Ese nga Xhevair Lleshi/
Ai erdhi pa njoftuar. Më gjeti në zyrë dhe kur hyri në derë u përkul tej mase. S’kisha parë ndonjë piktor tjetër aq të gjatë. I qeshur, aq sa mund të them se e «kishte dënuar» Zoti të ishte aq i qeshur. «Vetëm duart kam marrë me vete», tha kur u tokëm. «Besim Golemi. Jam gjithçka dhe asgjë. Të falat për ty i kam nga Bujar Xhaferri, poeti.» Dhe e mbuluan mjegullat e së qeshurës, aq sa nuk ia dalloje dot fytyrën. «Kam ardhur për ekspozitën personale që do ta hapim këtu, në këtë qytet që vjetërsinë e ka si një perlë të shtuar. Nuk e marr dot me mend se si do dukej po të mos qe i vjetër…» Kjo ishte njohja e parë. I bëmë të gjitha ato që na takonin dhe mbetëm në pritje të fjalës që do thoshin krerët. E vërteta është se asaj kohe Abdyl Pilafi ishte i dhënë pas poezisë, arteve figurative, muzikës dhe gjithçkaje tjetër të bukur dhe nuk ia prishte dot Llazar Verës, por as të tjerëve. Kështu që ekspozita e Besim Golemit erdhi në mes të pranverës, duke krijuar një pështjellim që s’u mor vesh se nga erdhi: nga gjaku i ëmbël i piktorit apo nga veprat e tij të jashtëzakonshme. Nuk u dëgjua se kush e tha i pari atë punën e gjakut të ëmbël, por që të nesërmen atij ia thoshin si pa teklif shprehjen «paske gjak të ëmbël, Besim!»…
E kam të fiksuar portretin e tij: fytyra pakëz gjatoshe, tiparet e skalitura fort, sytë e zjarrtë si gaca që të digjnin, vështrimi i tij pak flu por i kujdesshëm në përqendrim, dhe e qeshura e tij e çuditshme, pak si e fshehur dhe që pastaj çelej e shtrihej në gjithë tiparet e fytyrës. Besim Golemi! Që nga njohja e parë nuk u ndamë asnjëherë. Të bënte për vete dhe të jepte mundësi ta përqafoje, edhe pse duhej të zgjateshe ca për të bërë atë që dëshiroje. Edhe sikur të kishte një bukuri të shëmtuar atij do t’i shkonte shumë. Mbi të gjitha të bënte përshtypje fytyra e tij e qëruar, e shndritshme, me një shprehje që sigurisht s’mund ta ketë askush tjetër. Më dukej se do të na rrëmbente gjithë vajzat e qytetit dhe t’i çonte atje në Lushnjën e tij, te prindërit për të cilët linte kokën. E gjeje sa në Karbunarë, në shkollën e së cilës e patën «detyruar» të jepte vizatim. Pastaj gjithë kohën në studio. Punonte me një rrëmbim stuhie, shpejt, saktë, gjithnjë me buzën në gaz, drejt e me penel në kanavacë. Nuk vuante për temat që gjente, imagjinata e tij pjellore të detyronte ta shihje në dritë të syrit për të parë se si nga retina do të shfaqej një peizazh, apo një grup figurash. Ai nuk pikturonte por bënte një lloj skulpture me penel, nëse kjo do të qe e mundur. Ndoshta ngaqë raportet e dritës me hijen rrinin pranë me madhështi. Sekreti i pikturave ishte fshehur gjetiu, pse jo edhe tek gjaku i ëmbël. Besimi thuajse nuk fliste, por edhe kur ndodhte kjo s’di pse i treteshin gjithë tiparet e fytyrës në një ëmbëlsi të qeshure që të rrëmbente e të detyronte të mendoheshe thellë. E pse me zë aq të ulët? E pse tupej dhe skuqej paksa kur donte të shprehej për diçka të lënë diku, për një penel, për një vajzë që e priste te dera dhe ai nuk dinte ku të futej nga një ndjenjë fërgëlluese. Ke bërë gjë për këtë qytet? Domethënë ke krijuar ndonjë pamje të tij, ndonjë peizazh? Po, tha ai, veçse ka rënë mjegulla! E pse duhet kjo që të kem bërë një punë, një vepër? E po, ndryshe nuk të pranojnë për ekspozitën! Aty vura re se si kridhej ai brenda të qeshurës së tij, madje digjej krejt. S’kisha parë kurrë një djegie të tillë! E çuditshme. Ndoshta si metaforë do ta donin të gjithë që ta zotëronin atë të qeshur, kurse ajo e tij ishte e pamundur as të prekej e as të gjeje një pikë tjetër takimi. Ishte pikë për pikë e njëjtë me mjegullën që hapej mbi Mangalem duke zbuluar ca shtëpi nën vel, por me një bukuri të tillë saqë thoshim se ishte llahtarisht magjepsëse. Me siguri që ai vuante brenda të qeshurës së tij, digjej ngadalë dhe pa u kuptuar, ndaj dhe nxitonte të kapte ndoshta kohën që do t’i humbiste, duke e shprehur këtë djegie të llahtarshme në gacat e syve të tij, mbuluar me një vel që të mos kishin mundësi t’u depërtonte ndonjë dritë tjetër irrituese. Vuante shumë Besimi dhe këtë ndjenjë nuk u desh shumë ta kapnim, teksa mbrëmjeve te «Shtëpia e Bardhë» rrinim para gotës së verës, duke qëmtuar pak ullinj ose pak shnicel, të cilin e donte vetëm nga dora e Llazar Qendros…
Besim Golemi. Nuk kishte të bënte as me Golemin e Lushnjës e as të Kavajës, por me Golemin e Gjirokastrës. Nga uji i Golemit të Labërisë do t’i kishte rrënjët ngjyra, trupi i tij, gjaku, e qeshura me përmasë të paparë, syri aq depërtues dhe mjegulla që zaptonte majat e maleve. Jam lodhur një ditë tërë ditën, derisa e shkëputa nga duart e Dhimitër Topit për ta marrë me vete. Do të vemi bashkë në Tabie të Kalasë. Kam nja dy të fshehta që dua t’i tregoj vetëm ty. Edhe Sejdin Cekanit dhe Ymer Çirakut, teksa drekonim në shtëpinë e ringritur si për pritje në Tabje, aty ku ishte varri i Babë Dudë Karbunarës (tani as unë nuk e di se ku është!), as atyre nuk ua tregova, sepse vera e kuqe nuk na la të shihnim dot më tej se hunda jonë. E kam vetë merak, mos ki dert. Hë, po, kemi pirë një natë aty, tek Tabja, unë, Sheri Mita, Ferdinand Radi – ai shëmtira e bukur dhe Llazar Vera, e deri pas orës dy të natës kemi ecur këmbadoras një orë për të gjetur qiririn e ndezur!… Dhe nuk e gjetëm dot! Besimi qeshte pa zë, por fytyra i ndrinte. Muzgu na gjeti në Kala. Binte një dritë që se si thyhej në shkëmbinjtë e nxehur nga fundi i majit. Dielli ishte fshehur pas faqes së kodrave veriperëndimore të Myzeqesë dhe tek ne vinte pak muzg i ndritshëm që t’i ndryshonte emocionet dhe të bënte për vete. Ja këtu, i thashë, është shkëmbi Çekbení, rri me sytë ulur nga turpi, sepse këtej zbritën me litar korrierët që duhej të lajmëronin ushtrinë e sulltanit, ndërsa shqiptarët mërzenin nëpër ullishtë, duke pritur që portat e kështjellës të hapeshin vetiu. Dhe po që këtej erdhën lajmëtarët osmanë dhe e vunë në gjumë pashain e fshehur në Akropol. Këtë ti mbase e ke ditur, po kështu si ta them unë nuk e ke ditur kurrë. Ai e vështronte së larti Shën Mëhillin e fshehur në gji të shkëmbit, nën Tabie, shihte çatitë e Mangalemit dhe harqet e dritës mbrëmjesore që vraponin sa nga cepi i Goricës, mbi Atik, mbi Gjyn Gjormes, mbi Holek, mbi… Ky është qytet i llahtarisur, qeshte Besimi si i marrosur. Nuk ngopem dot. Se si më rriten përmasat e tij. Zgjatet përpara pa fund dhe kap grykën atje tej pa filluar Çezma e Vodicës, në Mimias, duke u kreshpëruar rreth e qark me një lloj elegance kryeneçe. S’ka, jam i dashuruar tani dhe ky çast magjik s’do të më shqitet kurrë nga mendja. E jashtëzakonshme. Dhe Besimi i hodhi të gjitha mbresat e tij, më vonë, ditëve të ekspozitës në një triptik të magjishëm të cilin s’di kush pati fatin ta ketë të tijin. Një perlë. Sepse imazhi lëvizte me shpejtësi edhe kur e shihje. Përmasat treteshin dhe bëhej një harmoni «zërash» e ngjyrash gati e pashpjegueshme, duke hedhur një dritë të fshehtë, që s’dihej se nga buronte. Të dukej se ishe në një përqafim të malluar, të etur dhe me një pamundësi të habitshme për ta rrokur. Pra, një tjetër mjegull, e hedhur vende-vende, si enkas për të detyruar që të mbeteshe pa frymë. Vello e hollë, e tejdukshme, por edhe që ta largonte «syrin e keq», të jepte mundësi të kërkoje më tej brenda asaj fshehtësie të mrekullueshme.
E ndjente veten të braktisur Besim Golemi brenda vetes, po dhe me atë që e rrethonte. Por kjo nuk e trishtonte, sepse, ashtu si thoshte me qetësi, është e pamundur të jem vetëm, ngaqë më rrethojnë ata që dua, me një kujdes të përkryer, krejt të harruar. Të ishte iluzion e gjitha kjo, se vërtet kjo botë ngjan së tepërmi me iluzionin, të gënjen dhe po aq të bën për vete. Herën tjetër do vemi bashkë te shtëpia ime në Lushnjë. Jetoj me dy prindërit e mi. I kam të mrekullueshëm. Hm. Qeshi si dinte ai. Kur t’i shohësh s’do t’u gjesh thinja, ato i kam rrëmbyer unë të gjitha, kurse nëna (ah nëna, e mira ime!) ndihet shumë e lumtur sapo më sheh. Ata sy, për besë, atë çast nuk e fsheh dot, nuk kam arritur t’i vizatoj dot, pa le t’u japësh përsosje rrudhave, dritë ballit, flokëve. E dua me shpirt se ka një mirësi që më duket se ma ka dhuruar mua. Kurrë nuk është mërzitur me mua dhe me asnjë tjetër, madje ka një tipar që e kam vënë re shpesh tek njerëzit: «hiqen sikur», domethënë hiqen të mërzitur, hiqen të qeshur e çakërrqejf, hiqen sikur kanë inat… e çë tjetër? Ndaj them se asaj gjithçka i vete mbarë. E di ti që kur ka e kur s’ka ajo është behar! Ia marrsha të ligat! Sa e mirë që është! Do ta shohësh. Dhe kishte të drejtë: e tillë ishte. Nuk mund të ngopeshe dot kurrë kur e shihje. Buronte një mirësi e pavdekshme. Edhe kur e gjeta në divan, mbështetur, për ta ngushëlluar pas asaj hataje që ndodhi, mirësia e saj e patreguar nuk qe shuar, ndonëse e ildisur me një dhimbje të jeratisur thellë! Dhembje e çuditshme kjo e saja!
Në një nga ditët e ekspozitës personale që hapi tek ne, iu desh të përballej me një skenë të çuditshme. I kishte vajtur për të parë ekspozitën sekretarja e parë, një grua energjike dhe gati e paepur, e veshur zyrtarisht mirë dhe e mbajtur me tërë seriozitetin e duhur. Ku janë tekstilistet? – e pyeti. Ku është figura e naftëtarit? S’paska asnjë ushtar! Vetëm vajza! Vajza, vajza, vajza! Çudi me ju piktorët! Pse nuk janë vajza tekstilistet tona? Apo mbledhëset e pambukut? A nuk janë fytyrat e vajzave tona si boçe të hapura? Po gruri? Gruri i Myzeqesë?… Besimi i llahtarisur qe larguar me hapa të gjatë dhe kishte ikur me vrap drejt lumit. Hapat e tmerruar dhe vrapi i thekur të krijonin përshtypjen se kishte ndodhur diçka tepër e rëndë. Por gjatë mbrëmjes vetëm aftësia e Abdyl Pilafit e ndryshoi gjithçka për ta treguar krejt ndryshe, si për të qeshur. Një pikturë e dhuruar për sekretaren e parë, një traktor që shkulte pemë (O Zot, shkulte pemë!) vajti mbarë që të zbukuronte zyrën e saj. E, mirë e kini ju, po unë isha gati të shkulja zemrën dhe mëlçinë bashkë, jo më pemët! Pse nuk bëre një peshkatar nga Karavastaja? Apo s’të pëlqejnë lalucët, ç’ke me ta? Burra esnafë janë. Se edhe zotrote ujë Myzeqeje ke pirë, prandaj nuk je si div? U duk se ekspozita ia mori gjithë fuqinë, por ama të qeshurën nuk ia preku. Po edhe sikur t’ia prekte mendoj se ai me ngulm s’do ta jepte, megjithëse gjithnjë mbetej shumë herë vetëm, mendonte gjatë dhe ashtu i tretur dhe me kokën e futur mes shpatullave ecte duke u mbajtur sidomos kur ishte natë pas dritës së fashitur. Se ai kurdoherë shihte dritë, qoftë kjo edhe e mekur. Ti i dashur mik mbete për mua, ato pesëmbëdhjetë ditë, si në ato legjendat e bukura që tregojnë këtu. Erdhe si erë dhe tani po ikën si bijë e erës, si stuhi. Ishe i qeshur kur erdhe dhe na ledhatove të gjithëve me atë buzëqeshje marramendëse, kurse tani po ikën si stuhi, po na merr dhe ne me vete. Do të vijmë me ty në Lushnjë, do hapim ekspozitat tona personale, si kalamajtë, ca me duaj gruri, ca me gurë Tomori, ca me tufa buzëqeshjesh, ca me tekstile (sidomos ai Agim Ajazi ngordhte për to!), ca me barsoleta e me thagma… Ca edhe me ngërdheshje, tha Bujar Xhaferri, sepse po i dukej sikur aty po konkurrohej për poezi. Çudira të thekshme, po edhe të famshme… Ndonëse s’ngopeshim me të qeshur Besimi kishte mbetur i kapur në çarkun e trishtimit, të ardhur befas. Ashtu ishte. Pesëmbëdhjetë ditë të paharruara. Si ishte e mundur? Një mal me piktura. Të gjitha të shitura. U pasurua Besim Golemi me to? Bëri lek sigurisht, por me t’u kthyer në Lushnje ato ikën fir. Sikur i zhduku rruga e keqe e me gropa! Apo jeta e mbushur krejt me to? Mos ia fut kot plako, mos ma shpif me këto që thua për Besimin! Kur m’i lexoi mendimet, qeshi. Dhe midis nesh ndriti dielli. Duhet punuar çuna, ekspozita tjetër gati për dy muaj! Tani kam punë vetëm me mjegulla, vajza të bukura, ujë kristal nga Tomori, sy të qielltë Myzeqeje, dritë në një hapësirë të pamasë, si një buzëqeshje gjigante midis detit dhe fushës… Paskam punë këto dy muaj! Atij i hynte në sy vetëm deti. Lozte me dallgën, krijonte brenda mijëra figurëza të padukshme, si pa u vënë re, të trembura, drithëruese, të çartura, kokulura, të turpshme, kryeneçe, të lodhura, të epura, të ethshme, të pangopura… Valë deti, por jo vetëm det Divjake, me pyllin e egër e pa shok aty pranë, po edhe det nga Durrësi matanë Currilave, det Vlore e det Shëngjini, det Himare dhe Sarande, det Karaburuni dhe det Qeparoi! I sajonte aty për aty. Mjaft që ti të flisje. Edhe kur qenë broçkulla. Kishte një aftësi fantastike. E fillonte si me të qeshur dhe kur të shihje ngrihej para teje diçka krejt origjinale e madhështore. Mund të thoshe diçka për të qeshur, Besimi e bënte epikë; mund të mbeteshe një grimë brenda vulgaritetit, Besimi ngrihej mbi të gjithë me një lirizëm të shfrenuar! Brenda filozofisë së tij prej krijuesi të fuqishëm zgjohej artisti i çmendur pas harmonisë së padukshme. Dhe për mendimin tim ky dhe ishte gjaku i ëmbël i Besim Golemit, prej këtej rridhte, aty nervozohej pa shkak, aty dhe qeshte duke u mekur po me të njëjtën pamje të shkrirë në gjithë fytyrën dhe trupin, si të ishte pasojë e tmerrshme e njeriut të mirë. Kur është më i mirë nga ç’duhet! Pastaj mbetej peng i pashërueshëm i brengës së tij, i trembur sidomos nga paraqitja e asaj që krijonte, derisa ta mbaronte dhe të derdhte aty gjithë ç’kishte me një patos të frikshëm. I dashuruar? Marrëzisht, por edhe i trembej pastaj, mbetej bosh për shumë kohë, kërkonte me ngulm dhe nuk i shqitej kurrë asaj që e tërhiqte si për ta skllavëruar. Ato momente dridhej. Dridhej fort e nuk përmbahej. Një epilepsi e papërshkrueshme, një magji e patreguar kurrë. Ai duronte thumbat e Bujar Xhaferrit, ai përballej me vetveten, ai qeshte pastaj me gjithë ata që e tregonin me gisht, që edhe gjenin rast të ngrinin kult për paranë dhe për energjinë e pashuar. Ç’ishte ky njeri, vallë? Një bohem, në shpirt e palodhur dhe i paepur – shpirt që digjej me shpejtësi marramendëse, njeri i lirë – vërtet i lirë në mënyrë tjetër nga liria që njohim (atij nuk ia gjeje dot tragën e lirisë!), njeri i gëzuar dhe në çdo qelizë të trupit e përjetonte gëzimin, njeri i trishtuar dhe po ashtu në çdo ind të trupit ndihej trishtimi i tij! Ai i pëlqente dëshirat e vogla njerëzore! Ai i donte të gjithë. Nuk urrente njeri Besim Golemi.
Ai njeri vetëm krijonte. Jam meteor, thoshte. Nuk e di ku do përplasem. Ndoshta krijoj një Megarë tjetër. E ke parë Megarën ti? I pohoja dhe ai vijonte. Fantastike po të them. Nuk e ka bërë dora e robit, por thjesht e Zotit. I dërgoi vet nga larg, i përplasi dhe i fryu në vesh që të ngrenë aty vendin për t’u falur. E tmerrshme! E jashtëzakonshme. U them të gjithëve sa njoh, u thashë edhe atyre të gjimnazit: Shkoni në Megarë! Puthni shkëmbinjtë! Puthni erën dhe mbrëmjeve tretuni bashkë me mjegullën… Aty janë ikonat më të mëdha të botës, në natyrë. Mos vdeksha pa i parë dhe njëherë! Dhe nuk i pa dot. Peng. Por peng i madh është për ata që s’e kanë parë Megarën… I kishte thënë njëherë muzikantit tonë të njohur, Limoz Dizdarit, i cili mirë bëri që vajti në Ksamil, po që të mos i vinte dëm e gjithë sakrifica, duhej të lutej natë e ditë që t’i falte Zoti një faltore. Dhe Zoti e kishte dhuruar faltoren e Davidit në Sarandë, por askush nuk e shihte. Ia shtiri në vesh por Limozit ia fshihnin çapaçulët specialistë. Do t’i ha ishujt e Ksamilit thoshte, do ngre shtylla të larta gjer në kupë të qiellit në Butrint, pikërisht aty ku është kryeqendra e fantazmave të botës, aty ku bën magji fëshfërima e pemëve të ndezura nga dashuria. Eh, Besim! Do të doja të jepja me shpirt të madh një arixhi në kulmin e gëzimit të tij, të shkoja mik te një fshatar i varfër dhe ta shikoja se si e përtërin dhe e bën tjetër njeri kjo ndjenjë e madhe prej njeriu të sinqertë, të përfshihesha tërësisht nga instinkti dhe të vija re se deri ku mund të arrijë kënaqësia shtazarake! Zot, s’di përse bëhem keq në çdo rast kur dal nga vetja dhe nuk ngrohem në zjarrin e ndjenjave të mia. E kur t’i bëj të gjitha ç’kam në mendje? Koha ikën dhe unë kam mbetur në mes të katër udhëve! Dua të hyj në kishë dhe ka vetëm një të tillë! Kjo është kisha e çuditshme e Shën Mëhillit në gji të shkëmbit Çekbení, nën Tabie të Kalasë, aty ku mbrëmja e bruztë nuk na linte të mbusheshin dot me frymë. Të kujtohet, besoj. Ai pastaj qeshte me rregullin moral dhe gjithnjë shpërthente: Ç’ka ndodhur që nuk më besoni? Ja në mes të sheshit digjen qirinjtë. Nuk i shihni? Eh, sa gjëra nuk shihni ju o të mjerë. E kam fatin të shoh gjëra që ju nuk i shihni dot! Ka ardhur kohë tjetër, e shoh. Tani s’ka më ekspozita personale. Nuk gjen dot as Abdyl e as Dhimitër, nuk gjen dot as vajza të bukura e topolake prej Myzeqeje, nuk gjen dot as brigje të virgjra deti, as brinja të epërme mali, as burra pa mustaqe e pa mjekra. Tani po ma shpifin të gjitha. Dhe mëma e tij ishte bërë dorë dhe i ati tretej brenda buzëqeshjes së vetë, ngujuar në një madhështi të varur në greminë. Ishte vajza më e bukur në botë që ma tha të vërtetën në sy. S’kam si e fsheh. Kot të lodhesh për ta gjetur të vërtetën. Ajo mbetet gjithnjë në zemër, e strukur brenda kujtdo që është djegur më në fund në gjithë gjendjen e tij fizike të drobitur dhe shpirti rri atje tej, larg, duke e vështruar në një lodhje të mefshët e të trembur. Besim Golemi i donte shumë vajzat, por thellë dhe fshehur, edhe pse me një lëngëzim që ia digjte madhërisht shpirtin, paksa i lodhur dhe i mbytur nga një trishtim që as ai vet nuk e kuptonte se nga i vinte. Ai dilte çdo mëngjes herët nga pallati i tij dhe shëtiste gjersa gremisej nga lodhja nëpër rrugët e Lushnjës. Dhe vinte në shtëpi. Shihte nga ballkoni i katit të pestë rrugën ku shisnin që me natë fshatarët perimet e tyre. Aty, me sytë ngulitur mbi asfalt mbetej një kohë të gjatë. «Nuk kam më ç’them. Nuk më djeg asgjë përbrenda…» Sigurisht i mbusheshin sytë me lot. I bëhej e gjithë rruga e mbushur me ujë. Mund të hidhej mbi ujë nga një lartësi e tillë?… Më morën në telefon. Ishte vëllai i Besimit dhe të nesërmen, fshehtas, ma tregoi se ç’ndodhte me të. U ngjita në katin e pestë. Ai sa më pa u ngrys. Por nuk foli asnjë fjalë. U mbyll në heshtje. Siç vajta, ika… Kur po dilja, i vëllai më dha një tub letre speciale të mbështjellë me gazetë. Sytë e Besimit qeshën dhe e tërë pamja e tij u përndrit. U rrokëm në qafë dhe unë u largova duke e mbajtur kokën pas. Sikur ta ndieja se ky do të ishte takimi i fundit…
Besim Golemi mbeti shumë ditë në ndërdyshje, por një mëngjes të bukur, iu bë sikur një nga ato vajzat e bukura po i rrinte pas. Ai mendoi se edhe ajo donte të fluturonte nga kati i pestë. Dhe fluturoi… E mora vesh. Mbeta vërtet pa frymë.
E qeshura e ngrohtë e Besim Golemit më shoqëronte kudo e kurdoherë. Më në fund vendosa, një mëngjes, ta hapja tubin e letrës, dhuratën e tij. U mahnita. Kishte bërë portretin e tim biri që nuk jetonte më. Mes lulesh pa fund. Si një lule e bukur dhe fytyra e tij. E shoh tërë këto vite portretin e tim biri, në një kornizë të thjeshtë dhe kurdoherë më mbetet para syve Besim Golemi. Nuk pyeta kurrë si e njohu tim bir, si e bëri fytyrën e tij, si arriti të gjejë detaje aq mrekulluese… Po ndryshe si do të mbetej edhe ai i gjallë në shpirtin tim?… Sa i bukur më dukej brenda të qeshurës së tij të habitshme! Kishte gjak të ëmbël Besim Golemi…
Tiranë, më 30.03.2016