Archives for December 2013

Rubrika e Diellit: Tingellime vendemrash Ilire- ARTA

December 13, 2013 by dgreca

Nga NELSON ÇABEJ/

Arta është një vëndbanim illiro-epirot pranë gjirit të Ambrakisë në Greqi. Si vëndbanim Arta është themeluar qysh nga shekulli IX p.e.s. në brigjet e lumit që mbante të njëjtin emër me të, Arachtos. Në burimet e lashtësisë ajo del me emrin e saj autentik Arachthos (Άραχθος). Siç dihet, emërtimi i vëndbanimeve sipas emrit të lumit mbi të cilin, ose pranë të cilit, ato shtrihen është karakteristik për emërtimin e vëndbanimeve ilire (kujto këtu Naronën, Rizonin, Drinopolin, Skampën, Devollin, etj.). Në atë kohë rajoni banohej nga fisi epirot i atamanëve (athamanes)¹.

Dy shekuj pas themelimit të Arachthos-it, midis viteve 650-625 p.e.s., aty u ngulën edhe kolonë grekë²nga Korinthi, të cilët e ripagëzuan atë si Ambrakia (Ἀμπρακία). Në lashtësi kjo ishte kolonia më e lulëzuar greke në Epir dhe në shekullin V p.e.s., në kohën e luftës së Peloponezit, kishte rreth 25 mijë banorë³. Në vitin 295 p.e.s. Pirua i Epirit e bëri atë kryeqytet të mbretërisë së tij dhe ngriti shume ndwrtesa publike dhe statuja. Pasi kolonia e Ambrakisw u bashkua me Lidhjen Etole, ajo u pushtua nga Roma në vitin 189 p.e.s. Veprat e artit u plaçkitën dhe banorët u shpërngulën në qytetin e ri Nikopolis, që ngriti Augusti pas betejës së Aktiumit në vitin 31 p.e.s.⁴.

Nga shekulli XIII deri në vitin 1318 Arta u bë qendër e një shteti të pavarur, despotatit të Epirit, nën dinastinë e Komnenëve. Pastaj ky shtet mbeti, për thuajse 20 vjet nën dinastinë e italiane Orsini (1318–1337), dhe 20 vjet të tjera nën sundimin e (1837-1359) e car Stefan Dushanit para se të binte për 57 vjet (1359-1416) nën sundimin e fisnikëve shqiptarë. Sunduesit kryesorë të despotatit të Artës ishin princat shqiptarë Pjetër Losha (“Pjetri vrarëlije”) dhe Gjin Bua Shpata, të cilët futën nën sundimin e tyre edhe pjesën më të madhe të Etolisë greke deri në gjirin e Korinthit.

Ndonëse vëndemëri Ambrakia vazhdoi të përdorej nga kolonët grekë dhe nga autorët e lashtë grekë e romakë, etniciteti jogrek i banorëve të zonës dhe hinterlandit bëri që emërvendi Ambrakia të mos mbijetojë në popull e, gradualisht, të humbasë edhe në buirimet mesjetare bizantine (greqisht) të cilat do ta njohin këtë qytet si Arta, d.m.th. me emrin e lashtë iliro-epirot të evoluar në bazë të regullave fonetike të shqipes. Kështu, në vitin 1082, qyteti del në formën e sotme Arta (Άρτα), një formë e evoluuar e emrit të lashtë Arachthos (Άραχθος).

Evolucioni i emrit të lashtë Arachthos (Άραχθος) në Arta ka tërhequr vëmëndjen e gjuhëtarëve për një kohë të gjatë dhe është konsideruar të ketë ndodhur në pajtim me regullat e fonetikës së gjuhës shqipes e me të asnjë gjuhe tjetër ballkanike fqinje, e aq më pak të greqishtes, siç eshtë vënë re dhe diskutuar nga gjuhëtarë si Paul Kretschmer (1866 -1956) në veprën themelore të gjuhësisë së lashtë greke “Hyrje në Historinë e Gjuhës së Vjetër Greke”⁵dhe nga Eqrem Çabej (1908-1980). Ndjekja e formave të njëpasnjëshme të këtij vëndemri në burimet historike e certifikon atë si një shëmbull tipik të evolucionit të një vëndemri sipas ligjeve fonetike të shqipes.

Në shekullin I p.e.s. Tit Livi (Titus Livius Patavinus, 59 BC – AD 17) duke përshkruar betejën e Appius Claudius-it kundër Perseusit tregon se ky i fundit ndaloi afër lumit Aratthus dhe për shkak të thellësisë së tij ndërtoi një urë për të kaluar matanë⁶. Menjëherë pas tij po këtë formë Aratthus gjejmë edhe te Plini Plak⁷. Shndërrimi i -kt- së Araktos (Arachthos) në -tt- të Aratthus-it në shekullin I të erës sonë mundet që tregon se tanimë kishte filluar të vepronin ligjet fonetike të shqipes. Që ky evolucion nuk ka të bëjë me ligjet fonetike të latinishtes, gjuha e nënës e këtyre autorëve, kuptohet nga fakti që të dy ata shkruan 5-6 shekuj para evolucionit të latinishtes vulgare dhe 10 shekuj para daljes së italishtes (nga shekulli X), që dihet se, po ashtu, shndërruan grupin latin -ct- në -tt-. Megjithatw, albanologu amerikan Eric Hamp ka shprehur dyshime lidhur me këtë: “Por pervec sinkopesw sw papritur, -kt– duhej tw jepte -ft- ose -jt-, nga ai nivel”⁸. He believes that ct in Albanian gives -fsh- like in kofshë from Latin coxa. First of all, the syncope in the name is not so surprising if one would bear in mind that Albanian preserves the initial accent of trivocalic Illyrian words. As for the ks > fsh shift this is a rather late law that was active in later Latin borrowings.

Shndërrimi i grupit -kt- në -t- që ndodhi gjatë evolucionit të Arachthos në Arta është një dukuri e shqipes e panjohur në greqishten. Kështu p.sh. -kt- e fjalës protoindoevropianishte *h₂oḱtōtis ‘tetë’ u ruajt në greqishten për të dhënë okto (οκτώ) ‘tetë’, por u reduktua në -t- për të dhënë tetë në shqip. Krahaso edhe humbjen në disa raste të grupit kt- në shqip si në rastin kur protoindoevropianishtja *h₂r̥tḱos – ‘arí’ dha fjalën ari në shqip, ndërkohë që në greqishten grupi -kt- u ruajt për të dhënë arktos (άρκτος) ‘ari’.

Le të citojmë pakëz gjatë Paul Kretschmer-in, një nga helenistët më të mëdhenj të të gjitha kohëve:

“Nga ilirët ka të gjarë vjen asimilimi i emrit të lumit Ἂραχϑος (Ptolem. III 14,6. Liv. 43, 21): Ἂραϑϑος (I.v. Krkyra, IGA. 343), Ἂρατϑος (Polyb. 21, 26, 4. Strab. VII 325), Aratus (Plin. IV 4), Arethon (Liv. 38, 3). Që shndërrimi nga kt në tt, përmes ht është i ilirishtes mund të konkludohet 1) nga shqipja: natë, lituanishtja naktis; dhe nga shqipja pesë, sankskritishtja pañkti (G. Meyer, Alban. Stud. III 5), 2) nga Nesattium istrian (Liv. 41, 15), Nesatium (Plin. III 127), Nesakton (Νέσακτον) (Ptolem. III 1, 27) dhe 3) nga venetishtja rehtiia, të cilën Pauli (Die Veneter p. 256) e shpjegon bindshëm si emrin e perëndeshës Rectia.”⁹.

Referimet

1. Malte-Brun, C. and Huot, J-J-N. (1834). A system of universal geography: or A description of all the parts of the world. S. Walker, Boston, f. 415.

2. Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1996), “Ambracia”, in Hornblower, Simon; Spawforth, Anthony, Oxford Classical Dictionary (3rd ed.), Oxford University Press, Oxford.

3. Oberhummer E. (1887). Akarnanien, Ambrakia, Amphilochien, Leukas im Altertum. T. Ackermann, München, f. 6-7.

4. Peck, H.T. (1898). Harpers Dictionary of Classical Antiquities. New York, f. 64.

5. Kretschmer, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen.

6. Titus Livius (Livy), The History of Rome, Libri 43, 21.

7. Pliny the Elder, The Natural History, Libri IV, 1: “molossorum flumina aphas, arat th us”.

8. Hamp, E. (1966). Ancient Indo-European Dialects: Proceedings. Ed. Birnbaum, H. and Puhvel, J., University of California Press, London, p. 104-105 (97-121): “but apart from the surprising syncope, kt should give ft or jt, and not t from that level”.

9. Kretschmer, P. (1896). Vep. përm. f. 258 : “Von den Illyriern rührt vermutlich auch die Assimilation in dem Flussnamen Ἂραχϑος (Ptolem. III 14,6. Liv. 43, 21): Ἂραϑϑος (I.v. Krkyra, IGA. 343), Ἂρατϑος (Polyb. 21, 26, 4. Strab. VII 325), Aratus (Plin. IV 4), Arethon (Liv. 38, 3). Denn dass der Wandel von kt über ht zu tt illyrisch war, dürfen wir schliessen 1) aus dem Albanesischen: natë, lit. naktis; pesë, skr. pañkti (G. Meyer, Alban. Stud. III 5). 2) aus dem histrischen Nesattium (Plin. III 127), Νέσακτον (Ptolem. III 1, 27). 3) aus venet. rehtiia, dass Pauli (Die Veneter p. 256) ansprechend als Namen einer Göttin Rectia erklärt.”.

APOLONIA, PËRCAKTUAR NGA CICERONI, ISHTE NJË QENDËR E RËNDËSISHME E KULTURËS…

December 13, 2013 by dgreca

… SHKOLLA E RETORIKËS U NDOQ NGA OKTAVIANI/

Nga Gëzim Llojdia*/

Apollonia (Απολλωνία, Apolonia). Një qytet i lashtë që qëndroi në vendin e tanishëm të fshatit Pojani në Shqipërinë e jugut, midis gojës Voiussa(,Vjosa) dhe OLagunas de Soli, në të cilën ishte porti i lashtë. Dëshmi e shkruar në vitin 1958. Autori Pelegrino Claudio Sestierie, shkruan për qytetin antik të Apolonisë. Emri i qytetit të Apolonisë është shkruar në mjaftë nga raportet e studiuesve italian dhe të huaj si dhe nga kronikat dhe traktatet që përmenden në literaturën e huaj.

Në këtë qytet të kthjelluar dikur,sot të ngrysur banorët e saj në pasaportën e tyre kanë pasur të regjistruar qyteti:Apoloni. Nga antikiteti i vonshëm silueta njohu shkëlqimin e madh dhe rënien. Koha e shekullit të shtatë në antikitet , njihej një pikë që përfaqësonte një qytet në pellgun e Adriatikut. Drejtimi. Udhëtarët e botës,para shekujve të Krishtit pyesnin :”Nga ç’rrugë shkohet në Apoloni? Ç’rrugë duhej të merrje për të shkuar në Apoloni? Ose ç’rrugë nxirrej më shkurt për në Apoloni?Periudhat e zhvillimit të saj deri në rënien e qytetit që mbante emrin si simotrat e saj rreth 30,qytete provoi kohë muzgu.

Qyteti është lulja erëmirë,lulja erëmirë nxori polenin e artë,por era i nxori udhëtarët nga kahu i lindjes në perëndim,herë me era jugore të bardha,herë me shtegtarë të hutuar,që në thelb përbënin pushtuesit e ndërlikuar,që zaptuan vise pellazgjike, zbritën ndërkohë në viset ballkanike drejt dyerve të Apolonisë. Qyteti i Apolonisë, qyteza kodrinore, dominon krejt pellgun periferia e largët kap dhjetëra km sitë arkeologjik Konsiderohet zemra e saj pjesa e vizitueshme . Rifillesa e jetës së saj u bë nga pranueshmëria e orëve të gjetjes së monumenteve antike nën brendinë tokës. Ura e dukshme. Figurativisht në Apoloni është ura e dukshme. Rrojnë rrënojat e institucioneve ,mirëpo ato tashmë janë të pagojë,ose flasin zë mekur ç’praj tremijë vjetësh. Pra tashmë ato janë përpos të tjerave,vetëm dëshmitare të erës së zhvillimit dhe qytetërimit .Edhe në këtë qendër ka gjurmë ilire. Ka patur kohë pellazgjike në historinë e njerëzimit. Kjo kohë duhet të ketë filluar lëvizshmërinë e saj shekuj pra shekuj para Krishterimit. Në Apoloni është ura e padukshme. Rrojnë mrekullitë e kohës së antikitetit dhe kohët e zhvillimit të tij. Ka qindra libra në gjuhët e botës,janë derdhur miliona germa plumbi për të ti koncentruar ato në rodhanët e letrave .Historinë e Apolonisë së Ilirisë.

– Eshtrat, thotë P.C.Sestierie, janë të shpërndara në kodrën me të njëjtin emër, pranë një manastiri që është thënë ndërtuar në tempullin e Apollonit, në kodrën e Shtyllas në të cilin ekziston një kolonë e vetme dorik i përkasin një tempulli, dhe në luginën Kryegjata, ku është nekropoil. Vazhdon përshkrimi i P.C.Sestieri, duke thënë:Themelimi i A,(Apolonisë) për shkak të Korintit- daton në vitin 588. C.

Pozicioni gjeografik ka favorizuar zhvillimin e qytetit që shpejt u bë objekt i epshit të maqedonasve, kështu, që nga viti 260, aleate me Romën, dhe në një 229. C, u vu nën mbrojtjen e tij. Përcaktuar nga Ciceroni (nobilis et gravis,fisnik dhe serioz) Apolonia ishte një qendër e rëndësishme e kulturës, shkolla e retorikës u ndoq gjithashtu nga Oktaviani. Përveç veprave të shumta të artit, toka e Apolonisë u kthye në dritë nga rrënojat e shquar të ndërtesave, të cilat na japin një vizion, megjithatë e paplotë, e madhësisë dhe rëndësisë së qytetit.

Një autor tjetër italian Goffredo Bendinelli në vitin 1929 sjell të dhëna rreth qytetit të Apolonisë. Apollonia e Ilirise, thotë ai,qytet i lashtë gjendet në bregdetin e Ilirisë (Shqipëria), sot Manastiri i Pojani, në mes të dy lumenjve, Semeni (Old-Apsus) dhe Voiussa. (Aous), në rajonin moçalor dhe malarike (qendra më e afërt moderne Fier).

Bendinelli, thotë se:Ishte bashkëthemelues me Korintin dhe Korkyrën në sek. VI. C. Mbajtur nga Pirro, si një qytet i perandorisë epirotico, erdhi pas përfundimit të sovran dhe ndoshta pas pushtimit të portit të Brindisit nga romakët (266 BC.)

Në marrëdhënie miqësore me Romën, Apollonia është dhënë në mënyrë permanente te romakët, së bashku me Korkyrën dhe Epidamnos (Durrësi). Bendinelli sipas idesë së tij numëron : hapja e dyerve te legjionet e konsullit Postumius Albino. Senati romak e shpalli Apollonin pastaj një aleat i romakëve. Rregullimi i rrugës ushtarake romake Egnatia, e cila kalon nëpërmjet Gadishullit Ballkanik nga Durrësi dhe Apolonia (Pojani) deri në Selanik (Selanik).

Në 48 Apolonia është pushtuar nga Brutus. Në 44. C. mbahet mend si një qendër e studimeve të Oktavianit.

Rëndësia politike e qytetit është fjalë e saj e pasur, e cila vazhdon pandërprerë nga mesi i shekullit. V. C. deri tek shek. III d. C., me një prevalencë të llojeve dhe simboleve Apollonian, Apollo ,’Αγυιεύς (simbol i obelisku) mbrojtës i qytetit. Ende mbeten të rëndësishme në manastirin e Pojani, me qark të mureve pikërisht identifikueshme, bashkëngjitur një sipërfaqe prej murreve poligonale zgjatur rreth 1550 metra në gjatësi dhe një gjerësi maksimale prej 800: me gjurmët e tempujve, shtëpi private dhe varreve. Në SE. qyteti ka një nimfë, burimi dhe shenjtërorja e nymphs, i famshëm në antikitet (Plini, Natur. hist., III, 145).

Monumentet historike të qytetit

P.C.Sestierie vijonë përshkrimin e tij me Monumentet historike të qytetit.

Muret: një qark prej rreth 4 km, dhe janë ruajtur në masë të madhe. Ata janë të ndërtuar me blloqe drejtkëndëshe të bukura të gëlqerorëve dhe me kulla, e cila, megjithatë, disa gjurmë mbeten. Anën jugore të Akropolit është mbështetur nga një tjetër mur i bukur.

Teatri: nuk është gërmuar ende, por është identifikuar në shpatet perëndimore të kodrës së Akropolit, në formën e një anë patkua të kodrës, dhe për praninë e disa blloqeve të gurit gëlqeror, me formën karakteristike të vendeve në teatër.

Portiku përbëhet nga një mur tarrace i kodrës së Akropolit, i cili është i veshur me 17 niches në frontin ishte një rresht i gjysmës i ndërtimit Jonik. Mes tyre ishte një parmak gur gëlqeror, i zbukuruar.

Tempulli: Dhe në hajat, në një kamare të murit të madh, përveç atyre të tjera, ajo u shndërrua në një tempull apo vend të shenjtë, me një plan drejtkëndëshe, me shtyllat dhe bazat e qosheve gdhendur mbi anët. Në pjesën e poshtme është një altar elegant, në ballin e të cilit janë gdhendur dy rosettes.

Odeon: Më poshtë është një tempull i vogël në Odeon romake, në formë drejtkëndëshe, me mbajtjen e mureve në anën e pasme dhe anët, por me auditorin normalisht. Në pjesën e poshtme është një podium i lartë. Hapat, të cilat ishin të mbuluara me pllaka të gurit gëlqeror të bardhë, janë ruajtur dobët.

Monumenti i Agonoteti: I quajtur kështu në një ndërtesë unike, e cila përbëhet nga një pjesë e jashtme, drejtkëndor (19 x 15 m), me hajat përparme dhe kulmin e pjerrët, dhe një të brendshme me një tremës dhe një auditorium tëvogël me orkestër. Muret janë prej guri të mbuluara me pjese trekëndore, hapi i parë i prej guri, të tjerë dhe tullave. Në pjesën e pasme të auditoriumit ishin dy shkalle, e cila lejoi qasje në këmbët e shkalleve të sipërme. Fasada u dekorua me kolona korintike dhe një kornizë të gdhendur me luks. Ishte një mbishkrim mbi arkitraun. Struktura e bimëve të lartë afër ngjajnë atyre të BOULEUTERION e Mileti, ndoshta edhe ndërtimin e funksionet apolloniate duhej të jetë i ngjashëm.

Akropoli: përfshin dy samite, nga të cilat më i madh është një jugor. Kjo është e dukshme në bazë të një tempull grek, i cili u takon ndoshta një fragment të cohë e lehtë arkaik Jonik bërë nga gëlqerorë, e cila u gjet në afërsi dhe në të cilën janë gdhendur figura e luftëtarëve në luftime.

Banjot romake: në pjesën perëndimore të mureve të qytetit është gërmuar pjesërisht një ndërtesë termike: ata u sollën në dritë: dy dhoma, njëra me një dysheme me mozaik.

Gjimnazi: 300 m nga manastiri janë mbetjet e gjimnazit, që përbëhen nga një palestër kryesor me dhoma rreth tij, njëra prej të cilave është një banjë në terakota. Ndërtuar në një ndërtesë të vjetër, ku mbeten gjurmët, dhe ato i përkisnin dy faza arkaike fillore dhe regjistruar një stater e Metapontum, i stolisur me statuja. Një bazë kishte një përkushtim ndaj Afërditës, të bërë nga pritano Psillo dhe hieromnèmones.

Ndërtesat romake jo larg nga shkolla janë mbetjet e dy shtëpive romake, një nga të cilat ka një atrium qendror, dhe tjetrin në një korridor bërryl, të ngjashme me ato të disa shtëpive helene, për shembull, i Cnidus. Ndërtesat e vogla: në frontin e Odeonit janë mbetjet e një hark triumfale me tre hapje; mes kësaj dhe monumentit të Agonoteti është Obelisku, simbol i Apollo Agyieus, dhe më në fund, në këto është një rrugë e veshur me një rresht të dyqaneve romake dhe një sallë të madhe, ndoshta bibliotekë.

Nekropoli: Kryegjata shtrihet në luginë, dhe përfshin varre greke, të cilat datojnë në shekullin e gjashtë. dhe romake. Së pari janë një pitos, në rastin e pllakave dhe urnë. Ato romake janë nganjëherë monumentale: dy prej tyre ishin në formën e një tempull të vogël, dhe në njërën prej këtyre janë gjetur, fragmente,portreti statujat e pronarëve.

Nga veprat e shumta të artit gjendet brenda qytetit të lashtë, pjesa më e rëndësishme është sigurisht një fragment i shiritit arkaike të tipit jonik, me përfaqësimin e një beteje, ajo duhet ti përkiste një tempulli në Akropolit. Përveç kësaj, Muzeu i Luvrit ka një bust mermeri që përkiste një kopje të Praxiteles në prehje, dhe Kunsthistorisches në Museum Vjenë ruan kreun e një kopje të Ludovisi Ares dhe Muzeu në Tiranë mbanë kopjen kokën e Meleager të Scopas. Skulptura shumë të tjera nga periudha të ndryshme janë nga Apolonia. Pausanias kujton ofertën kushtimore dedikuar nga Apolloniati në Olimpia, për të fituar kundër Thronion, nga Lykios, bir i Myron (Paus., V, 22).Veprat e tij më karakteristik të Apolonisë janë yje. Crespan gdhendur në gurë gëlqerorë, janë tipike dhe dallohen menjëherë nga ato nga vende të tjera prej elementeve dekorative karakteristike.

Burimet klasike. – Neës topografik: 1) Steph. Bizantit, s. v. A. 2) Straboni, VII, 322; IX, 424, 3) Herodot, IX, 92-93;. 4.) Aelian, Miscellaneous Historiae, XIII, 15, 5) Scylax, 26, 6) Ptol, III. , 12, 2, 7) Perëndi Cass., XLV, 3, 8) Plin. Jo,. hist., III, 145.

*Master.Anëtar i Akademisë Evropiane tëArteve- Autori ka drejtuar parkun arkeologjik të Amantia

Nelson Mandela – ‘Madiba’ i njerëzimit

December 13, 2013 by dgreca

Gëzim Alpion/Angli, 13 dhjetor 2013/

Pavarësisht nga këshilla që Stephen Colbert ofroi këtë javë, edhe pse vetë nuk jam nga Afrika e Jugut, unë po i referohem Nelson Mandelës si ‘Madiba’ (figurë atërore), për të cilën kam arsyet e mia.

Gjatë fëmijërisë time në Shqipëri, emri i Mandelës përmendej rregullisht nga mediat që kontrolloheshin nga shteti. Vëmendja që Enver Hoxha i kushtoi Mandelës ishte sa hipokrite po aq edhe paradoksale duke pasur parasysh aparteidin që qeveria e tij ushtronte mbi popullin.

Në rini kalova 7 vite në Afrikë, ku pata mundësinë për të parë nga afër sa magjepës është ky kontinent. Lënda ‘Romani Afrikan në Gjuhën Angleze’, që ndoqa si pasuniversitar në Kajro, më dha një mundësi tjetër për të mësuar edhe më shumë për vendlidjen e historisë së njerëzimit.

Në qershor 2007 shkova në Xhohanesburg për të dhënë një kumtesë në Universitetin e Witwatersrand. Pavarësisht nga rëndësia e konferencës, e cila u përshëndet nga znj. Graça Machel, gruaja e tretë e Mandelës, një nga motivet kryesore përse ndërmora udhëtimin e gjatë për në Afrikën e Jugut ishte të vizitoja Soveton, për të cilën kisha dëgjuar aq shumë, sidomos që nga protestat e vitit 1976.

Megjithëse tingëllon si klishe, në Soveto ka kaq shumë gjëra për të parë. Si sociolog nuk mund të mos vëreja hendekun e dukshëm midis milionerëve të saj dhe skamjes së atyre që banojnë në lagjet e varfëra të cilat janë shfaqur pas përmbysjes së aparteidit. Me gjithë arritje e rëndësishme gjatë dy dekadave të fundit, Afrika e Jugut mbetet një vend me pabarazi të mprehta sociale.

E rëndësishme është që kombi ylber, që Mandela ndihmoi të krijoj, e shikon të ardhmen me optimizëm. Kjo është përshtypja që krijova nga bisedat me kolegët nga Afrika e Jugut në Universitetin e Witwatersrand-it, si dhe nga vizitat që bëra në Soveto tek shtëpia e Mandelës, ku banoi nga 1946-1962, dhe Muzeumin Pieterson Hector, apo në Muzeumin e Aparteidit, që ndodhet ndërmjet Sovetos dhe Xhohanesburgut.

Logjika e Colbert-it se i vjen çudi kur dëgjon njerëz që nuk janë nga Afrika e Jugut t’i referohen Mandelës si ‘Madiba’ më sjell ndërmend argumentin e kundërshtarëve të Nënë Terezës se asaj nuk duhet t’i referohemi si ‘nënë’ pasi nuk pati fëmijë vetë.

Mandela është ‘Madiba’ i njerëzimit ashtu si edhe murgesha shqiptare është ‘nëna’ jonë. Duke mbrojtur të drejtat e njerëzve të diskriminuar në bazë të ngjyrës së lëkurës, gjë që e bëri duke sakrifikuar lirinë e tij, Mandela dha kontributin e tij të rëndësishëm për të na rikthyer dinjitetin tonë kolektiv.

FILMI, “WALESA:NJERIU I SHPRESËS”

December 13, 2013 by dgreca

“Pa Zërin e Amerikës unë nuk do të isha njeriu që jam sot” (Lech Valesa)/

Nga Frank Shkreli/

Thuhet se çdo brez dhe çdo shekull i ka njerëzit e vet të cilët me jetën, me veprat dhe shpesh edhe me vuajtjet e tyre ndryshojnë shoqërinë në të cilën jetojnë, ndërkohë që jehona e veprave të tyre ndryshon edhe botën. Njëri prej tyre, Nelson Mandela, që u cilësua si “një gjigand i historisë”, ndërroi jetë ditët e fundit dhe do varroset këtë fund jave. Një tjetër personalitet i historisë së shekullit të kaluar, vepra dhe guximi i të cilit ndryshuan jo vetëm vendin e tij, Poloninë, Europën, dhe mund të thuhet edhe mbarë botën — është Lech Walesa, ish-elektricisti polak, themeluesi i sindikatës polake Solidarnost, njeriu që tundi sistemin komunist anë e mbanë Europës dhe në ish Bashkimin Sovjetik, para se të zgjidhej, më në fund me vota të lira, presidenti i parë i Polonisë, në vitin1990. Si fitues i Çmimit Nobel të paqës për rolin paqësor që ai luajti gjatë asaj periudhe, së bashku me një patriot tjetër polak, Papa Gjon Palin e dytë në rrëzimin e komunizmit në vendin e tij — historia e Lech Walesës njihet mirë tanimë në e mbanë botës.

Lech Walesa, Ronald Reagan dhe Papa Gjon Pali i dytë e kishin kuptuar mirë etjen e njerëzve për liri. Secili në mënyrë të vet dhe me ardhjen në fuqi të Mikhail Gorbaçovit në Bashkimin Sovjetik, të gjithë së bashku përfshirë protagonistë të tjerë, ndihmuan në shkundjen e themeleve të diktaturës komuniste në Europë, me besimin se në këtë botë ekzistojnë disa të vërteta morale dhe të drejta bazë të cilat bashkojnë të gjithë njerëzit. Ata vepruan me bindjen se të gjithë njerëzit — secili prej nesh –gëzon të drejta të barabarta e themelore të njeriut, të drejta të cilat na i ka falur Perëndia. Dhe se këto të drejta nuk janë pronë e ndonjë qeverie apo pushteti civil, ushtarak ose të ndonjë diktatori të kësaj bote, për t’u mohuar ose për t’u shkelur sipas rastit e dëshirës, por ato janë, sipas Kushtetutës amerikane, të pamohueshme dhe të patjetërsueshme për të gjithë njerëzit kudo dhe për të gjitha kohërat. Mbrojtja e këtyre të drejtave ka ndihmuar që raca njerëzore të mbijetojë duke i mbështetur ato kundër diktaturave të llojllojshme politike, ideologjike dhe ushtarake të këtij shekulli, përfshirë komunizmin, përball rreziqeve të mëdha. Lech Walesa, si një elektricist i thjeshtë por i guximshëm gjatë viteve 1980, u përballua me komunizmin e egër ndërkombëtar, i cili i mohonte dhe i shtypte këto të drejta të njeriut popullit të tij, ndërkohë që ai ishte i bindur se këto të drejta themelore bazë për të gjithë njerëzit, përbënin parimet e nevojshme për një jetesë të përbashkët me të drejta të barabarta, në një shoqëri të lirë dhe në një botë të lirë, për të gjithë.

Bota më në fund njohu guximin dhe kurajon e Lech Walesës, ndërkohë që në vitin 1983 i akordohet Çmimi Nobel për Paqë, për përpjekjet e tija në favor të të drejtave dhe lirive njerëzore. Ndonëse ai nuk shkoi në Oslo për të marrë çmimin Nobel nga frika se autoritetet komuniste polake nuk do e lejonin të këthehej në atdhe, ai dërgon në vend të tij bashkshorten Danuta e cila lexoi fjalimin në emër të Ualesës, duke përmbledhur filozofinë e tij të thjeshtë në favor të drejtësisë dhe solidaritetit njerëzor dhe kundër shtypjes, duke thënë: “Ne dëshirojmë paqë — dhe kjo është arsyeja që ne nuk kemi përdorur kurrë dhunën fizike. Ne dëshirojmë megjithë shpirt drejtësinë — dhe kjo është arsyeja se pse ne jemi të vendosur në luftën tonë në mbështetje të të drejtave tona. Ne kërkojmë lirinë për bindjet dhe mendimet tona, dhe kjo është arsyeja që ne nuk jemi përpjekur kurrë të skllavërojmë ndërgjegjen e njeriut. Ne respektojmë dinjitetin dhe të drejtat e çdo personi dhe të çdo kombi. Objektivi për një të ardhme më të mirë për botën, duhet të arrihet nepërmjet një pajtimi të ndershëm të interesave të kundërta e konflitkuale dhe jo nepërmjet urrejtjes dhe gjakderdhjes. Për të ndjekur këtë rrugë, është e nevojshme pasja e fuqisë morale dhe mbështetja e solidaritetit njerëzor.” Eventualisht, këmbëngulja ndaj kërkesave të tija dhe të lëvizjes Solidarnost si dhe të disidentëve të tjerë, çoi më në fund në mbajtjen e zgjedhjeve të lira në Poloni dhe në vitin 1990, kur ai zgjidhet president i Polonisë me një mandat 5-vjeçar.

Për jetën dhe veprimtarinë e Lech Walesës, janë shkruar shumë libra dhe në gjuhë të ndryshme, përfshirë edhe autobiografinë e tij, “Lufta dhe Triumfi”, por tani regjisori polak i filmave Andrzej Vajda, sipas tij “në përpjekje për të dëshmuar të vërtetën”, i paraqet botës historinë e Lech Walesës dhe të Lëvizjes Solidranost me filmin, “Walesa: Njeriu i Shpresës”, që u shfaq javën e kaluar në Uashington, ku morën pjesë edhe një numër kongresmenësh dhe senatorësh amerikanë. Filmi, që tani është emëruar për kategorinë e filmit të huaj më të mirë, mbulon një periudhë prej dy dekadash të historisë polake, duke filluar nga trazirat e vitit 1970 në qytetin bregdetar Gdansk, e deri në rrëximin e komunizmit më 1989. Filmi, “Walesa: Njeriu i Shpresës”, i cili po shfaqet në Europë dhe në Amerikë, përmban edhe pjesë dokumentare origjinale nga jeta e udhëheqsit të Solidarnostit dhe nga ngjarjet e ndryshme ashtu siç kanë ndodhur në Poloni gjatë asaj periudhe.

Filmi paraqet të mirat dhe të këqiat nga jeta e Lech Walesës, dhe kritikët në përgjithësi janë dakort se, Lech Walesa paraqitet si një individ i cili, megjithë të metat e tij, u përpoq të bënte atë që kishte mundësi si person, përballë jo vetëm vështirsishë të mëdha, por edhe përballë rreziqesh të pa-imagjinueshme për jetën e tij dhe të shokëve të tij. Vet Lech Walesa, megjithëse sipas medias jo krejt i kënaqur me filmin, ka thenë se regjisori Vajda ka bërë përgjithësisht një punë të mirë, duke i thënë Zërit të Amerikës — me rastin e prezantimit, të filmit “Lech Walesa: Njeriu i Shpresës” në Uashington, se ndonëse regjisori ka bërë një punë të mirë duke e paraqitur atë si një “sindikalist dhe revolucionar të thjeshtë”, ai shtoi se filmi i ri mbi jetën dhe veprimtarinë e tij, në të vërtetë nuk përfshinë disa aspekte të rëndësishme nga jeta e tij. Por, “Jeta ime” shtoi ai, “është plot me ngjarje të ndryshme, dhe si e tillë është e pamundur që të përfshihen të gjitha në një film prej dy orësh.”

Në një intervistë të shkurtër javën e kaluar në Uashington me korrespondenten Vivian Çakarian të Zërit të Amerikës në anglisht, Lech Walesa, presidenti i parë i Polonisë që u zgjodh me vota të lira pas rënjes së komunizimit, theksoi rolin jetik, që sipas tij, ka luajtur Zëri i Amerikës në informimin e popujve nën thundrën e komunizmit gjatë luftës së ftohtë. Duke pohuar se gjatë asaj periudhe, ai dëgjonte shpesh Zërin e Amerikës, u shpreh se, “Pa Zërin e Amerikës, unë nuk do të isha njeriu që jam sot”, ndërkohë që shtoi se, “Një e treta e fitores tonë i detyrohet Zërit të Amerikës.”

VERA QË MARTOHET NË DIMËR

December 12, 2013 by dgreca

-Ose, -SA KUJTIME MË ZGJOI KJO DASËM/

Vila Barone, 8 dhjetor 2013- Mund të bëhen video shumë interesante edhe per këtë dasëm por këto që kujtoj unë janë vetem në “videon” e ndergjegjes, ose më thjeshtë akoma, janë në kujtesen e dekadave të shkuara që po nuk i shkruam, një ditë (bashk me ne autoret) edhe mund të harrohen! At’herë nuk kishim video por i kishim mendët në kokë, e tash në prag pleqërie, kur fillojne e rrallohen ngapak edhe mendët e kokës regjistrojmë perditë edhe video .(Hahaha… Në dasëm jemi, le të bejmë edhe ndonjë shaka edhe per faktin se fjala e shkruar dhe fotoja nuk konkurohen lehtë. Në fund të fundit,mua me lejohet qe tua mbaj pak anen njerzve të mi dhe zanatit tim/

Nga Zeqir Lushaj/

Nusja Vera Grosh Matoshi, po martohet në dimer por na vjen ashtu siç e ka emrin Verë.Në Vila Barone Manor 737 Ihrogs Neck Expressivay Bronx, New York, ishim në dasmen e kusherires sime, vajzes se Groshit e te Shemsies, zonjes se nderuar Vera Matoshi e cila u martua me djaloshin tiranas Dritanin, djalin e Hamdi e Nadire Memaçi. Dasma si dasma, e aq me shumë në midis të NY, në USA. Ndaj unë krahas per dasmen e cila ishte e nivelit të lartë, dua të percjell tek lexuesit e ZSh-së edhe disa kujtime që më zgjoi kjo dasëm. Mund të bëhen video shumë interesante edhe per këtë dasëm por këto që kujtoj unë janë vetem në “videon” e ndergjegjes, ose më thjeshtë akoma, janë në kujtesen e dekadave të shkuara që po nuk i shkruam, një ditë (bashk me ne autoret) edhe mund të harrohen! At’herë nuk kishim video por i kishim mendët në kokë, e tash në prag pleqërie, kur fillojne e rrallohen ngapak edhe mendët e kokës regjistrojmë perditë edhe video.( Hahaha…E kam fjalen per vete dhe brezin tim. Në dasëm jemi, le të bejmë edhe ndonjë shaka edhe per faktin se fjala e shkruar dhe fotoja nuk konkurohen edhe lehtë. Ne fund të fundit, mua me lejohet qe tua mbaj pak anen njerëzve të mi dhe zanatit tim-

Ah, vallet tona , pambarimisht te bukura e shumë festive…

Çifti i ri, Vera e Dritan Memaçi në ketë vallëzim, si kujtim i papersëritshëm i jetës.

Ne dasem kercejne te gjithe, por ama, kercimi i çiftit eshte me i mireprituri edhe … edhe pse e mbushë dyshemene me dollarë…! Çifti i ri, Vera e Dritan Memaçi në ketë vallëzim, si kujtim i papersëritshëm i jetës.

Te shoqruar me kenget e te mirenjohurit Gezim Nika dhe orkestra e tij tradicionale edhe me tupan, joshem të kercejme edhe ne që nuk ia kemi fort zanat asaj pune.

…Te gjitha rruget te çojnë tek torta. Çifti, (per here të parë publikisht, ushqejne njeri-tjetrin jo veçse me embelsire, plor edhe me pirunin e doren e bashkshortit… Hajde, ju qofte per hajr, – urojnë të gjithë.

Dashuri e embëlsirë e paçi gjithë jeten…

…Sonte po martohet Vera, por ajo nuk e din se ketu e rreth 50 vjetesh më parë une kam qene deveri i nanes se saj, Shemsies (dever quhej ai qe merrte per dore kalin e nuses). E ku pa? Prej në Dragobi e në Gri. Në një ditë vjeshte të vonë, që nuk pushoi shiu gjate gjithe rruges. Por shiu ishte “bereqet’ dhe nusja na erdhi jo veç e mirë por edhe me bereqet. Lindi e rriti me Grosh Matoshin djem e vajza nga ma te miret qe njef fshati i Grise dhe me tej. Vertetë që at’here nuk kishim limuzina por Doria (kali) i shalës i Halil Shiqerit ishte me emer në krejt Krasniqe. Sot djali i Halilit, Zenuni, punon ketu ne USA me limuzinë moderne e merr shume para, por emërin e ka pas me te madh i ati, vellai i Groshit e Sherfiti, Halil Matoshi.

…Mbaj mend shume gjera te bukura nga ajo dasëm e prinderve te Veres qe po martohet sonte, e ku kafet e piqte Ramë Selmani e kapuça kam luajtur deri vone në mes-nate me Avdi Rexhen e me Agë Imerin. Kengetar i dasmes ka qene talenti i asaj kohe Hasan Avdia. At’herë une isha nxenes ne pedagogjiken e Shkodres dhe more leje veç per ate dasem per te cilen Groshi me dergoi telegram, bile te vertetuar nga keshilli popullor i fshatit. E sot, në dasmen e Veres, jam 64 vjeçar, ne prag-pensioni e kam ardhur ketu ne NY, jo fort nga larg, nga NJ-fqinjë.

Si lidhen kujtimet, si lidhen ngjarjet me emrin Jetë!…

Vallet tropojane nuk kane te sosur. E dua te theksoj se kesaj familje i shkojne kaq shumë vallet. Vet Groshi që marton sot vajzen por më shumë edhe vellai i tij Sherifi i paharruar e kanë dashur fort kengen e vallen, fyellin e çifteline dhe kane qene te preferuar ne familjet griçore ne shume gëzime e festa. E po, jane nipat e të famshmit kengetar të Gashit, Murat Alisë se paharruar laurat i disa festivaleve Kombetare të Gjirokastres. Ne kete familje ku jeta ka çarë me veshtiresit e kohes jo pa vuajtje e halle, ashtu si edhe per shume e shume te tjerë, kane munguar shume here e shume gjera deri edhe te domosdoshmet, ama kurr nuk ka mungue çiftelia e fyelli, defi e tupani. Pra, kurr nuk ka munguar hareja e gezimi. Me Groshin e me motren tjeter Zhujen kam edhe aq kujtime te bukura nga vitet e rinise kur kullosnim bagetit ne bjeshken tonë të dashur, në shpellat e Agës në Shtyllë të Grisë.

…Djali i Sherifit bashkë me dy hallat, sot e ndjekin dasmen e kusherires nga Grija, nga kullat e Matosheve poshte plantacionit gjigand të geshtenjave, ballperballë e në kufi me Qytezen e lashtë të Rasujës. Koha e re ka krijuar mundesi te medha komunikimi e nderlidhjeje qe deri vone ishin as te menduara as të para në enderr sidomos në malet tona.

…Per ne emigrantet keto dasma jane edhe me shume se gëzim i zakonshem se po takohemi, shiheni e shmallemi edhe me njeri-tjetrin, me shokë e miq që na kane ndarë jo veç vite por edhe dekada. E lidhjen mes koheve na e bëjnë edhe me mirë sidomos brezi i vjeter i emigranteve qe kane hequr edhe me shume larg atdheut e ne kushtet e informacionit thuajse te pamundur per familjet e te afermit e tyre. Dhe nje shembull tipik eshte edhe vet motra e Groshit, motra Pulë Shiqerja me te cilen kam kenaqesi te ju percjell edhe kete foto më poshtë.

Pulë Shiqerja, ma e madhja bijë e familjes së Matosh Lushës

Kur u arratis motra Pulë nga Shqipëria në vitin 1949, në Gri linda unë (Z. L.)

Është më e vjetra bijë e Matoshëve të Grisë në USA. At’here motra Pule u arratis, ndersa sot Vera qe po behet nuse eshte shtetase amerikane me krejt familjen e Grosh Matoshit mbi 20 veta djem e vajza, nipa e mbesa. Kohet e reja hapen rrugë e mundesi të reja. Dhe kjo familje jane nje nder shembujt me te mire se si duhet te shfrytezohen keto mundesi me pune te ndershme e sjellje shembullore. Pulë Shiqerja, ma e madhja bijë e krejt familjes së Matosh Lushës. Si per koinçidencë por më pelqen të shkruaj poshtë kesaj fotoje-kujtim se; -Kur u arratis motra Pulë nga Shqipëria në vitin 1949, në Gri linda unë (Z. L.)

…Duke parë Pulen sot, kujtoj edhe motrat e saj te dashura ne Gri qe mosha i ka lodhur jo pak, Zhujen e Fatimen, çikat e nderuara te Shiqer Izlamit. Sot te dyja jane kthyer ne trojet e babes per te ndihmuar njera tjetren e per te qene afer njera tjetrës. Eshte e dalluar kjo familje per dashurine ndaj gjakut te vet, per dashurine ndaj njerezve ne çdo kohe e situate. Jane modeli i mirensjelljes e korrektesisë tash sa breza në katundin e Grisë.

Babai i Pules dhe i Groshit si dhe axha i tyre, Shiqer e Sadri Izlami permenden edhe sot ne krejt zonen per fisnikeri e dashuri njerezore, per unitet familjar e ndershmeri. Atë ju urojme edhe ketyre kusherinjeve, djem e vajza, nipa e mbesa…Te duam njeri tjetrin. Te shkojme mire e te mbajme gjalle shprehjen qe perdoret jo veç ne Gri kur eshte fjala per unitetin e dashurine vellazerore: “Si Sadria e Shiqeri”. E aq me teper kjo lypset sot qe jemi ne dhe’ te huaj, udheve të botes në kerkim të një jete pak më të mirë.

…Sot, 8 Dhjetor eshte rradha e festimeve tek dhenderri, por une si i krahut te bijes (nuses), urimin me kete reportazh modest e nisa heret per revisten ZemraShqiptare ne Londer, pra flas nga dasma e percjelljes se Vera Matoshit… Dhe ndoshta ju mbajta pak si mbrapa ne kohë me kete paralelizem kujtimesh rreth gjysemshekullore por pa ato kohe, ato vuajtje dhe arritje nuk kishim ardhur si duhet deri tek kjo dasem e hareshme e Veres ne NY-USA.

…!

Faleminderit Kushja ime Vera Matoshi (sot e mbrapa Memaçi), që më ftove në dasem, që na kenaqe me një dasem të mrekullueshme, por, faleminderit sidomos qe me zgjove keto kujtime qe shkrova me lart e qe them se e zbukurojne e pasurojne edhe kujtimin tuaj (e neser te femijeve tuaj), per vet jeten e te parve tu e martesen e sotme per te cilen urojme perseri e perseri: “qoftë jetëgjatë”, ose siç thone andej nga Toska “u trashëgofshi per fare!”.

Ndersa ne revisten ZSh, mbetet ky shkrim kujtim si kesaj dasme, ne kompjuterin e kusherires Vera e te familjes Matoshi ne USA, them se do mbetet ky kujtim i derguar ne adrsen e tyre, dje me 7 dhjetor 2013, nga NJ, USA:

URIM PER MARTESË

E DASHUR KUSHE, VERA GROSH MATOSHI

-Të trashëgoheni në lumturi!

-Zoti ju dhashtë shëndet e fat në jetë!

-NJ, USA, 7 Dhjetor 2013-

-Fotot nga: Gëzim Ramë Ymaj-

-Per Gazeten DIELLI, 11 dhjetor 2013-