Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for May 2014

Poeti e publicisti Faik Krasniqi iu bashkua LDK-së

by

Poeti, studiuesi e publicisti Faik Krasniqi është anëtarësuar në Lidhjen Demokratike të Kosovës. Krijuesi nga Prishtina, i cili ka bërë emër me krijimet e tij jo vetëm në gjuhën shqipe, po edhe në gjuhë të huaja, iu bashkua lidhjes që u krijua dhe u profilizua nga intelektualët më të shquar të Kosovës, të cilët, siç e thoshte Presidenti Rugova, LDK-në e shndërruan në besë e shpresë për popullin e Kosovës.
Faik Krasniqi, përveç të tjerash, ka qenë kryeredaktor i portalit elektronik “Takennews.com”, redaktor i portalit “Nacional Albania”, redaktor në gazetën ”Lajm” dhe publicist në shumë gazeta shqiptare dhe të huaja .
Bashkimi i poetit e publicistit të njohur, Faik Krasniqi, me LDK-në vetëm sa e përforcon atë bindjen e përgjthshme në Kosovë, se Lidhja Demokratike e Kosovës kaq qenë përherë shtëpia e intelektualëve të vendit dhe se e tillë do të mbetet edhe në të ardhmen.
Interesimi i gjerë i intelektualëve të të gjitha profileve, i shkrimtarëve, ekonomistëve, juristëve, mjekëve etj., për t’u bërë pjesë aktive e LDK-së dëshmon afërsinë dhe sensibilitetin që kanë ata për frymën dhe vizonin e LDK-së, që, në fakt, është fryma dhe vizoni i vërtetë i popullit të Kosovës.

Hijet e frikshme të së kaluarës

by

Nga Fatmir LAMAJ/ Ish i Perndjekur Politik/
E kaluara sërisht po na vret me hijen e saj të përgjakur që kohët e fundit po e shfaq hapur qëllimin e vet ogurzi e agresiv për ringjallje. Hijet e saj po enden të etura për gjak nëpër natën e errtë të tranzicinit anonim shqipëtar duke kërcënuar “trimërisht” rrikthimin e saj tragjik. Askënd nuk mund të shqetësoj më kori kukuvajkave enveriane i përbërë nga dordolec të atrofizuar që bartin akoma në mëndjet e tyre të mykura dhe në zemrat e tyre të kalbura mbajtja e portreteve të diktatorit më gjakatarë që ka njohur historia e këtij vendi, por duhet të shqetësoj çdo shqiptarë që i dhimbset ky popull e ky vend për atë që po ndodh aktualisht kohët e fundit. Në qoftë se tendenca e këtij fenomeni rrënues do të ishte ekskluzivizitet apo qëllim në vetvete i një pjese nostalgjikësh arkaik, të lidhur kriminalisht nga komplekset e fajit me të kaluarën dhe e lokalizuar në periferi të jetës politike të këtij vendi ky nuk do të përbënte ndonjë shqetësim të madh,por këtu ka diçka më shumë. Në festimet e fundit komuniste, si në 5 Maj e në 24 Maj nëpër homazhe e tribuna me grushtin ngritur, me grushtin si simbol i përshëndetjes komuniste dhe përçarjes kombëtare deri në tragjedi deri dje i “harruar”, sot “çuditërisht” ngrihet guximshëm e paturpësisht si mesazh ogurzi për një rikthim të së shkuarës sllavo-komuniste dhe jo si një gjest pa qëllim për “rilindjen”, e premtuar nga politikanët që sot janë në pushtet . E keqja këtij vendi nuk mund t’i vij kurrë nga një turmë nostalgjikësh që kërkojnë rehabilitimin e figurës makabre të Enver Hoxhës, se në kopshtin e harlisur me barishte të keqija të pseudo demokracisë shqipëtare vërehet me shqetësim e dhimbje se këta rilindas të vetëshpallur të tillë po zhgënjejnë çdo ditë e më shumë shqipëtarët në shpresat e tyre se këtu do të ishin ndryshe, por koha si një laktus i pamëshirshëm po tregon të kundërtën duke shngjyrosur çdo ditë e më shumë premtimet e dikurshme. Rilindja vdiq pa lindur sepse mitra e infektuar ku ajo u ngjiz si ide e premtim nuk mund t’i jepte asaj mundësi për të jetuar, toka e atij livadhi që rriti për 50 vjet vetëm barishte helmuese ishte helmuar njëherë e përgjithmonë dhe ajo nuk mund të riprodhonte lulet e premtuara veçse bimësin e trashëguar. Kur Pandeli Majko ngre grushtin në sy të Ambasadorit Amerikan, grushtin si simbol të përshëndetjes komuniste dhe e quan atë si symbol të bashkimit kuptohet që gjërat kanë ecur shumë larg. Majko i vlerësuar aq shumë nga administrata Amerikane e kohës dhe presidenti i famshëm amerikan Bill Klinton, simboli unikal i çlirimit të Kosovës i cili e priste Majkon në shtëpinë e Bardhë me përkujdesjen e ngrohtësinë e vëllait të madh për të voglin; kjo tregon se trashëgimia komuniste në Shqipëri ka marrë përmasa tragjike dhe me shpejtësi po kthehet frikshëm në një kërcënim vdekjeprurës për të ardhmen e këtij vendi dhe e këtij populli. E keqja e madhe është se ky person ka përsëritje të vazhdueshme në “bëmat” e tij kur arrin ta quaj Mitat Frashrin , kokrra e kolaboracionistit; Mitat Frashari një nga potriotët më të mëdhenj të ketij vendi i cili deri në vdekje i shërbeu me devocion proverbial kauzës kombëtare dhe jo kauzës sllovo ortodokse të komunizmit të cilët baballarët tuaj i shërbyen me zellin e shërbëtorit të përulur duke e shndërruar këtë vend në oazin e vdekjes e skllavërisë në mes të europës së qytetëruar e demokratike. Në një bisedë që kam patur shumë kohë më parë, Mars 1999 së bashku me disa miqtë e mi me Sali Berishën, i kam thënë këto fjalë: njëriu gjithçka mund të tradhëtoj në jetë e nga gjithçka mund të tradhëtohet përveç origjinës, atë as nuk e tradhëton dot e as ajo nuk të tradhton kurrë. Mesazhi besoj se është tepër i qartë se kodi gjenetik si në aspektin biologjik e atë politik mbetet gjithmon faktor determinues në mënyrën e të vepruarit dhe të menduarit. S’mund të ndodhte ndryshe më 24 Maj në Përmet, kur Meta së bashku me korin e kukuvajkave do këndonin arjen e vdekjes së këtij kombi Enver Hoxha tunjateta Ilir Meta gjithçka që ka arritur në politik ose më mirë në bisnes politikën e tij e ka realizuar me sensin e fort pragmatist duke u shëndërruar në një rast të vaçantë në politikën shqiptare e më gjërë. Biri i një oficeri që deri vonë shiste lakra te pazari i ri me ambicje politike e qëllime të qarta pasurimi, diti të lundronte mjeshtërisht në ujrat e turbullta të politikës shqiptare duke u ngjitur dhe për hir të disa konjukturave deri në majat e saj më të larta . Kur dinaku Nano ja ndërpreu karrierën e tij në pushtet ai ishte bërë mjaftueshëm i fuqishëm ekonomikisht për të krijuar lëvizjen e vet politike të cilën e pagëzoj LSI. Në këtë lëvizje u përfshin të gjithë të pakënaqurit prej Nanos, ekstremistët komunistë, ish sigurimsat si dhe zyrtarët e nënpunësit e doganave dhe policisë të hequr për korrupsion ( dhe kur të hiqte Nano për korrupsion, kuptohet se sa i ndershëm ishte). I mbijetoi rastësisht dështimit të plotë në 2009 për shkak se Berisha nuk e arriti numrin e nevojshëm për të qeverisur duke hyrë në një koalicion nga i cili përfitoi shumë dhe duke dëmtuar akoma më shumë Berishën, të cilin e braktisi si aleat në momentin që i kishte rrëmbyer gjithçka, si dhe mundësinë e fitores së pamundur. Sot ai ka rreth vetes pjesën më konservatore e më fajsore të diktaturës, si enveristët e ish ushtarakët (ish sigurimsat), me të cilin bashkohen për të kënduar arien e vdekjes së këtij populli “Enver Hoxha Tungjatjeta”. Komunistët kanë 70 vjet që akuzojnë Zogun për një krim të pakryer, vjedhjen e floririt nga arka e shtetit shqiptar, ndërsa “çuditërisht” për thesarin e shtetit që u vodh ditën për diell kur ju zoti Meta ishit kryeministër, po hesht plotësisht. Në këtë vend kanë kaluar shumë pushtues, por askush nuk u ka rrëmbyer shqiptarëve pronën e pasurinë, me dhunë siç bëri “babai juaj” Enver Hoxha, që u rrëmbeu shqiptarëve gjithçka që ata kishin, deri edhe jetën. Mijra e mijra shqiptarëve j’u rrëmbyen pronat dhe floriri nëpërmjet torturave më çnjerëzore; floriri i grumbulluar prej shekujsh në këtë vend prej stergjyshërve, gjyshëve, baballarëve dhe prej vetë atyre… dhe sot ai flori dergjet në heshtje si një dëshmi tronditëse në bankat e huaja, ku në çdo kallëp të tij është një rënkim, një grusht lot, si dhe një jetë e marrë padrejtësisht nga kryexhelati Enver Hoxha, të cilin ju sot kërkoni t’a rehabilitoni padrejtësisht në formën më fyese për një popull të tërë. Zoti Meta, kur ti festoje bashkë me veteranët në përvjetorin e Kongresit të zi të Përmetit ( i zi për vendimet që mori), ne të burgosurit politikë ishim në Qaf-Bari për të përkujtuar 30 vjetorin që u bë atje kundër diktaturës, duke përkujtuar shokët tanë të pushkatuar nga dora e xhelatëve komunist. Zoti Meta nuk besoj se do jetë në pa vemendjen tuaj dhe jo rastësi vendosja e Ilir Mustafarait, ish-zevendës ministër të diktaturës që ishte pjesëmarrës dhe drejtues në shtypjen me gjak e me dhunë të asaj revolte sërish si zëvendës ministër i punëve të brëndshme dhe përfaqësuesi juaj në atë dikaster. Ata u pushkatuan më 24 Maj të 1984, më 24 Maj të 1973 u pushkatuan edhe martirët e tjerë të revoltës së Spaçit dhe për ne të burgosurit politik do të mbetet gjithmonë një ditë e zezë po aq edhe krenare. Sot mbas 20 vjetësh “demokraci” në vend që të çoni një tufë lule tek varri i martirëve, ju preferoni t’i çoni lule xhelatit. Turpi i politikës e i politikanëve shqiptarë, që në atë ditë aq kuptimplotë për gjithçka që ka ndodhur në Shqipëri gjatë diktaturës nuk erdhi kurrkush të vendoste një tufe lule në Qaf-Bari. Turp për zyrtarët e sotëm se në karriget ku janë ulur është edhe gjaku i atyre martirëve e dhimbjet e sakrificat e mijra e mijra të burgosurve politik. I vetmi zyrtar i lartë i këtij shteti që e nderoi atë përkujtimore me pjesëmarrjen e vet ishte vetëm zoti Bujar Leskaj, kryetar i kontrollit të lartë të shtetit, i cili në vazhdimësi ka reflektuar pa mëdyshje e gjithmonë vlerat e veta njerëzore e morale në mbështetje të kësaj shtrese. Një pjesë e madhe e juaja, me angazhim të inspiruar nga dëshira për ndryshim apo edhe për arsye të tjera që u futën në politikë nga dhjetori i ’90 e këtej akoma kini pretendimin absurd që ishit ju që na nxorrët nga burgu; Jo, zotërinj, ne ju nxorrëm nga burgu juve, ku ju kishte futur Enver Hoxha, juve dhe një popull të tërë që nga Berisha e deri tek më i fundit. Ishte dhe do të mbetet gjithmonë kauza jonë për liri e demokraci, dhimbjet e sakrificat, gjaku i derdhur dhe rinitë e humbura për këtë kauzë e për këtë ëndërr që kurrë nuk e lanë të humbiste e të vyshkej. Ndërsa ju, në kopshin e bukur të ëndrrave dhe idealeve tona, nën marshin Katovician të Ramiz Alisë u turrët të babëzitur duke e shkatërruar tërësisht atë, dikush me qëllim e dikush jo. Nga ai kopësht tani s’ka mbetur asgjë, se ju i shkulët ato lule të bukura për t’i mbjellë në tokat e egra të babëzisë tuaj për pushtet e pasuri dhe një pjesë i bëtë buqeta për t’ua çuar te varrezat etërve tuaj xhelat, e për t’u thënë se ne tani jemi bërë “demokratë”. Ato lule aq të bukura e me aromë u thanë shpejt se lulet nuk rriten në shkretëtirë. Sot ju zotërinj politikanë, të majmur padrejtësisht duke kullotur azat në livadhet e një shteti pa shtet keni krijuar oligarkinë e frikshme të një pushteti të keqpërdoruar dhe “trimërish”e tinëzisht kërkoni të rehabilitoni figurën e kryexhelatit Enver Hoxha dhe bandës së tij gjakatare në kuadrin e “rivlerësimit të drejtë” të Luftës Nacional Çlirimtare. Unë kam respekt për çdo pikë gjaku të kujtdo qoftë që është derdhur në luftë kundër okupatorit dhe deri në momentin që ajo luftë qe e tillë, unë dhe kushdo shqiptar tjetër do t’a nderojmë e do t’a respektojmë gjithmonë, por kur ajo luftë u kthye në një luftë barbarase dhe qëllim në vetvete nga krye krimineli Enver Hoxha dhe banda e tij gjakatare për të marrë pushtetin, pushtetin që lundronte si një varkë vdekje mbi lumin e gjakut të derdhur nga shqiptarët, dhe për kapidenë të saj kishte Tushan Mugoshën, i cili me dorën e vetë ka vrarë me dorën e vetë më shumë se 100 shqiptar patriot, duke i dhënë leksione kriminale Enver Hoxhës e Mehmet Shehut, unë si dhe çdo shqiptar tjetër që e ndjejmë veten si të tillë, gjithmonë do ta dënojmë atë luftë me pasojat e veta shkatërruese si njollën më të errët në historinë e këtij vendi. Përpjekjet qesharake dhe rrehjet idioteske për të rretushuar të vërtetën duke i dhënë asaj lufte meritën e mospërbërjes e copëtimit të Shqipërisë janë sa qëllim keqe aq edhe me tendenca profaniste mbi historinë. Italia që pushtoi vende të tjera, mbas lufte mbeti po ajo, Austria që j’u bashkua Gjermanisë nuk j’u prekën kufinjtë, si dhe çdo vendi tjetër europian me përjashtim të atyre vendeve që Stalini i pushtoi dhe u detyroi me forcë ndryshimin e kufinjve. Historia tashmë e ka dhënë verdiktin e saj për atë luftë dhe figurën e nxirë të krye përbindëshit Enver Hoxha. Ajo e ka dhënë përfundimisht mendimin e saj të drejtë. Ju avokat të paguar me dashje dhe emocional apo të bërë palë me të keqen për shumë e shumë arsye, s’mund tu pranoj më asnjë lloj revokimi të paraqitur në gjykatën e saj supreme. Figura e kryexhelatit Enver Hoxha, që i bëri gjëmën një kombi të tërë do të mbetët përjetësisht figura më e zezë në historinë e këtij vendi. Ka ardhur koha dhe ndoshta është tejkaluar me kohë shkëputja njëherë e përgjithmonë nga tentakulat gjakthithëse dhe endrrat vrasëse të enverizmit. Zoti Rama, ata “kolopuçët enverist” që ke rreth vetes, të detyruar nga rrethanat për të qeverisur këtë vend, këshilloi të mos luajnë me zjarrin sepse nuk do të kenë asnjë mundësi për ta fikur dhe në flakët e atij zjarri do të digjet Shqipëria, e cila akoma po lëngon e drobitur deri në vdekje nga plagët e shkaktuara nga enverizmi dhe enveristët që e sundojnë këtë vend për 70 vjet.

Të gjallërojmë trashëgiminë tonë kulturore!

by

Nga Blerina Llalla*/
Ajo që më shtyu ta bëj këtë zgjedhje, është pasioni ndaj artit, kulturës dhe traditës së vendit tonë, duke përfshirë atë materiale, shpirtërore, monumentale e më gjerë. Prandaj ajo që dua të them është së veç të tjerave, ne brezi i ri, duhet të besojmë e të provojmë atë që bota e qytetëruar ka vite që e realizon, e shfrytëzon: Rolin dhe vlerat e trashëgimisë së një komuniteti në nivel rajonal, kombëtar e botëror. Them botëror, pasi shumë kombe, përfshirë edhe shqiptarët, disponojnë site historike, arkeologjike, arkitekturore si edhe pasuri të karakterit shpirtëror. Këto, si elemente të identitetit kombëtar, duhen regjistruar e më pas ruajtur, konservuar, restauruar dhe përdorur në kuptimin më të mirë të fjalës.
Mund të them me krenari se vendi ynë disponon elementë të rrallë dhe me vlera të mirëfillta historike e artistike duke sjellë prova për t’u renditur ndër qytetërimet më të hershme, të cilat i kanë mbijetuar kohërave dhe vetë faktorëve historike apo ngjarjeve e periudhave të ndryshme.
Por sa po kujdesemi realisht për studimin, zbulimin, ruajtjen dhe promovimin e këtyre pasurive?
Ka shumë studime, doktrina, teori e qëndrime në lidhje me këtë argument, por ajo që të bie në sy është konvergjenca e çdo kombi për të vlerësuar trashëgiminë e vet. Shembull është Italia, Greqia që çmojnë dhe bëjnë maksimumin për çka parashtrova më sipër.
Duke qenë se kam edhe një formim artistik laureat, e shoh edhe më të arsyeshme të insistoj se një vend, një komb, një komunitet duhet të bëjë kujdes dhe të shfrytëzojë vlerat e trashëgimisë në dy aspekte themelore, atë edukativ, ekonomik, plus edhe atë të përfaqësuar.
Kam studiuar, por kam pasur fatin edhe të vizitoj mjaft site apo lloje të tjera të trashëgimisë në Itali dhe nuk mund të mos përmend se sa kujdes tregohet, sidomos në aspektet e mësipërme.
Ka kohë që pretendohet se trashëgimia në Shqipëri është e pasur dhe me vlera, por fatkeqësisht institucionet përkatëse që detyrohen me ligj për sa më sipër nuk kanë qenë aq efikase sa duhet. Mund të shtoj se shprehje e moskujdesit është dhe ajo se treguesit e buxhetit janë nga më të ulëtit, gjë që bie në kundërshtim me natyrën e vetë punimeve që kryhen gjatë punës restauruese në natyrë që dikton detyrimisht një buxhet edhe më të madh.
Pra, konkluzioni është: Së pari, nevojitet një përmirësim i kuadrit ligjor ekzistues i cili sot për sot materializohet nga një dualizëm, Ministri Kulture, Institut i Monumenteve. Dualizëm që prodhon një burokraci që shpesh shndërrohet në përplasje. Në më të shumtën e rasteve, në përplasje interesash. Ndoshta një unifikim i procedurave, kompetencave dhe të tjera elementeve juridike si këto, mund të lehtësonin funksionimin e makinës së rënduar shtetërore. Këtë e them pa asnjë qasje politike të caktuar, por thjesht si një mendim teknik të një profesionisti të lirë.
Trashëgimia në Shqipëri ka nevojë të hapet për publikun e kjo jo thjesht me një akt normativ, por në formën e një lëvizjeje bashkësie, sidomos të të rinjve. E them këtë, pasi më intrigon negativisht një lloj indiferentizmi nga çdo shtresë. Duket sikur kjo sfera e trashëgimisë i përket vetëm specialisteve dhe jo publikut. Bota e qytetëruar ka eksperienca e praktika të mrekullueshme të hapjes së trashëgimisë për komunitetet. Ato kanë ditët e muzeve apo siteve të hapura falas. Kanë lehtësi pagesash për rininë studentore. Organizojnë një sërë aktivitetesh në muze apo të tjera objekte me vlera trashëgimor dhe këto jo për përfitime ekonomike, por kryesisht edukative (në parantezë fjala edukative është jashtë konotacionit të së kaluarës).
Vijmë këtu tek ajo që quhet jo vetëm hapje, por edhe vitalizëm i serisë së monumenteve, por jo për të realizuar interesa së grupeve të ngushta përfituese, por për komunitetet.
Të gjithë e dimë se shumë vende e organizojnë jetën e vet rreth një monumenti apo një siti arkeologjik ose arkitekturor me të cilat lidhet edhe një histori e caktuar, p.sh Shën Stefani, Mezhdugorje, Kallabaka e Manastireve. Po përmend këto që kemi afër, pasi janë të shumtë shembujt. Pra, nevojitet thjesht një mentalitet më civil, më teknik, më profesionist, më pragmatik dhe gjithçka që i përket kësaj fushe futet në hullinë e duhur të zhvillimit e të shfrytëzimit.
E di që jam duke folur për një fushë specifike, për të cilën mund të flasim shumë herë më gjerë, por ajo që dua të them tani është se duhet që trashëgimia të ri-marrë veten dhe të vihet në piedestalin e duhur. Më pas, do të shihemi më me respekt edhe nga të tjerët, pasi qëndrimi ndaj trashëgimisë është edhe një kriter apo parim vlerësimi prej botës ku aspirojmë prej vitesh të hyjmë.
– Anëtare e Grupit nr. 2 “Rinia për Ndryshim” (Shkolla Elita Politike)

Cfarë e mundon Artistin ALBERT VERRIA?

by

Nga Gëzim LLOJDIA/
1.
Kur nisi kriza e filmit në Shqipëri, vitet ‘’90,ata që u shqetësuan sigurisht, ishin protagondistët e vërtetë të saj.Godina e stilit sovjetik emërtuar kinostudio”Shqipëria e re”,që mbante aty dhe më gjerrë rreth 800 të punësuar ,ndërtuar rreth vitit 1952 filloj të shihej ftohtë dhe emigrimi përfshiu mjaftë nga divët e kinemasë shqiptare. Prodhimet në celuloid, nuk përbanin më vlera të vërteta artistike. Filmi sipas studiesve të kësaj fushe që kishte hyri në Shqipëri në vitet 1911-1912 dhe ku shfaqjet e para publike u dhanë në qytetet :Shkodër ,Korçë si dhe sallat e para të kinemave si institucione publike u ngritën me iniciativë private pas Luftës I Botërore, në qytetet: Vlorë, Korçë, Tiranë, Shkodër, Berat, mbetën të boshatisura.C’praj asaj llohe trazimi u ngritën institucione,u vendosën rrogëtarë,mirëpo qëllimi i këtyre të fundit ishte për të ruajtur atë trashgimi në celuliod, ndërkaq që prodhimet e kutisë magjike shteruan. Definitivisht ishte me një vijë të holluar një fjord i tejdukshëm që nisi në vitet ‘90 dhe tregon murosjen në mjegull, mote ikjesh që blutonte artin e magjisë,të gjitha u zhbënë me trishtim. Ëndrrat e e rpodhuesve të filmit shqiptarë,kanë mbetur shkëmbinj të vdekur ose diamante fshehur,duke menduar shumëzimin në kohë,pikëllim muzgu me trishtim.
Po ti ciflosje celuloidët, që mbështjellin rrodhanët e historikut, gjeje historinë e vërtetë të këtij arti,filluar aty nga viti 1952 deri në në vitet ‘90, këtu,pastaj bëhej zbaticë , gërvishteshin ,ndërpriteshin dhe herë vazhdonin me kohë baticë. Nuk ka dhimbje më të madhe se të kujtosh,prodhimet e bukura shqiptare në celuloid. Kohët që erdhën.Turbull. Përrajshëm presim.Në këtë vorbull prodhimtarë të këtij arti shqip,ngecën në baltovinën e kohës.
2.
Për xha Sulon,artistin Albert Verria,pleqëria ka ardhur shpejt,madje gdhendur në celuloid rreth moshës 30 vjecare.Bashkohësve të këtij arti ose u këputej shpirti për të shtegtuar në distanca të largëta ose nisën çuditshëm garë me kohën.Një fenomen i çuditshëm, mbetet artisti Albert Verria.Në kohën rine jetonte pleqërinë dhe që në kohë pleqërie jetonë, rininë.Nuk dua të skalisë portretin e një Artisti Populli.Dalta ime e vogël është.Gjithashtu, veglat më mungojnë.Por dua tju rrëfejë më qartësisht fushën ku aktualisht, artisti po rrëmon.Brazda dhe brazda punuar gjithandej ,rrëfejnë një prodhim të mbarë.Artisti i Popullit Albert Verria një ndër aktorët brilant të kinematografisë shqiptare po deputon këto vitet e fundit në artin e fjalës,d.m.th shkruan dhe boton libra.Botimet e këtij autori janë:”Rrëfim paradoksal,”Deshifrimi”dhe së fundi “Misteri”.
Në kostelacionin e yjeve të kinematografisë shqiptare A.Verria mbetet i pavdekshëm ashtu sikurse ardhja e tij. U shfaq si vegim boreal tek spektatorët e filmit shqiptar ,por ende e pazbuluar mbetet ,energjia nga ku buron gjithë ky potencial artistik e letrar.
Po përpunojnë tharmin thua!Risit dhe traditat, që po ndryshojnë kaq befasisht e çmendurisht,po shëmbet përpara teje si një ngrehinë e tërë,shkrumb e hi,ajo pjesë e asaj gjenerate, që sollën filma,këngë dhe bënë art mbeten të papërsëritshëm,ato prodhime të kinematografisë apo këngë,melodi plot nur e hire,ëmbëlsisht si mjalti, bukurisht si bukuria,që nuk dihej nga cili element i shpirtit krijues ishin krijuar embëlsishtë, bukurish,muzikalisht.
3.
Në botimin e ri: “”Misteri””, artisti Albert Vërria shkruan:”Vdekja e një njeriu nuk është një fund,por një stacion i thjesht ndërmjetës në një varg të parndërprerë e rilindjesh,Buda.I nisur nga ky postulat i udhëheqësit shpirtëror të Budizmit ,artisti A.Vërria ka gjesdisur nëpër udhëkryqe plot mistere të cilat shënojnë çastet jetësore të njeriut,ardhja në “jetë,përpëlitja e syve përpara dritës është befasisht,çmendurisht një rajvizim ngjyrash endje në kastelacion tokësor,sikurse ikja pra mërgimi i njeriut,nëpër qiejt e Zotit tonë ,përfytyroni çfarë ka pas shkruar :Lasgushi,pra poeti ynë;Fluturoi dhe shtërgu i fundit madheshtor me shpirt të gjorë ……” Ardhjet dhe ikjet e njeriut në këtë botë .Mbetet i çuditshëm jo vetën kërkimi i autorit rreth këtyre mistereve të pazhbirueshme nëpër breznit njerëzore, ky kërkim ka qenë i panderprerë ,por gjithë jeta njerëzore,që zhvillohet këtu ardhur diku nga një cep i galaktikës,fryma njerzore. Ne këtu zhvillojmë jetën tonë ,mirëpo fryma jonë frymon, diku përtej hapësirave.Dhe për të matur këto koordinata nuk ka një madhësi por shkurt i themi asaj udhë e gjerë.Disponon përmasa mrekullisht të mëdha, se rrugët e zakonshme.Kështu edhe në përmasa mbetet e gjerë.Studjues,poet,filozof,shenjtorë e udhëheqës shpirti nuk e kanë përcaktuar dot gjerësinë dhe madhësin e saj. E tham apo jo, që autori A.Vërria e ka nisur me postulatin e Budës ,i cili është emër që përdoret në Budizëm për këdo që ka gjetur dritërimin dhe duke marrër si pikë referimi këtë rast autori ka nisur një udhëtim të gjatë, të thellë nëpër misteret e jetës njerëzore.Edhe ky autor sikurse mjaftë autorë të njohur shqiptarë merret në këtë botim me dy nga shkaqet kryesore të jetës si është:drita dhe errësirra.Drita e shpirtit është mirësia.E kundërta e saj mbetet errësira.Prania e shpirtërave errësirë,tregon se drita ekziston.Erresira e thellë është “territori gjeografik”i djallit. Kjo mbiquhet “mbretëria” me sovran djallin.Territoret e saj.Krejt historia e njerezimit i ka vendosur emrin skëterr.Aty, s`buron shpresa.Aty progresi njerëzor rrëzohet.
Spirituali Osho shkruan:Urtia nuk vjen prej diturisë, vjen prej dashurisë.Urtia nuk vjen prej diturisë, vjen prej dashurisë. Urtia nuk ka lidhje me logjikën, por me dashurinë. Dija varet nga logjika e mund t’ju japë një nocion të rremë të qenies, sepse dija është imituese. Mund të përsërisni thënie të papara të Jezusit, e duke i tejzgjatur ato thënie do të hipnotizoheni, do të filloni të besoni. Do të filloni të mendoni se dini, por dini një hiç’’.
Në,ç’orbitale vërtiten kështu fjalët,që nxjerr pena e autorit ,por që përndritjen argjendore kanë .Mirësia është e ngrehur në orbitën e Perëndisë.Mirëpo,një grup filozofësh të çuditshëm esencën e saj e sjellin në traktate të tyre.Utilitaristët,sa të befasishëm janë më shprehjen :”E mira më e madhe e numrit ,më të madh”.
Skalitësi i thellësive,Sokrati athinas me thënien :…bërjen e shpirtit sa më të mirë,të ishte e mundur.”
Pseudionisi:Cdo gjë,që rrjedh nga Zoti,është e mirë.
“Ku ti zhbriojmë,rrënjët e origjinës,vendlindjen e saj,përvçëse,prore tek Zoti ynë.
Dihet se errësira është fundi i fundit. Ngjyra,që e identifikojnë poetët ,është nata sterrë.
Ngjyra,që e identifikojnë,ndonëse si përbërës nuk ka katran, s’është por buron katran, është katran.Grykësia,që e identifikon,s’ngopet kurrë me helmin,që helmon.
Pemë,s’është,por e kalb,pemën e dashurisë njerëzore.Identifikimi në vargëzim :Kur bie mugëtira ,pa zgjatur kufij,pema e dashurisë perëndon vajtueshëm në horizontin e shpirtrave tanë,/rrëmintare kjo natyrë e egër njerëzore/përse kaq shpejt,fletat e mirësisë i thanë?.Identifikimi i të keqes i shumllojshëm është.Male të larta e ndajnë mirësinë me të keqen.Pra,kjo e keqe është njësoj errësire,që zbret,përmbi lulet erëmjaltë. Naimi, poeti rilindës përveç ngjyrës,ka identifikuar tek e keqja emra,që u sollën dhimbje.Identifikimi,që kryen Sokrati ishte se ligësinë e quajti mungesë të diturisë.Platoni ishte i mendimit se njeriu lëviz nga errësira në dritë,nga injoranca në dije.Ndërkohë,që Plotini përgjigjet :E keqja është hija e errët e portretit,i cili e lartëson më shumë bukurinë e imazhit.”Mos vallë këtë ka dashur të thotë edhe ky artist neë botimin ë tij:“Mister”.
4.
Cfarë kërkon A.Vërria në rend kërkimet e tij drejt pafundësisë?Po citojmë dialogun e Osho, përkthimin e H.Hamëzbalaj, botuar Prizren, 2004,ku do të mund të gjeni krejt përgjigjet të cilat. Artistin A.Verria e kanë munduar mjaftë.
Nxënësi:“Osho, pse rruga jote quhet Rrugë e Reve të Bardha?”.Osho:Dikush e pyeti Budën në prag të vdekjes: “Kur Buda vdes, ku shkon – vallë, do të ekzistojë, apo thjesht zhduket në asgjësi?”.E kjo nuk është pyetje e re; kjo është një nga më të vjetrat, shumëherë e përsëritur dhe e pyetur.Thuhet se Buda është përgjigjur: “Do të zhdukem, siç zhduket reja e bardhë.”Edhe në këtë mëngjes kishte re të bardha në qiell. Tashi s’janë më. Ku kanë shkuar? Nga kanë ardhur? Si lindin dhe si shpërbëhen përsëri?
Reja e bardhë është fshehtësi – vjen, shkon, të tillë e ka esencën.Kjo është arsyeja e parë shkaku i së cilës rrugën time e quaj Rrugë të Reve të Bardha.Por, ekzistojnë edhe shumë arsye dhe do të ishte mirë që t’i përmeditojmë.Reja e bardhë jeton pa rrënjë, reja është dukuri e parrënjosur, e pambjellë, apo, edhe më mirë, dukuri e mbjellë në asgjë. Por: megjithatë ekziston.Tërësia e jetës e ngjashme është me renë e bardhë – pa kurrnjë rrënjë, pa kurrnjë shkakësi, pa kurrnjë shkak suprem, ajo ekziston. Ajo ekziston si fshehtësi.Dhe vërtet, reja e bardhë hëpërhë nuk ka rrugë. Ajo pluskon, lundron. Asgjë nuk mbërrin, nuk ka pikësynim, s’ka fat të cilin duhet përmbushur, s’ka fund. Renë e bardhë nuk mund ta pengoni, shkaku se çkado që ajo të arrijë, pikërisht ai ka qenë qëllimi.Po qe se keni qëllim, ju me këtë vetvetes ia parapërcaktoni pengimin. Sa më shumë mendja të jetë e pushtuar me qëllimin, aq më tepër është e mbushur nervozë, agoni, frustracion – meqë, njëherë kur vetes i vini qëllim, keni fiksuar fatin tuaj.
A shihni, tërësia nuk di për fat. Tërësia nuk shkon askah,në të nuk ka cak, nuk ka qëllim.
Po ti vresh me një sy kritik këtëo pyetje, që autori bënë përgjigjet do ti gjesh tek filozofi Osho.
Duke rendur artisi A.Verria mendon:Të largëta, të thella , që të shpien gjithkund ndonëse jetojmë në distanca të largëta ,por kufijtë i shkurtojnë urat shpirtërore , ato pra prej diamanti , ato qelqoret të pazhbëshmet ura ,të gurtat ,atje ku nuk kalojnë njerëz , por mesazhe si lajme eteri janë mesazhe , që kanë ardhur që kur bëri ballë planeti ynë i paemër , që ende thirret toka ,janë mesazhe që i mbrijnë njeriut nga engjëjt nuk janë gënjeshtra por realitete jetësore , i thërrasin profetët, shenjtërorët e Zotit ,i zgjojnë nga gjumi i tundin , shkundin . Fjala e shkruar është si ajri i mëngjesit , pikë vese përmbi varrin e askujt . Është diçka , që vjen nga shtresa të sipërme në gjumin tonë dremitës . Çuditërisht nuk janë gjepura , mirëpo si kudo misticizmi ka brenda edhe vetë shpjegimin e emrit,fshehësin dhe thellësinë . Duke folur për këtë gjë dua të them se tek rrugët e shpirtit,shenjtorët e tij i ka shoqëruar nëpër kohëra e shkruara ,fjal e saj,poezia .Madje një shenjtore, quhej Rabije ajo kur binte në ekstazë mistike thurte poezi shumë të bukur për Zotin e saj . Kështu, që nuk mund të ketë poezi pa frymëzimin hyjnorë ose përndryshe ajo nuk është më poezi është vargëzim . Dhe ne do ti quajmë ata , që krijojnë me emrin më të përveshtëm poetë të fjalës . Dhe nëse ata do të vargëzonin do tu thoshim :vozëtar ose më ndryshe vargëtarë .
5.
Autori i botimit më të ri :”‘Misteri” hedh një pikë-pyetje për humbjen e qytetërimeve të vjetra, që gjurmë kanë lënë, në qytetrimet e sotme.Njihet fakti, që në këtë botën tonë kanë ardhur shumë qytetërime ,mirëpo jo të gjitha kanë jetuar,një pjesë e tyre u rokanisën në humnerë dhe shekujt i mbuluan gjurmët e mistershme.Ato çfarë kanë mbetur prej tyre janë vetëm ca shenja dhe ca gjurmë të gjitha mister.A mos vallë piramidat e kristaltë në fund të oqeanit, krijojnë kështu trekëndëshin e Bermudës?
Përmëndja e Herodotit,Strabonit,Artur Evans tregon për njohurit e këtij autori në fushën historike.Dihet që Herodoti i lindur në Halikarnas rreth vitit 484 – 425 p.e.s.) dhe udhtimet etij në Evropë, Azi dhe Afrikë ku vizitoi krahina të gadishullit ballkanik si Ilirinë, Trakinë e Maqedoninë,ishte autor i veprave antike edhe njihet si :”babai i historisë”.Edhe Straboni si shkruan u lindur në Amasia të Pontit( Turqia e Sotme) diku rreth vitit ‘63 p.e.s dhe vdiq rreth vitit 20 të e. s. Përpos udhëtimeve të shumta që bëri nëpër pjesët e perandorisë romake si Greqi, Azi, Itali dhe Egjipt, ai kaloi edhe një pjesë të jetës në Romë ,duke u mbështetur në veprat e autorëve të ndryshëm antik Artemidori, Eratosthenit, Apollodorit, etj. shkroi veprën “geographica” (Gjeografia) e cila përbëhet nga 17 libra. Përmendja e Artur Evansit duhet të përbëjë një befasi për shumë autorë . Evans është autor, por jo shumë i njohur në nivelin e dy historianve të hershëm .Ilyria është emri i dhënë në rajonin e lashtë të Ballkanit në bregdetin e Adriatikut prej nga historianët e Ballkanit besojnë se rrjedhin shqiptarët e sotëm. Kjo punë ndriçuese nga arkeologu i famshëm, Arthur Evans, shqyrton jetën e ilirëve të lashtë dhe përmban shumë njohuri të thekshme në rajon. Duke u mbështetur në udhëtimet e tij në vitin 1880, paraqet për herë të parë nga Evans, Iliria e lashtë në fushën historike ,në një analizë origjinale nga vendet e ndryshme arkeologjike të rajonit duke ndërtuar një histori të plotë dhe interesante. Është në të vërtetë një pikë takimi interesant mes një autori si A.Verria artist kinematografie dhe A.Verria autorë botimesh të cilat shpesh e më shpesh marrin trajtën jo më të një botimi artistik por edhe historik e shkencor.Përse ngjanë ky rast? Le ti kthehemi gjykimit të Osho i cili thotë për këto raste: Ndryshimi është i pamatë. Dija është e lehtë, gjendet kollaj. Dikush ulet në librari e mbledh ç’i duhet. Njeriu ka aq mundësi të mbajë mend sa të fusë në memorie gjithë libraritë e botës. S’ka kompjuter të krahasohet me trurin e njeriut. Është pothuajse i pafundmë dhe prapseprapë krijon iluzionin e madh të të qenit i zgjuar. Uria është fenomen krejt tjetër: vjen përmes dashurisë, rritet në zemër, është një lule zemre. Dhe, rrugë e zemrës janë komplet ndryshë nga ato të mendjes.Sannyas është kërkimi për urti. Nuk dua t’ju jap dije këtu, nuk jam mësues, që jep dije, por mjeshtër që jep qenie. Një mjeshtër nuk ju mëson, përkundrazi, ju ç’mëson, ju shkufizon, ju ndihmon të udhëtoni nga mendja drejt zemrës. E kur mbërrini atje jeta rreh me energji të reja: dashurinë. Jo se jeni bërë më të dashur tani, por vetë dashuria. Nuk është punë të qenit në marrëdhënie dashurie, por në gjëndje dashurie: duke ecur, fjetur, me të tjerë ose vetëm, me njërëz apo gurë, nuk ka ndryshim, rrezatim dashurie. Bëhet parfumi juaj i natyrshëm, që është prova e parë e së mirës, që sa vjen e jep dëshmi të reja
6.
“Nëna e arteve të dobishme është nevoja,- thotë një filozof. Ajo e arteve të bukura është tepria.Të parët kanë si baba intelektin.Të dytët gjenin .Ç’janë artistët ,krijuesit e veprave të dobishme ? Ata ndriçojnë mendjen njerëzore me veprën e tyre duke ndikuar në formimin qytetar .Rruga që nuk përshkohet nga drita është errësirë. Dhe përse na duhet ndriçimi . Intelekti është thjeshtë medium i zbërthimit të motiveve i gjetjes ,kuptimit të tyre. Një njeri normal ka 2/3 vullnet dhe 1/3 intelekt. Një poet,shkrimtare apo artistë ka 2/3 intelekt dhe 1/3 vullnet. Ajo që quhet çast përkushtimit nuk është gjë tjetër veçse çlirim i intelektit. Me këtë fuqi shpirtëror ndikon artisti,poeti dhe shkrimtari në qytetarin tonë. Në këtë kuadër vlerësimi dhe roli i një krijuesi mbetet i rëndësishëm në formimin qytetar.Në këtë prizmë të kësaj ideje do të shqyrtojmë edhe fenomenin Verria. Është një fakt i pamohueshëm , që shekujt e mëparshëm kanë njohur gjeni në disa fusha të jetës njerëzore, duke i sunduar ato me gjenialitetin e tyre ,ku si bazë kishin talentin , bë vërtetë art , produkt i një kosto jo të vogël shpirtërore.Kinemaja në këtë vend ka njohur edhe gjenit e saj edhe pse vitet e fundit ajo gjëndet në agoni.Divët shqiptarë si: N.Frashëri,S.Prosi,K.Roshi,V.Manushi, e kanë lënë jetën njerëzore, tjerët si Albert Vërria kanë rigjetur veten duke lënë gjurmë në një fushë tjetër.Kështu talenti i artistit nuk u zbeh,ndërkaq vetëm ai u transformua në një mënyrë krejt tjetër.Është një pusë i thellë,i gjerrë dhe pafundësisht i pashtershëm,talenti i A.Vërrisë.
Fusha e letrave që ai ka guxuar të hyjë nuk është thjeshtë një provë e rradhës,por në të vërtetë përbënë një sfidë.Albërt Verria në fushën e dytë nuk vjen thjeshtë për të përdorur emrin e tij të mirë nga fusha e kinematografisë dhe në rastin më të keq të sillte si shumica e miqve apo kolegëve të tij,kujtimet e kohëve të shkuara.A.Verria gatuan edhe në këtë lëm ashtu sic di të gatuaj ai.Pena e tij lëron tokë të sertë ,sic shprehet një poet.Pena e tij prodhon ato, që tregut të tejfryrë shqiptarë, sot i mungojnë.Prodhon letërsi.A.Vërria nuk është futur në këtë fushë thjeshtë të shkruaj kujtime,por nëpërmjet kësaj të fundit të bëjë letërsi dhe të jap një shëmbull tjetër të shkëlqyer të talentit të tij.Vetëm me tre botime botime ,ai tregon se e njeh mjaftë mirë,këtë fushë të sertë e nazelie. Vetëm me tre botime.A.Verria mund ta rendis veten ndër krijuesit me vlerë për të cilët lexuesi mund të gjeje, vërtetë letërsi.Por,artistiA.Verria mund të tregojë atyre që kanë një jetë dhe janë lodhur në këtë udhë si gatuhet mirë dhe bukur ,si bëhet në të vërtetë letërësi nga ajo bashkohorja.Gjithkush sot ka lexuar dhe lexon botime të cilave u mungon censura dhe tregu,por botimet e këtij artisti janë të një vlerë krejt tjetër.Përmbajnë vlera dhe lexuesi mund të gjejë aty gjithcka.Nëse një kritik do të merret më fabulën dhe stilistikën, mënyrën e ndërtimit dhe personazhet do të zbulojë se autori i këtyre tre botimeve është një autor bashkohor në fushën e letrave shqipe.

“Kokat” e Omer Kaleshit zbarkojnë në “Kërçovën” e Amerikës

by

NGA LUAN RAMA/
Të duket disi e habitshme por “kokat” e Omer Kaleshit (madje kësaj rradhe dhe vetë koka e tij) para pak kohësh zbarkuan në Amerikë. Duket se në botë ka dy vende që quhen Kërçovë: Kërçova e shqiptarëve në Maqedoni dhe “Kërçova” (apo kërçovarët) e Amerikës në Chicago, ku në këtë qytet kaq të njohur të Amerikës dhe veçanërisht në rrethinat e tij, jetojnë qindra e qindra familje kërçovare, të cilët e kanë boshatisur Kërçovën reale dhe e kanë spostuar atë në qytezat e vogla rreth Chicago-s si në Desplaine, në Arlington Heigts, Elk Grove, Rolling Medows, Schambourg, Hofman Estates, Elmhrust, etj… Vetëm në Illinois, gjer në Madison janë pothuaj rreth 5600 kërçovarë. Sigurisht, këtu nuk është fjala për numrin e madh të kërçovarëve dhe të shqiptarëve të Prespës apo shqiptarëve të tjerë të Chigaco-s, çka krijojnë një komunitet të madh në Illinois (vitet e fundit mjaft shqiptarë kanë ardhur dhe nga jugu i Shqipërisë). Fjala është se këta shqiptarë, krah modernitetit jetojnë gjithashtu dhe me trojet e tyre, me historinë, traditat, me aktualitetin që edhe pse larg e ndjekin me një interes të jashtëzakonshëm, njëlloj si të ishin në shtëpitë e tyre, ku kthehen çdo vit.
Bashkë me Omer Kaleshin ne ishim ftuar si miq të veprimtarisë së përvitshme që organizon shoqata shqiptaro-amerikane”Uskana”, pra në “Sofra kërçovare”, Omeri si një kërçovar i vjetër dhe një personalitet i njohur artistic në botën e pikturës, origjina e të cilit lidhet me ato troje, dhe unë, meqë kisha shkruar nje libër mbi jetën e tij, i titulluar, “Omer – shtërgu nga Ballkani”, i botuar për këtë rast nga shtëpia botuese në Huston “Jalifat Publishing”, me ndihmën e zotit Ramiz Tafilaj. Dhe ishte e habitshme të ndodheshe në atë mbrëmje shqiptarësh që u hap nga himni amerikan dhe shqiptar dhe ku menjëherë vallet, këngët tradicionale apo ato të lehta, recitimet e fëmijëve në gjuhën shqipe, flamujt, etj, gjithçka të bënte të harroje se ishe në Amerikë. Profesor Ilaz Kadriu, kryetari i shoqatês “Uskana” Ilir Zenku dhe miq të shumtë e pritën Omerin me një respekt të veçantë. Sapo Omeri u fut në mesin e kërçovarëve, brezi i vjetër i emigracionit iu afrua dhe ky rreth njerëzisht, të njohur mes tyre dekada më parë, rigjetën mes tyre vitet e fëmijërisë, të rinisë dhe kujtimet për varret e të parëve, shkollën “Kastrioti” ku ishin ulur në bangat e shkollës së hershme në gjuhën shqipe. Dhe këto kujtime ishin të shumta, por Ismail Shabani, një nga emigrantët e viteve 60’ e kujtonte me nostalgji ardhjen e Omerit në Chicago në vitet 70’, në restorantin dhe hotelin e tij në një nga avenytë më të bukura të Chicago-s, në “Aveny Michingan”. Duke biseduar me Ilaz Kadriun, këtë profesor të shkëlqyer të frëngjishtes, i ardhur pas viteve 90’ në Amerikë, mëson se historia e emigracionit kërçovar në Amerikë është tepër e hershme dhe fillon që me vitin 1902 me ardhjen e emigrantit Sali Çaushi nga Kërçova. Por emigracioni i vërtetë nga Kërçova nisi në fakt nga vitet 60-70, kur në Jugosllavinë e Titos, Kërçova u la në harresë dhe në pamundësi zhvillimi. Vetëm në vitin 1974, nëAmerikë, Kërçova kishte rreth 4000 emigrantë.
Por le të kthehemi pak në ato ditë ku të bënte përshtypja mikpritja kërçovare, kudo që shkoje, pasi kërçovarët në Chicago janë një komunitet puntor, njerëz inteligjentë, ku pothuaj të gjithë të thonë se “Amerika është vend i mundësive”, “që të jep shansin të përparosh” dhe kjo shikohet konkretisht në brezin e ri që janë nëpër universitetet më të mira apo të tjerë që sot janë në vënde dhe profesione të privilegjuara si mjekë, inxhinjerë të teknologjive të reja, avokatë, biznesmenë në fusha të ndryshme, etj., ku mund të flasësh për kryetarin e këtij komuniteti, doktorin Luan Elezi të spitalit të Elmhrust, avokatin Shefik Idrizi, magjistren në fushën ekonomike Lule Elezi, profesorin Astrit Mehmeti, profesorin e muzikës Afrim Shabani në Universitetin Bloomington, doktorin e letërsisë angleze Lirim Neziri, bisenesmenët Idriz e Adi Shabani, doktor Amit Baftiri apo mjekun-poet Xhabir Alili e shumë të tjerë. Djali i Azem Begzatit, kryetarit të Qëndrës Kulturore shqiptaro-amerikane, së shpejti shkon si ambasadori i Amerikës në Poloni, e po kështu dëgjon të flitet dhe për diplomatin tjetër nga Zajazi i Kërçovës Bix Aliu, që punoi shumë gjatë kohës së konferencës në Rambouillet të Francës… Po, Amerika duket se është vend i shanseve dhe i energjive. Këtë ta thotë dhe një kërçovar simpatik që shumë vite më parë jetonte në Zvicër, por që sot, lumturohet me fëmijët e tij që shkëlqejnë në muzikë apo sportin e karatesë duke përfaqësuar ekipe me emër të Chicago-s. Ne shkuam një ditë të takojmë të atin e tij, Faik Hajroja, njeri i nderuar në gjithë komunitetin, por dhe i njohur në rrethet politike amerikane, pasi ai, si dhe të tjerë shqiptarë me influencë, bashkëpunuan me senatorët amerikanë miq të Shqipërisë e Kosovës, me politikanë si me Bob Dolle, Mark Kirk, Henry Hyde, me presidentin George Bush, (ati), me sekretaren e Shtetit Madeleine Ollbright apo gjeneralin e famshëm Westly Klarck e shumë të tjerë. Jeta e Faikut është një jetë e tërë për shqiptarinë. Midis këtyre miqve të rinj, të bënte përshtypje dhe një nga restorantet «shik» në rrethinat e Chicagos, i quajtur «Toskana» dhe që menaxhohej nga vëllezërit Murati, ku të binte në sy shija e atyre djemve që mund të barazohej me atë të restoranteve të njohura pariziane, pasi ata kishin dhe një cilësi të veçantë: ishin adhurues të verës franceze që gjëndej gjithnjë në qilarët e tyre.
Sigurisht, shumëkush nga kërçovarët, duke lexuar librin «Omer – shtërgu nga Ballkani» kërkonte të interesohej akoma më shumë për lidhjen e tij me Kërçovën, apo fshatin e lindjes Serbica, për rrugëtimin e tij drejt artit, duke u bërë një nga artistët ballkanikë më të njohur por dhe një piktor europian jo vetëm për nga arti i tij, por dhe për nga mesazhet e tolerancës që mbart në vetvete ky artist, çka është nderuar në shumë botime nga autorë, poetë e filozofë francezë, mes të cilëve Jacques Lacarrière, Gil Jouanard, Alain Bosquet, Laure Cambau dhe padyshim nga Ismail Kadare, i cili i ka kushtuar një studim më vete.

Vëndi i të parëve

Që kur është vendosur në Paris, Omeri rrallëherë është kthyer në vendlindjen e tij në Kërçovë. Askush nga familja e tij e afërt nuk banon më aty. Ky piktakim, edhe pse i rrallë, më shumë i sjell dhimbje, më shumë e trazon në shpirt, sesa e gëzon. Koha që ikën me nxitim, njerëzit e dashur që nuk janë më, varret e shpërndarë të familjes, fëmijëria e përhumbur si në mjegull, mure e shtëpi që kanë mbetur si emblema të zvenitura të një kohe të shkuar, gjithë kjo shfaqet në një horizont të errët, disi shkrumb.”Banorët e fshatit tim të lindjes ishin të gjithë shqiptarë të fesë muslimane, – të thotë ngadalë Omeri. – Shumica e fshatrave fqinje ishin më së shumti kozmopolite: gjysma shqiptarë dhe pjesa tjetër maqedonas, pra sa muslimanë aq dhe të krishterë. Një xhami në krah të një kishe… Stërgjyshi im ishte një nga njerëzit e pasur të fshatit Staroec. Gjyshen time maqedonase e gjeti fëmijë në fshatin Karbunica, jetime dhe të varfër. E mori dhe e strehoi në shtëpinë e vet dhe kur ajo u rrit dhe u bë vajzë punëtore dhe e ndershme, ai e martoi me një nga djemtë e tij, pra me gjyshin tim. Nga kjo martesë lindën dy vajza dhe tri djem.»
Kujtimet për Omerin janë të shtrenjta. Janë prehje, janë imazhe, vende malli e rikthimi që sa vijnë e rishfaqen gjithnjë e më shumë, bëhen të pranishme në mënyrë kryeneçe, me këmbënguljen për të mos u harruar, për të mos u shuar. „Në këtë periudhë Ballkani kalonte sa nën një pushtim në tjetrin, aq sa babai dhe nëna, kur flisnin për ngjarje të mëdha që kishin përjetuar nuk përmendnin data, por epokën e pushtimit nga ky apo ai komb. Për shembull, babai im, kur i fliste, thoshte: “Ati im vdiq në Manastir në “kohën e turqve”… ose “në epokën e Turqisë unë mësova në medresenë “Fatih” në Stamboll”. Nëna ime tregonte sesi prindërit e saj ishin vrarë në “kohën e bullgarëve”. Ata thonin: “shkolla e fshatit ishte ngritur në “kohën e serbëve”… “vajzën e madhe e martuam në “kohën e shqiptarëve”… “vajza e vogël na vdiq në “kohën e italianëve”. Unë gjithashtu kam jetuar vitet e fundit të “kohës së serbëve”. Më kujtohet mirë që fshati ynë kishte një shkollë si dhe një xhami. Mësimet ishin në serbisht. Profesori Milenko Milenkoviç ishte me origjinë serbe. Ishte një njeri që e donin dhe e respektonin të gjithë dhe i pari që u mësonte fshatarëve të lexonin e të shkruanin. Ishte mik i afërt i babait. Milenko e donte muzikën. Të shtunën pasdite, në shkollë, ai luante në violinë. Ishte njeri që studionte. Kopshtin e shkollës e kishte shndërruar në një kopësht parajse. Kishte mbjellë pemë frutore dhe e kishte zbukuruar me trëndafilë e lule të tjera të bukura”.
Historia e vendosjes së babait të tij nga Prapadishta në Serbicë është interesante dhe e pleksur me mitologji. Shtëpia që bleu Ahmeti ndodhej në cepin e fshatit, atje ku fillonin varrezat, në një rrafshinë të shkretë. Meqë ajo shtëpi e braktisur ishte te varrezat dhe gërmadhat e një kishe të vjetër, që vetëm ca mure i kishin mbetur, askush nuk guxonte të vendosej atje, pasi siç thonin fshatarët, ajo shtëpi ishte e nëmur, kishte xhinde që shfaqeshin natën, duke ndjellur vdekjen. Por Ahmeti, edhe pse ishte imam, nuk u tremb të vinte në portat e ish varrezave të ortodokseve. Ai e mori familjen dhe e vendosi atje te „kisha“, siç thonin banorët, atje ku ndahej bota e të gjallëve dhe e të vdekurve. Një imam në portën e vdekjes krishtere. Vallë e dinte Ahmeti se vdekja në vetvete ishte njëlloj për të gjithë dhe se Muhameti e kishte njohur Jezunë si profet, që në të gjallë të tij?… Në Kërçovë, miqtë e tij Omerit i thonë Imer; kur zbret në Shkup e thërrasin Ymer; ndërsa në Shqipëri, Turqi apo në Francë i thërrasin Omer, si në tregimet e vjetra të eposit të kreshnikëve. Në Turqi kolegët e tij e thërrasin Omer “arnauti”. Atij i pëlqen sa arti bizantin e ortodoks, aq edhe arti e kultura islame. Në librin e tij Danube, Claudio Magris, duke iu referuar këtij emri, shkruan: “Emri Omeriç, që përdorej në monarkinë jugosllave, gjatë pushtimit bullgar u bë Omerov dhe në Republikën e Maqedonisë, pas Luftës së Dytë Botërore, u bë Omerski. Por në fakt, në origjinë është emri turk: Omer!“
Në atelierin e tij, Omeri të tregon riprodhimin e një tabloje të veçantë të krijuar para 30 vjetësh: një kokë fëmije e fshehur dhe e trembur pas frëngjisë së një kulle. Kjo është ndoshta nga të vetmet tablo të kësaj teme, ku ai i referohet gjakmarrjes, botës fëminore pas mureve të një kulle fshehur nga frika e vrasjes. Ka një tragjizëm të madh në atë fytyrë të pafajshme mbi të cilën kërcënojnë kodet e vjetra kanunore… “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, gjaku, mekanizmi i gjakut, besa, shpagimi i gjakut në kufijtë e një apo dy shekujve, nga brezi në brez. – “Mbaj mend fare mirë kur sollën një qylym në oborr në të cilin ishte vendosur një i vrarë. Ishte vrarë buzë një vije uji, – tregon Omeri. – Ishte kohë e gjakmarrjes”.
Duke lexuar romanet e Kadaresë, ai gjen shumë pikëtakime me portretet e pikturuara nga dora e tij. “Është e çuditshme, por në rreshtat e romaneve të tij unë shoh portretet e mia”, – më thotë Omeri. Bisedojmë rreth traditës, kanunit, dasmave, kujtime këto që spatula e tij u jep ngjyrë mbi pëlhurë. – “Të parët e mij nga babai vinin nga krahina e Matit të Shqipërisë. Sulejman Matiani kishte ikur nga Mati për shkak të gjakmarrjes dhe ishte vendosur në lagjen “Kaleshi” të fshatit Papradishta, e cila varej nga Kërçova. Një fshat i humbur mes malesh e pyjesh, ku edhe sot nuk mund të shkosh veçse me kalë apo gomar. Megjithatë, të parët e mi, që prej katër-pesë gjeneratash, kanë studiuar në medresetë e Manastirit dhe të Stambollit. Ata u bënë kadi, mësues medreseje apo imam… Nuk më kujtohet viti, por ishte pikërisht “koha e shqiptarëve”. Në shtëpi disa herë kisha dëgjuar të flitej fshehurazi se daja im kishte vrarë një plak të quajtur Kuzman, duke i djegur dhe hambarin e kashtës. Sigurisht vëllezërit dhe motrat e mia më të rritur se unë e njihnin këtë histori si dhe motivin e saj, por unë nuk dija gjë. Më së fundi pyeta nënën: – „Përse daja im e ka vrarë atë plak?“ Ajo m’u përgjigj se me vrasjen e tij, ai kishte mundur të shpagonte gjakun që i detyrohej dhe që ishte derdhur dikur. E pastaj, si në një përrallë, ai vazhdoi tregimin: “Isha 17 vjeçe kur Lufta Ballkanike kishte shpërthyer. Nuk di nëse ishte Lufta e Parë apo Lufta e Dytë Ballkanike, por di që ishte “koha e bullgarëve”. Bullgarët sulmuan fshatin tonë, shkatërruan shtëpitë dhe vranë muslimanët. Kuzman, të cilin e vrau daja yt, ishte i të njëjtit fshat nga nëna ime dhe një i afërt i familjes. Ai erdhi në fshat me bullgarët dhe vrau jo vetëm nënën time po edhe tim atë, duke djegur madje dhe shtëpinë tonë”. Dhe në përfundim të tregimit ajo shtoi: – “Duke përfituar nga gjysmë errësira, unë u largova gjer në qytezë, ku u fsheha te njerëzit e mij. Kështu munda të shpëtoj.”
Në atë atelier të veçantë parizian, ku herë-herë ke dëshirë të ndalesh vonë në mbrëmje, Kaleshi punon gjithnjë në një qetësi qiellore. Veç një tavan e ndan atë nga qielli. Për një çast, me kokën e tij të zbardhur, aty nën çati, ai të kujton një çast figurën e një shtërgu. Shtërgu Omer… Një shtërg i çuditshëm, me kokë të bardhë, i ardhur nga mijëra kilometra larg, nga viset e ngrohta dhe të zhurmshme të Ballkanit përmes një itinerari të çuditshëm. Ai vëzhgon një çast të gjatë personazhin që krijohet mbi pëlhurë dhe përkulet, duke punuar pranë portreteve të tij që na flasin gjithnjë për dramën ballkanike. Një dialog popujsh, ku përmes tymrave dhe mjegullës së konflikteve, ata kërkojnë të rishohin njëri-tjetrin, të rigjejnë pak dritë, shtigje të reja, të ëndërrojnë një tjetër ardhmëri për ta. Në këtë nismë të një mijëvjeçari të ri, ndoshta Kaleshi do të na zbulojë botë të tjera me pikturën e vet. Portretet e tij ose “kokat” e Omer Kaleshit, siç thotë kritiku dhe romancieri Jacques Lacarriere, janë padyshim veçori e krijimtarisë së këtij artisti. “Nga cili vend vijnë këto fytyra? – pyet Lacarrière në një parathënie të botimit të parë mbi veprën e piktorit. – Cili është atdheu i tyre i vërtetë?… I përfytyroj ato jashtë kohe, të marra apo të sjella nga një marramendje, habi apo ekstazë, çka i largon ato nga e përditshmja jonë, por jo nga toka ku ne jetojmë…“ Një ditë duke vështruar disa portrete të vjetra në atelier, pashë një portret të përhumbur, gati të shuar në sfondin e errët të tablosë. Gjithçka fliste për një humbje tragjike. Menjëherë mu kujtua një tregim i tij, sesi ato kohë lufte, bashkë me fëmijët e fshatit, kur vendi po çlirohej dhe lufta po mbaronte, kishin gjetur diku në lëndinë trupin pa jetë të Lamos, budallait të fshatit. Lamo, atë ditë, shkonte kuturu drejt batareve të luftës pa ditur se çdo të thoshte luftë… Lamo me sytë e mbyllur në një tragjizëm të pafund. «Ai portret – më tha atë ditë Omeri, – më rivjen herë-herë, duke më kujtuar një tjetër epokë: çmendurinë e luftës!»
Edhe kur Omeri thotë se “atdheu i artistit është arti”, kur bie fjala për identitetin e tij, ai thotë se është ballkanas. Madje ekzistenca dhe krijimtaria e tij janë sot mesazhi më modern për Ballkanin e nesërm: i paqtë, tolerant, aspak nacionalist dhe poet i dashurisë njerëzore. Vetë jeta e ka përkundur nëpër gjuhëra, histori, mjedise e popuj që përbëjnë udhëkryqin apo zemrën e Ballkanit dhe të historisë së tij mijëvjeçare. Kjo nuk është vetëm pse ai flet shqip, maqedonisht, turqisht apo edhe serbisht, por edhe pse historia e familjes së tij është e pleksur fort me botën shqiptare, sllave, osmane dhe shpërbërjen e saj, me atë epokë kur popujt e Ballkanit ishin bashkë edhe pse nën zgjedhë, e kur mes tyre nuk kishte kufij ndarës, tela me gjemba, “zone interdit”, (“zonë e ndaluar”), apo “non man’s land”…

Bashkëbisedim

– Dhe tani le t’i kthehemi fëmijërisë tënde, familjes, origjinës, rrënjëve… cilët ishin të parët e tu?

– Nga sa dihet, ndër të parët e familjes time është Sulejman Matiani, i cili kishte emigruar nga krahina e Matit të Shqipërisë. Djali i tij, Numan Kaleshi, lindi në fshatin Kalesh, nga ku morën dhe mbiemrin Kaleshi, në komunën e Kërçovës, në Maqedoninë perëndimore. Ali Kaleshi, djali i Numanit jetoi mëse 90 vjet. Kishte kryer Medresenë e Manastirit e pastaj vazhdoi mësimet në Stamboll, ku mori «ixhazetname»-n, diplomën më të lartë që i jepte titullin «muderriz». Pasi u kthye nga studimet, ai u vendos në qytetin Kërçovës, duke shërbyer si mufti. Hasan Kaleshi, djali i Aliut, vdiq në moshën 56 vjeçare. Ai kishte kryer Medresenë e Manastirit dhe merrej dhe me çështje juridike, si avokat. Arnaut Husein Efendi, vëllai i Hasanit, (pra xhaxhai i Ahmed Kaleshit), ndoqi mësimet në Medresenë e Manastirit e më vonë u shpërngul në Stamboll ku u diplomua dhe mori titullin “muderriz”. Një kohë të gjatë qëndroi në Siri si ligjërues në xhamitë e Damaskut. U kthye në Bursa dhe u caktua “vaiz” kryesor në xhaminë e madhe “Ulu Xhamia”. Vdiq dhe u varros aty. Ahmed Kaleshi, djali i Hasanit, lindi më 1889 në Kërçovë të Maqedonisë dhe vdiq më 1964 në Stamboll. Është djali i Hasan Kaleshit. Në fillim, Ahmedi, im atë, vazhdoi Medresenë e Manastirit e më vonë kreu shkollën “Fatih” në Stamboll. Nga Stambolli, më 1915 u kthye në vëndlindjen e tij. Për katër vjet u angazhua si imam dhe vaiz në xhaminë e qytetit të Kërçovës. Më 1919 u caktua imam në xhaminë e fshatit të Serbicës (Kastriot), ku do të ushtronte veprimtarinë e tij deri në vitin 1956. Në këtë vit u shpërngul me familjen e tij në Turqi. Kështu, familja jonë emigroi përfundimisht nga Kërçova.
– Fëmijëria apo imazhet e fëmijërisë shfaqen fuqishëm në krijimtarinë e një artisti, veçanërisht kur ai është në kulmin e artit të tij, në një moshë disi të thyer.
– Fëmijëria është pothuaj gjithnjë e pranishme në krijimin dhe pikturën time. Ne ishim një familje e madhe. Çdo të shtunë, im atë shkonte në qytezë për të bërë pazarin. Për të gjithë ne fëmijët ishte një kënaqësi e madhe kur ai na sillte gështenja. Dimrit, në mbrëmje, ne i zienim ato, pastaj motra ime e madhe na i ndante në një tas metali. Ne kishim veçse një kalë. Një herë, kur po hanim gështenja të zjera, si zakonisht, babai erdhi dhe na dha lajmin e gëzuar: – “Nesër në mëngjes do shkoj në Novoselo, për të blerë një lopë“, – dhe duke u kthyer nga unë, shtoi: – „Ti do të vish me mua!“ Të nesërmen, herët në mëngjes, ndoqa i gëzuar tim atë për në fshatin fqinj. Lopën e blemë dhe njeriu që na e shiti nisi ta lëvdonte: – „Është me orë të mira. Çdo vit shton dhe jep qumësht me bollëk. Quhet Malinka.“ Kur mbërritëm në shtëpi me Malinkën, të gjithë fëmijët u gëzuan. Unë akoma më shumë. Gjatë pothuaj dy vjetësh do qëndroja me Malinkën, katër-pesë orë në ditë. E kullosja në lëndina, duke e mbajtur për litari. Kishte një shtat të mesëm, pra as e madhe, as e vogël. Ishte në ngjyrë kafe të kuqërremtë, në kurriz me ngjyrë më të mbyllët dhe në bark, me një ngjyrë që zbardhej në një të bardhë të pisët. Brirët i kishte disi të përkulura përpara, ndërsa sytë në ngjyrë gështenje. Për mos ta „marrë në sy“, nëna ime i kishte përgatitur një kordele të kuqe me një talisman, që im atë e kishte shkruar bukur, palosur në trish dhe vënë mes brirëve. Kështu ishte zbukuruar akoma dhe më shumë. Gjinjtë e saj ishin të mëdha e plot qumësht, saqë veç dymbëdhjetë anëtarëve të familjes sonë, nënës, babait, pesë vajzave dhe pesë djemve, ajo mund të ushqente madje dhe një regjiment të tërë.
– Çuditërisht, në pikturën tënde kafshët mungojnë. Chagall ishte mjaft i pasionuar, dhe në tablotë e tij kafshët janë ngado. Po kështu dhe në autorë të tjerë të mëdhenj, si te flamandët Bosch, Bruegel, etj. Kjo mangësi duket si në kundërshti me atë ndjesi të hollë që ti ke patur për kafshët, që në fëmijëri, kuajt, lopën. Përse vallë nuk kanë hyrë ato në tablotë e tua?
– Kjo nuk është e paramenduar apo e qëllimtë, dhe as vetë unë nuk e di pse ato nuk shfaqen në tablotë e mia. Ti e di që mua më intereson portreti. Mijra portrete fiksuar në kujtesë që më rishfaqen papritmas, herë të dyzuar, herë disi në mjergull, të trishtë apo me një gëzim të përmbajtur, herë me një dhimbje të thellë. Në fshat kishim një njeri trim që ishte roja i fshatit dhe njëkohësisht tellall. Ai ngjitej mbi një bregore, në krah të shtëpisë sonë, duke nisur formulën e famshme tradicionale: “Mos thoni që nuk kini dëgjuar!… Dhe pastaj njoftonte lajmet, duke i përsëritur disa herë: “Taksaxhiu ka ardhur nga qyteza. Jeni të lutur të mblidheni në sheshin e fshatit, pranë xhamisë!”…” Ju njoftoj për vdekjen e zotit apo zonjës… Varrimi do të bëhet … Jeni të lutur të merrni pjesë të gjithë!“ E kështu me rradhë… Një ditë, herët në mëngjes, tellalli u ngjit mbi bregore dhe nisi të thërrasë. Zëri i tij ishte i nxituar dhe dridhej. “Fshati duhet braktisur. Pleqtë, gratë e fëmijët, të lënë fshatin dhe të fshihen pas kodrave të Zubrino-s, pranë fshatit fqinj. Do të bëhet luftë nga partizanët!”… “Ne, pleq, gra e fëmijë, lamë fshatin dhe u fshehëm pas kodrinave, shkëmbenjve dhe në thellësi të gropave, aq sa vetëm kokat na dukeshin. Fëmijët qanin, gratë mendonin gjithë ankth për burrat e djemtë e tyre.
– Janë pikërisht ato fytyra që i shohim në tablotë e tua të ciklit “Drama ballkanike”… Portrete fëmijësh, grash, pleqsh. Fytyra të tronditura që shfaqen pas kufirit të një bregoreje.
– Po, janë po ato kujtime që u rishfaqen në tablotë e mia në vitin 1993, kur në Ballkan kishte shpërthyer përsëri lufta. Po ato gjëmime, shpërthime, zjarre, tragjedi. Po ajo dramë e popujve të Ballkanit… një tragjedi e vjetër që ka ndodhur në Kosovë, Bosnje, dhe kohët e fundit në Srebrenica, Mostar, e gjer në tragjedinë më të fundit kosovare. Në fillim punova tri tablo të mëdha, triptik, që lidhen me njëra tjetrën e që më pas u bënë rreth 20 tablo. Portrete njerëzish që qëndrojnë pezull në të bardhë e që kujtojnë bregoret ku ishim fshehur, kokat që zgjasnim për të parë luftimet që zhvilloheshin tej… Mbaj mend se në vitet e luftës dhe fëmijërisë sime, pas betejës në fshat, e cila do të zhvillohej edhe disa herë të tjera, në buzëmbrëmje ne u kthyem në fshat. Duke hyrë, pashë njerëz që mbanin të plagosur në krahët e tyre. Pranë një shtëpie në lagjen tonë, një partizan shqiptar nga Dibra, ishte shtrirë me këmbën e plagosur. Shtëpia jonë nuk ishte goditur, ose më saktë nuk vura re diçka të tillë. Menjëherë shkova nga vendi ku ushqenim kafshët. Kali ishte në këmbë, lopa ishte shtrirë, si zakonisht. Ushqeva kalin, pastaj u afrova nga Malinka për ta ushqyer. Nisa ta përkëdhel në kurriz, duke i thënë: «Hajde Malinka, ngriu!“ I fola sërrish por ajo nuk ngrihej. Nisa ta prek nëpër trup por nuk dallova asnjë plagë apo gjurmë gjaku. Thashë me vete: “Lëre rehat se do të ngrihet të hajë më vonë!“ Dhe kështu rashë të flija. Të nesërmen, kur im atë u kthye nga qyteza, fqinjët u mblodhën te ne. Flisnin se një plumb kishte goditur shpinën e Malinkës dhe i kishte mbetur në trup. Gjatë luftimeve, meqë s’kishte njeri në shtëpi, ata kishin qëlluar mbi derën e haurit. Kur unë kisha hyrë në haur, nga gjysmë errësira e natës nuk kisha pikasur as vrimën në portë dhe as plagën e Malinkës. Të gjithë u hidhëruam shumë, por unë më shumë se të tjerët. Sipas fshatarëve, më mirë ishte ta therrnim. E shkreta Malinkë, ajo nuk mund të ngrihej. E nxorrëm në oborr dhe e therrën. Një nga miqtë e tim ati, Refati, njeriu i dashur i familjes, kishte një qerre. E vumë mbi të trupin e saj dhe morrëm udhën nëpër fshat. Unë ecja para buajve të qerres, ndërsa miku i tim ati, xha Ahmeti, thërriste: ,,Mish! Hajde mish! Një kile mish për një okë grurë!” Miqtë e afërt të babait tim ishin Refat Xhukle, ish nxënës i tij, i cili shkonte shpesh në Vllahi dhe që andej i kishte sjellë ca „surate“ të bukura. Ishte i pashëm dhe kishte zë të bukur. Shpesh këndonte si muzein. Të gjithë që e dëgjonin nga larg e njihnin menjëherë. Po kështu ishte dhe xha Ahmeti, i të njëjtit brez. Babai i thoshte se kur të vinte te ne s’kishte nevojë t’i binte portës por të hynte si në shtëpinë e tij. Mik i afërt ishte dhe Rexhep Demeire, që dhe ai ishte nga Prapadishta, apo Lesko, kryeplaku i fshatit, bashkë me Mahmut Dumanin.
– Tregimet e tua të fëmijërisë janë vërtet prekëse dhe njerëzore. Madje portretet e atyre njerëzve i gjejmë gjithnjë në pikturat e tua. Megjithatë, në tablotë, ne gjejmë dhe ato ngjyra që kanë spikatur më shumë: e zeza, e kuqja… Ato dominojnë në pikturën tënde. E kuqja që të kujton zjarret apo gjakun, e zeza që të risjell imazhin e shkrumbit, djegjes, luftës… Shpesh e kuqja është e pranishme në pikturën tënde.
– Vërtet, ndoshta kjo lidhet me diçka të largët… Mbaj mend kur më 1940 apo në vitin 1941, në mesnatë, pranë shtëpisë ra një zjarr i madh. Hambaret dhe kasollet e kashtës morën flakë. Bagëtia u dogj. Pikërisht para shtëpisë sonë ishte një kumbull e madhe dhe zjarri nuk arriti dot gjer atje. Në sajë të asaj peme, shtëpia nuk arriti të digjej e të kthehej në hi. Por porta e madhe e oborrit u dogj plotësisht. Në shtëpinë ku u dogj hambari, atë kohë jetonte një plakë. Të zotët e shtëpisë e trajtonin shumë keq edhe pse kishin lidhje të largët krushqie. E përdornin madje si bareshë, pa u shqetësuar për moshën e saj të madhe. Më kujtohet gjithnjë ajo plakë e mirë. Ishte një personazh pikërisht për Goya-n. Ata që atë natë të tmerrshme i vunë zjarrin hambarit, pak kohë pas vdekjes së saj, ishin padyshim të afërt të asaj plake të gjorë, të cilët banonin në një fshat shumë të largët. Ishte një hakmarje… Ajo plakë dhe ajo natë zjarri lanë gjurmë të thella te unë dhe në pikturën time. Ishte zjarri i parë dhe më i madhi që kam parë gjatë jetës sime. Zjarri vazhdoi gjer në mëngjes. Veç hambarëve u dogjën dhe disa vathë, dele e dhi. Të nesërmen, ne, fëmijët e lagjes, nisëm të rrëmonim me shkopinj në hirin e hambarëve dhe të vathëve të djegura. Diku kishte ende thëngjij, diku tjetër gjithçka ishte shkrumb. Duke rrëmuar në hirin e zi, prushi shpërdahej ngado. Ndërkohë në hirin e kuqërremtë, copa të zeza të kokave të djegura, apo të trupit të kafshëve, u ngjiteshin shkopinjve. Zjarre të tjerë ndodhën sërish gjatë Luftës së Dytë Botërore. Sigurisht, imazhet e tyre reflektohen në tablotë e mia në të kuqe dhe në të zezë.
– Vitet e fundit ti ke krijuar shumë tablo të dimensioneve të vogla, të cilat përgjithësisht preferohen nga të gjithë, pasi kanë mundësi të vendosen edhe në mjedise private, intime, familjare, pra nuk janë si tablotë e mëdha që kanë nevojë për hapësirë, mjedise hollesh, sallonesh, vende publike, galeri, muzeume, etj. Në këto tablo të formatit të vogël, shpesh herë gjejmë portrete të gëzuara apo të habitura fëmijësh, të cilët, siç thamë më sipër, padyshim që duhet të jenë kujtime të largëta, imazhe të fiksuara me fytyrat e fëmijëve të fshatit, që tashmë përjetojnë në kufijtë e një kornize, mbi telajo, në një harmoni ngjyrash, në një jetë të dytë.
– Ah, fëmijëria… Mbaj mënd gjithashtu kohën e Italisë. Atëherë ne fëmijët luanim në kishën e vjetër, ku kishte një varrezë me shumë varre dhe kryqe kristianë. Kur erdhën ushtarët italianë, i morën gurët për të ndërtuar një kazermë. Mbaj mënd kur erdhën, hipur mbi ski dhe mushka. Në shkollë filloi mësimi i italishtes dhe atëherë mësova se çdo të thoshte “porca miseria”. Pikërisht në atë kohë na mësuan dhe këngën e famshme të ushtrisë italiane “Giovinezza, giovinezza/ Primavera di bellezza, e la, e la… Pak më vonë, me nismën e ministrit të Arësimit Ernest Koliqi, edhën dhe mësues nga Shqipëria. Shkolla e Serbicës, „Kastrioti“, filloi në gjuhën shqipe. Ishte një ngjarje e jashtëzakonshme dhe mjaftë prekëse. Bashkë me Mahmut Dumanin, erdhën dhe mësuesit Antoneta Sherka, Violeta Kote, Irfan Uruçi, Ismail Bedhia, Nexhat Pustina, etj. Mbaj mend veten apo fëmijët e tjerë të fshatit ngarkuar me shporta me fruta kur vraponim të shkonim në stacionin e trenit për t’ua shitur udhëtarëve që ndalonin për pak çaste. Fëmijë ngarkuar me dardha, mollë, manaferra… Treni që vinte nga larg, duke fërshëllyer e shfryrë avull plot zhurmë, zbriste deri aty për të sjellë postën dhe për tu furnizuar me ujë. – „Erdhi posta!“ – bërtisnim ne, kur shihnim trenin me 4-5 vagona të zinj që afrohej drejt fshatit. Kur Posta shkonte “termo”, pra nga Ohri në Shkup, dielli ishte një shkop lart, thonim ne në fshat.
– Që nga ajo kohë do të kalojnë shumë vite e do të rrjedhin shumë ngjarje, gjersa ti të zbarkoje në Paris; lufta mbaroi, ti përfundove shkollën teknike në Shkup, më pas Akademinë e Arteve të Bukura në Stamboll. Përse erdhe pikërisht në Paris?
– Sepse Parisi ka qenë dhe është një ëndërr për gjithë piktorët. Atëherë mbaj mend që u nisa vetëm. Në fakt më parë kisha udhëtuar në vende të tjerë. Në Stamboll kisha një mik të vjetër që e quanin Qazim Prodani. Një ditë ai erdhi në ekspozitën time të parë publike në “Galerinë e Arteve të Stambollit”, bashkë me plakun e urtë e të mençur Rexhep Mitrovicën, ish-kryeministrin shqiptar. Kur i thashë Qazimit se do të udhëtoja në Europë, ai më dha disa adresa miqsh. Kështu që më 1963, unë nisa udhëtimet e mia. Pas Anadollit u nisa në Beograd, ku jetonte im vëlla, Hasani, dhe më pas në Itali, në Romë, për të parë Sikstinën, muzeun e Vatikanit, Michelangelo-n, Da Vinci-n, Tician-in e Boticelli-n. Në Romë më priti një mik i Qazimit, Vasil Antoni, një intelektual. Ai më shoqëroi në muzeumet e galeritë e qytetit. Pastaj shkova në Venecia, për të parë Bienalen e Venecias si dhe “mostrat” e ndryshme të artit në “San Gregorio” dhe “Giacomo Manzu”. Pra, pas Italisë, unë erdha në Paris, ku kisha dhe një mikun tim që jetonte me një greke. Shkova në “Opera Garnier” për të parë më tepër kupolën e pikturuar nga Chagall-i. Biletat e lira ishin në lozhat e fundit, lart, shumë afër kupolës.
– Vendi më ideal për një piktor, i cili do të shijojë veprën e Chagall-it… Megjithatë, një vit më pas ti do të riktheheshe në Paris?!
– Po, por më parë do të shkoja në Austri, Gjermani, Belgjikë dhe në Angli. Në Londër më priti përsëri një miku i Prodanit, Qazim Kastrati. Takova shumë shqiptarë që punonin në BBC, Viktor Çamin, etj. Me ta hanim bashkë në restorantet e BBC-së. “Ik Omer, shiko galeritë dhe muzeumet. Pastaj hajde të hamë bashkë!” – më thonin të gjithë. Pashë mjaft muzeume. Qazimi më çonte gjithnjë. Atje pashë dhe një ekspozitë të Umberto Boccioni-t, me mjaft vizatime interesante. Atëherë flija në shtëpitë e tyre, s’kisha para për hotele. Edhe pse nuk ishin të pasur, dhe jetonin në mënyrë modeste, ata ishin shumë mikpritës. Kur erdha në Paris, u takova në fillim me bashkëfshatarin tim Ismet Ballazhi, nga Serbica, i cili punonte si mekanik. Ai kishte sjellë dhe të vëllain e tij nga Turqia, Begzatin, prej të cilëve njoha miken time Elektra, një greke që kishte ikur nga Turqia në kohën e shpërnguljeve të mëdha dhe jetonte në Belleville. Një vit më pas u vendosa në Sucy-en-Brie, nja 30 kilometra larg Parisit, ku kishte mjaft emigrantë shqiptarë, mes të cilëve njoha dhe familjen Preljocaj, që ishin larguar nga Vershoshi i Shqipërisë. Ndenja rreth dy-tri muaj në shtëpinë e Marash Kolës, mik i Qazimit. Ai më gjeti punë si bojaxhi. Në mbrëmje kthehesha të flija te ai. Aty jam njohur edhe me Abaz Ermenjin. Kështu, me paratë që fitova, më 1964 vendosa të nisesha në Spanjë. Doja të shikoja veprat e mjeshtrit tim të zgjedhur, Francisco Goya. Por atëherë nuk kisha asnjë të njohur në Madrid. Megjithatë u nisa me një tren nate. Udhëtimi ishte i gjatë. Kur zbrita, në pensionin e parë që gjeta, kërkova të gjeja një vend për të fjetur. Ishim një mori njerëzish në një dhomë të madhe, imagjino se çfarë hoteli ishte. I ngjante më tepër një hani, apo vendi ku grumbullonin të pastrehët. Mbaj mend atë natë, kur dikush u ngrit në mesnatë dhe nisi të kërkonte diçka, duke bërë zhurmë e mërmëritur, aq sa të gjithëve na la pa fjetur. Sigurisht që ditën e parë që zbarkova në “Museo del Prado”, muzeun e mrekullueshëm të Madridit, ku janë edhe veprat e mjeshtërve të mëdhenj, Goya, El Greco, Velasquez etj. Gjithë ditën e kalova në muze. Shkova përsëri dhe të nesërmen. Isha i magjepsur pas veprave të mjeshtrit tim, të madhit Goya. Pas “Museo El Prado”, një ditë më vonë shkova dhe në kishën “la chapelle San Antonio de la Florida”, në lagjen madridase, buzë lumit Manzanares, ku janë afresket si dhe varri i mjeshtrit. Kundrova me orë të tëra afresket që mjeshtri i kishte punuar në rininë e vet. Nuk skicoja dhe nuk vizatoja, siç bëjnë zakonisht nëpër muzeume piktorët e rinj. Vetëm sodisja, pa folur. Më pas vendosa të shkoja në Toledo për të parë edhe El Greco-n, shtëpinë ku kishte jetuar, muzeun me pikturat, kishat me tablo të mëdha dhe një galeri portretesh të pikturuara nga ai….