër e cituar, f. 197.

6). Donald Kagan, Steven Ozment, Frank M. Turner, “The Western Heritage”, Fourth Edition, Volume II, p. 868.

7). Po aty, f. 1135.

8). “The New Webster’s International Encyclopedia”, Naples, Fl., 1998, p. 676.

9). Revista “Fryma e Re”, Tiranë, 1993, nr. 1, f. 5.

10). Qerim Panariti, “Fan S. Noli, Albumi II”, Boston Mass. 1996, f. 112.

11). Akademia e Shkencave…, vepër e cituar, f. 39.

Shqipëria ka nevojë për një strukturë të pavarur për të luftuar me sukses korrupsionin

by

Këshilli i Europës: Shqipëria progres të limituar në luftën kundër rasteve korruptive lidhur me zyrtarët e lartë dhe punonjësit e sektorit publik.

DW: Z. Rau, GRECO është një institucion i Këshillit të Europës, që funksionon që prej 14 vitesh, që ka rolin e vet në luftën kundër korrupsionit. Pse u krijua, çfarë qëllimesh ka?

Wolfgang Rau: GRECO (Groupe d’Etats contre la corruption – Grupi i shteteve kundër korrupsionit) është një grup ndërqeveritar i ngritur nën kujdesin e Këshillit të Europës për të parë në mënyrë kritike masat që anëtarët e tij marrin për të luftuar korrupsionin. Vlerësimet e GRECO-s i referohen një sërë instrumentave ligjorë të Këshilllit të Europës, të cilat vendet e tij anëtare duhet t’i zbatojnë. Që në krijimin e tij ka qënë e qartë se për të luftuar korrupsionin nuk është i mjaftueshëm vetëm zbatimi i këtyre instrumentave apo mekanizmave. Duhet të ketë kontroll të vazhdueshëm nëse ato janë zbatuar në praktikë dhe si janë zbatuar. Kjo është arsyeja e egzistencës së GRECO-s dhe e pjesëmarrjes në të të 47 vendeve, anëtare të Këshillit të Europës. Kjo lloj përqasjeje shpjegon gjithashtu pse një vend si SHBA u bënë anëtare me të drejta të plota të Grupit që në fillimet e tij dhe po mbështet punën e tij në mënyë aktive. GRECO plotëson kështu aspektin monitorues të Këshillit të Europës me një përqasje tri planëshe në luftën kundër korrupsionit, duke përfshirë edhe përcaktimin e standarteve ndërkombëtare, – si u theksua më lart –dhënien e mbështetjes dhe asistencës teknike. Meqë po flasim për asistencën teknike, GRECO ka kontribuar jo pak në progresin që ka bërë Shqipëria në luftën kundër korrupsionit.

DW: A mund të shpjegoni se cilat janë standartdet anti – korrupsion të Këshillit të Europës?

Wolfgang Rau: Korrupsioni ka qëne dhe mbetet shqetësim i Këshillit të Europës. Në mes të viteve ‘90-të u bë e qartë nevoja për një përqasje multi- disiplinore në këtë fushë të vështirë ku nuk mund të arrihet një sukses afatgjatë vetëm permes zbatimit të legjislacionit. Në këtë kontekst u përpunuan një sërë instrumentash ndërkombëtarë si “Njëzet Parimet Drejtuese për Luftën Kundër Korrupsionit” më 1997, Konventat “Për Ligjin Penal dhe Ligjin Civil për korrupsionin”, të dyja në 1998, “Kodi Model për zbatim nga zyrtarët publikë” në 2000, dhe “Rregulla të përgjithshme kundër korrupsionit në financimet e partive politike dhe fushatave elektorale” në 2003. Këto instrumenta të rëndësishme janë përdorur nga shtetet anëtare, për të cilat GRECO është i interesuar veçanërisht. GRECO u krijua në Maj 1999 me qëllimin e madh të përmirësimit të kapaciteteve të anëtarëve të tij për të luftuar korrupsionin dhe ndjekur, në bashkëpunim, zotimet e tyre në këtë fushë.

DW: Objektivi kryesor është asistenca ndaj shteteve anëtare në luftën kundër korrupsionit, që përbën një nga sfidat kryesore të demokracive në të gjithë botën. Si e realizon GRECO këtë objektiv?

Wolfgang Rau: GRECO ndihmon të identifikojë mangësi në politikat kombëtare anti- korrupsion, duke nxitur reformat legjislative, institucionale dhe vënien e tyre në jetë. GRECO ofron gjithashtu një platformë për të shkëmbyer praktikat më të mira në parandalimin dhe zbulimin e korrupsionit. Në këtë mënyrë shtetet anëtare përfitojnë nga ekspertiza e GRECO dhe rekomandimet specifike për vendin përkatës. Raportet e vlerësimit dhe rekomandimet bazohen në informacionin e shkruar që sigurohet nga autoritete të rëndësishme, nga intervista me aktorë të ndryshëm, përfshirë edhe shoqërinë civile si edhe përmes studimeve paraprake. Plotësimi i rekomandimeve të GRECO-s monitorohet sipas një procedure specifike.

DW: Si është sot situata e përgjithshme në Europë lidhur me korrupsionin?

Wolfgang Rau: Në janar, Thorbjørn Jagland, Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të EuropësI, iu drejtua Asamblesë së KE (PACE) dhe tha: “korrupsioni është sot kërcënimi më i madh për demokracinë dhe dëmton besimin e qytetarëve tek ligji”. Besoj fort se ky vlerësim është i drejtë. Megjithatë, nuk mund të jap ndonjë shifër lidhur me nivelin e përgjithshëm të korrupsionit në Europë, që varion në mënyrë sinjifikative nga një vend në tjetrin, por do të ishte naive të besosh që korrupsioni është në rënie. Sa më i gjatë stanjacioni apo recesioni ekonomik, sa më e madhe të jetë konkurrenca për burimet e pakta, aq më u shumë rritet rreziku i praktikave korruptive për të pasur akses tek këto burime duke shkaktuar kështu dëm të mëtejshëm vlerave demokratike të Europës, institucionet dhe stabilitetin. Pavarësisht nga arritjet e shumta të lëvizjes ndërkombëtare anti-korrupsion, nga intoleranca e dukshme dhe në rritje e qytetarëve ndaj politikanëve të korruptuar, punonjësve civilë dhe drejtuesve të bizneseve, nuk ka asnjë arësye për të rënë në vetëkënaqësi.

DW: Shqipëria, si shtet anëtar i GRECO-s, ka përfituar nga monitorim i i tij i vazhdueshëm dhe rekomandimet. Si do ta përshkruanit situatën në Shqipëri nga perspektiva e GRECO-s, sidomos lidhur me plotësimin e standardeve anti- korrupsion të KE?

Wolfgang Rau: Që nga viti 2002 Shqipëria është vlerësuar tri herë nga GRECO lidhur me luftën kundër korrupsionit. Vendi ka plotësuar tanimë 35 nga 37 rekomadimet e dhëna nga GRECO, që atëhere dhe deri tani. Ky është një rezultat shumë i mirë që tregon se Shqipëria ka bërë përpjekje për të përmbushur rekomandimet e KE. P.sh. Shqipëria ka adaptuar Strategjinë Anti- Korrupsion, 2007-2013, dhe ka promovuar politika dhe masa anti- korrupsion në nivel lokal dhe rajonal, ka reformuar legjislacionin penal lidhur me korrupsionin, përfshirë këtu edhe penalitete për persona ligjorë lidhur me mit- marrjen, ryshfetin, trafikun e interesave, dhe pastrimin e parave. Shqipëria ka marrë gjithashtu masa për të mbrojtur dhe inkurajuar raportuesit e rasteve të korrupsionit. Gjithsesi është e qartë që lufta kundër korrupsionit është një sfidë afatgjatë që kërkon përpjekje të vazhdueshme, sidomos kur është fjala për zbatim efektiv të legjislacionit egzistues. GRECO do të vazhdojë të monitorojë plotësimin e standarteve anti- korrupsion të KE, ashtu si bën për të gjitha shtetet anëtare.

DW: Në raportin e dytë të vlerësimit të GRECO-s, lidhur me plotësimin e këtyre standardeve, të publikuar në fund të qershorit të këtij viti, GRECO merret me dy fusha, për të cilat në Shqipëri ka ndjeshmëri të lartë: inkriminimin e korrupsionit dhe transparencën e financimeve të partive politike. A mund të thoni se cilat janë gjetjet kryesore në këtë raport, cilat janë sfidat që mbeten për t’ u përballuar në të ardhmen nga Shqipëria?

Wolfgang Rau: Shqipëria ka kryer një proces domethënës reformash në të dyja fushat. Mes të tjerash, Kodi Penal u amendua në 2012, për të kriminalizuar qartësisht marrjen e ryshfetit nga zyrtarët e huaj dhe ndërkombëtarë, për të rritur nivelin e sanksioneve për ryshfetin në sektorin privat dhe për trafikun e interesave. Për më tepër Shqipëria ka marrë masa të rëndësishme për të forcuar transparencën e financimeve të partive politike, duke përfshirë donacionet dhe donatorët, siguruar monitorimin e KQZ në dy drejtime: aktivitetin e përditshëm rutinë dhe financimin e fushatës elektorale, si edhe për të përcaktuar sanksione lidhur me thyerjen e rrregullave të financimit. Sfida kryesore tani mbetet zbatimi efektiv, në praktikë i kuadrit të ri ligjor. Në raportin e fundit të GRECO-s për Shqipërinë, për të cilin po flasim, në zbatimin e ligjit në praktikë- sidomos në sa parashikon Kodi Penal lidhur psh me ryshfetin aktiv në sektorin publik dhe privat, trafikun e influences – deri tani progresi është shumë i limituar dhe zbatimi i ligjit është penguar nga një mungesë informacioni dhe mirëkuptimi të përgjithshëm për gjithë sa parashikon Kodi Penal për korrupsionin si edhe nga shtrembërimi i zbatimit të ligjit. Vendi ka nevojë për vazhdim dhe zhvillim të mëtejshëm të masave praktike si treinimet e oficerëve të policisë, gjykatësve dhe prokurorëve.

DW: Në ” Progres- Raport, Shqipëria, 2012″ të Komisionit Europian thuhet se: “ka një progres të moderuar lidhur me luftën kundër korrupsionit. Korrupsioni është mbizotërues në shumë fusha dhe vazhdon të jetë një problem shumë serioz.” Kjo deklaratë e KE-së reflekton gjithashtu edhe perceptimin e opinionit të gjerë publik në Shqipëri për korrupsionin. Lufta kundër tij ka qenë dhe mbetet një nga prioritetet e të gjitha qeverive në Shqipëri por ndërkohë mungojnë tregues domethënës të ndjekjes penale apo dënimit të zyrtarëve të lartë që janë akuzuar për korrupsion. Çfarë mendoni ju për këtë fakt? A ka praktika të dobishme në vende të tjera anëtare të GRECO që mund t’i vlejnë Shqipërisë?

Wolfgang Rau: Ashtu si theksova në krye të herës, GRECO në Raportin e tij, të publikuar së fundi, ka deklaruar se përvoja lidhur me parashikimet e Kodit Penal për korrupsionin ka qënë i limituar, si lidhur me zyrtarët e lartë ashtu edhe në përgjithësi me punonjësit e sektorit publik. Përvoja tregon se duhen përmbushur disa kushte për të luftuar me efikasitet korrupsionin, duke filluar nga një vullnet i fortë politik në nivelin më të lartë politik që përkthehet në masa praktike për të siguruar që policia, akuza, dhe gjykatat kanë në dispozicion mjetet e duhura për të kryer punën e tyre, përfshirë edhe një numër të mjaftueshëm stafi të specializuar. Për më tepër, në shumë vende ngritja e një strukture të fuqishme, të pavarur anti- korrupsion ka provuar të jetë një aset në luftën kundër korrupsionit.

DW: Z.Rau, në Shqipëri, në shtator fillon punën qeveria e majtë e kryeministrit Edi Rama, kryetar i PS-së. Çfarë pritet nga Shqipëria, nga perspektiva e GRECO-s, me qëllim përmbushjen e plotë të standarteve të Këshillit të Europës në luftën kundër korrupsionit?

Wolfgang Rau: Në fund të tetorit, GRECO do të organizojë një vizitë vlerësuese për Shqipërinë në kuadër të raportit të rradhës që ka të bëjë me parandalimin e korrupsionit për anëtarët e parlamentit, gjykatësit dhe prokurorët. GRECO planifikon të adaptojë një raport vlerësim në fillim të vitit 2014 dhe pritet që Shqipëria, të plotësojë brenda 18 muajve rekomandimet që do të përmbajë ky raport. Natyrisht, në këtë fazë, nuk mund të flas për gjetjet e ekipit vlerësues dhe rekomandimet që do të ketë në raportin e GRECO-s, por është e qartë që fushat që do të mbulojë ai janë kyç për funksionimin e duhur të një shoqërie demokratike. Përgjithësisht, lipset angazhim i qartë politik dhe veprimi i vendosur, duke përfshirë si masat parandaluese ashtu edhe ndjekjen penale efektive, gjykimin e veprave penale të korrupsionit për ta luftuar ate me sukses.(DW)