Archives for August 2016

Me rastin e VITIT FAIK KONICA shpallur nga Vatra/

Fletore koniciane nr. 22./

Nga Fotaq Andrea/

Enigmat koniciane janë mbushulli. Nisin me vitin e tij të lindjes dhe përfundojnë me testamentin. Shpesh, vetë ai jep të dhëna biografike që herë-herë përplasen dhe kundërshtojnë njëra-tjetrën, siç ishte vetë jeta e tij, plot stuhi e stihi, me një vepër të drejtpërdrejtë, por edhe alegorike e ironike. Dhe gjithnjë me të panjohurat e veta. Enigmë e gjallë, Faik Konica është sa kompleks e i ndërlikuar, aq edhe poliglot e poliedrik, klasik e modern njëherësh. E jetoi kohën e vet me intensitet, por edhe e tejkaloi atë. Është nga të rrallët rilindës modernë shqiptarë me intelektualitet e europianitet të epërm.

Rinia e tij, me diapazon të gjerë hapësiror (Konicë-Shkodër-Kostandinopojë-Francë-Belgjikë-Angli-Amerikë), dhe falë studimesh të thelluara, si themel njohurish për eruditin e ardhshëm, me shpërthim ndjenjash të dashurisë së parë e të kulluar, kur do piqej e burrërohej para kohe, me harbim e haralisje luadheve të artit e të kulturës botërore, me etje e mbietje për të renë dhe modernen, kjo rini e tij, detyrimisht do njihte labirintet e veta, duke çuar nga e papritura në të papritur, por gjithnjë drejt një thesari të ri konician.

Tek njohu që herët gjendje atipike e jo statike dhe i detyruar të marrë në dorë fatet e jetës që në moshën njëzetvjeçare, tek ndoqi me dinamizëm koniunkturat socio-politike në periudhën e fundit të perandorisë osmane, ai diti, mbi gjithçka, me nuhatje të rrallë, të projektojë e themelojë kryeveprën e tij revistën “Albania”, po aq edhe kryevepër e Rilindjes shqiptare. I bëri kësisoj atdheut një shërbim patriotik të pavdekshëm, duke bërë në të radioskopinë e thellë të shoqërisë shqiptare në përgjumjen anadollake, duke i rrokur fuqimisht realitetet e ashpra dhe duke i goditur rreptë me pallë-penën e tij. Konicës, më mirë se kujtdo rilindësi tjetër, i përshtatet shprehja e popullit “ai ha bukë veç” në histori, sepse nuk përkëdhel me lajka e lulka patriotike, me ninulla romantike a emfatike.

Shumë studiues të sotëm të veprës së Konicës kanë ngulmuar në “të panjohurat” apo “dilemat” e tij – siç janë quajtur -, sidomos gjatë periudhës së rinisë, duke hedhur dritë në më tipiken, më të fuqishmen, më të bukurën dhe më patriotiken e përfaqësuar te figura e tij. Dhe as që do donim të depërtonim në jetën intime e private të Konicës djaloshar, kur bashkëkohës të tij, që u orvatën ta bënin, hëngrën drunë e merituar me shkëlqimin e penës koniciane. Veçse, kur Historia, të njeh statusin e nderuar të Rilindësit, kur objektiviteti dhe koha krijojnë distancën e nevojshme për gjykim të pjekur, pa pasion të drejtpërdrejtë, kur intimja dhe personalja, sidomos ndjenja e dashurisë dhe tiparet e karakterit, ndikojnë fuqimisht në veprën e shkruar, domosdo nuk mundet assesi të gjykojmë me rregullat e zakonshme të moralit, të tipit dualist “bardhë e zi”, “negativ a pozitiv” apo “mirë a keq”. Pale më keq, kur ndoca studiues të sotëm shkojnë gjer aty sa – tek e shkëpusin Konicën nga konteksti historik e polemik -, vazhdojnë t’i ngjisin lloj-lloj epitetesh si “sherrxhi”, “anarkist”, “bohem”, “pijanec”, “donkishot”, “qejfli” etj., pikërisht atij fshikulluesi të shkëlqyer e “bon vivant” që ishte Faiku, “që të jepte drunë e që s’ia hante qeni shkopin”; shkojnë gjer aty sa e paragjykojnë figurën e tij për turpin e tyre, tek mbajnë ndër sy e majë koke veshoke kali e gomari, brumëzuar e bymyer siç janë me mbetje të ideologjisë së djeshme komuniste gjithë totalitarizëm të dhunshëm mendor dhe me të vetmen armë të të gjitha kohërave: shpifjen, sharjen, denigrimin, negativizmin dhe poshtërimin. Të shkretët ata, që duan të mbulojnë malin me pështyma! Sepse kush e njeh mirë, në thellësi, veprën gjigande të atij gjeniu të paarritshëm, e kupton se me thesarin që la, Faik Konica na shfaqet mbi gjithçka si Njeriu-Epokë, njeriu vizionar, simbol i shqiptarit që evoluon fuqimisht në botëkuptim, ndryshon dhe përparon përherë me kohën. Shumëpërmasor e novator në të gjitha fushat e mendimit dhe të Letrave, por mbi të gjitha, ideator dhe themelues kryesor i shqipes letrare, kur edhe sot, nesër e pasnesër do vazhdohet të flitet gjuha e pastër shqipe standarde për të cilën ai luftoi, për t’u marrë vesh përherë gegu me toskun, “për të folur shqip e qartë”, Konica është dhe mbetet mendja e shkathët super e paarritshme, që zbukuron e fisnikëron shpirtin shqiptar, me të vetmin qëllim të madh final në jetën e tij: modernen shqiptare, evropianizimin shqiptar. Sepse me të drejtë Noli theksonte që më 1922 në Parlamentin shqiptar : “Korrim drithën që ka mbjellë Faiku. Faiku ka punuar më tepër e më përpara se të gjithë ne. Kur të tjerët rrinin, Faiku në Londër e në Bruksel punonte. Kur të tjerët hanin bukën e Baba Dovletit, Faiku shkruante, mundohej, shkonte bibliotekë më bibliotekë…” (J. Kastrati, “F. Konica-monografi”, Gjolekaj Publishing Campany, N.York, 1995, f.214). Por edhe ne, sot e mot korrim e do korrim drithën koniciane!

Po le të hyjnë drejt e në thelb të çështjes, në zbërthim të disa të panjohurave të djaloshit Konica që kanë qenë e janë në qendër spekulimesh, polemikash e kundërshtish, bazuar në të dhëna të reja që japin si dokumentet arkivore, ashtu edhe autorë bashkëkohorë, sidomos të huaj, që e kanë njohur nga afër rilindësin dhe vatranin virtuoz.

Pyetja e parë që shtrohet: në ç’vit ka lindur Faik Konica, më 1875 apo 1876? Vetë Konica, në të dhënat e tij biografike i jep të dy këto vite lindjeje të tij (shih biografi në vetën e tretë, Vepra, 1993, f. 8 dhe E. Dodona, viti i regjistrimit të Konicës në  Havard: 1876); madje ai shkon edhe më tej, kur jep si vit të lindjes “vitin 1877” në “New York Passenger list 1820-1957”, në të cilën emri i Faik Konicës figuron katër herë, dhe po katër herë figuron si vit lindjeje edhe viti 1877, konkretisht: kur ka udhëtuar për në Boston më 14 tetor 1909; kur është larguar nga New Brunswick më 21 dhjetor 1912 për në Liverpul (me emrin Frank Konitza – ka këtu një analogji me pseudonimin e tij Thrank); më pas, kur shfaqet me emrin “Saik Konitza”, 30 tetor 1928; dhe më në fund, me emrin e tij Faik Konitza, 29 janar 1929, tek shkon nga Anglia (Southampton) për në New York. Pra Faiku, sikur don që jo vetëm të zvogëlojë qëllimisht moshën në udhëtimet e tij Europë-Amerikë e vice-versa, por edhe të mos japë përherë emrin e saktë (sikur ruhet, tek ndjek parimin se në kohë turbullirash, duhet rënë sa më pak në sy!) Veçse, një gjë është më se e qartë: viti i saktë i lindjes së tij duhet të jetë viti 1875, kur ai vetë e jep më 1922 (në moshë të pjekur) në biografinë e pjesshme (Vepra, f. 5-10, 1993). Besojmë se dy vitet e tjera 1876 dhe 1877, janë shënuar si vit-lindje nga vetë Konica nisur ndoshta nga rrethana koniunkturale, për të zvogëluar moshën qoftë si student, qoftë si pasagjer. Nga ana tjetër, nuk mendojmë se viti i tij i lindjes 1875, të jetë vit “artificial” regjistrimi në regjistrat osmanë (në është sigurisht i regjistruar?!) për të zmadhuar qëllimisht moshën e fëmijës nga prindërit me qëllim shmangieje të shërbimit të ardhshëm ushtarak, siç ndodhte rëndom në shoqërinë shqiptare të perandorisë osmane.

Pyetje tjetër që shtrohet herë-herë : a ka qenë i martuar Faik Konica? Në fletoret tona koniciane, bazuar në hulumtime arkivore, jemi përpjekur të japim një përgjigje sa më objektive, duke theksuar se nuk kemi rënë gjer më sot në ndonjë dokument gjendjeje civile që të vërtetojë se Faik Konica ka qenë i martuar (i kurorëzuar apo celebruar) dhe se, për mendimin tonë, ai vetëm sa ka bashkëjetuar një pas një me dy mikeshat e tij të zemrës: fillimisht, me francezen Sophie Joséphine Annette Hugon, gjatë viteve 1894-1899 (Dizhon-Paris-Bruksel), me të cilën ai pati edhe një djalë – Henrik Lohengrin beg Konitza Schischgo, lindur 1897, në bazë të dokumentit arkivor që disponojmë dhe letrës së vetë Henrikut dërguar Fan Nolit (janar 1922, të cilën e kemi bërë tashmë publike); më pas, ka bashkëjetuar me një mikeshë tjetër, Antonia … (?), me kombësi gjermane nga Eks-la-Shapela, në vitet 1902-1908, gjatë qëndrimit në Londër, me të cilën ai duhet të jetë njohur në muajt e fundit të qëndrimit në Bruksel (F.A. “Fletore koniciane nr.3” dhe I. Shema, “Veprimtaria e F. Konicës në Bruksel”). Përderisa nuk duhet të ketë qenë i martuar zyrtarisht, por ndoshta i vetëshpallur si i tillë mes miqsh, e mbase edhe administrativisht, domosdo që nuk ka qenë i detyruar të bëjë divorc, tek e shihte veten të lirë në çdo kohë për shkëputje nga bashkëjetesa, ashtu sikurse do të ndodhte në të vërtetë kur u detyrua të largohej përfundimisht nga Brukseli për t’u vendosur në Londër së bashku me mikeshën belgo-gjermane Antonian. Megjithatë, bashkëjetesa e tij disa vjet si me mikeshën e parë Sofinë, ashtu dhe me mikeshën e dytë, flet mbi të gjitha për seriozitetin e marrëdhënieve personale të Faikut djaloshar, i lidhur me to me një ndjenjë të pastër dashurie, aq sa në pamje të parë ai jepte vërtet përshtypjen si i martuar. Dhe fakti është se vetë Faiku i ka përjetuar keq të dyja shkëputjet nga miket e zemrës. Për lidhjet “familjare” me Sofinë (e cila iu largua më 1899 për t’u martuar me një piktor belg), ai bën aluzion te vepra “Mbi Edukimin” (1898), kur e pranon tërthorazi se ka djalë tek shprehet: “… nga përvoja ime personale, fëmija…”  dhe më pas: “… grindjet mes çiftit bëhen shkak për keq rritje dhe për keq edukim të foshnjës së lindur…”. Po prapë, në letrën e 23 nëntorit 1905 drejtuar Apolinerit, pyetjes së drejtpërdrejtë të këtij të fundit: “A jeni baba?” (pasi përmend emrin e Gaspër Jakovës, i cili, siç dihet, e sulmoi Konicën dhunshëm në jetën personale, ashtu si më pas edhe Ali Këlcyra), Faiku i përgjigjet tërthorazi, duke e devijuar pyetjen në aktualitetin që po përjetonte, pa përmendur aspak të shkuarën: “Përshtypja juaj, i përgjigjet Konica poetit frëng, është për fat të keq e gabuar. Antonia dhe unë do të dëshironim një fëmijë; por ndoshta duke dashur për njëfarë kohe të kundërtën, po ndodh të mos arrijmë të kemi tani atë që dëshirojmë. Nuk e di nëse do të qëndrojmë ende gjatë në Chingford”. Ja një përgjigje që flet shumë, me fjalë të pakta e të matura, kur Konica në çdo rast di ta peshojë e kontrollojë fjalën me kandar farmacisti, për të mos u hapur kurrsesi në çështje personale delikate (muret kanë veshë!), qoftë edhe mes miqsh të besuar si Apolineri, duke ditur po ashtu fare mirë se “e vërteta” e hidhur dhe pa dorashka shfrytëzohet nga keqdashës dhe shndërrohet në arrogante, arbitrare, naive, vrastare e asgjësuese shpirtërisht, tek e humbet kuptimin e saj si “e vërtetë relative”, sidomos kur kemi të bëjmë me ndjenja të holla e figura të larta.

Nga ana tjetër, në të dyja rastet kur shkëputet nga mikeshat (shkak me sa duket bëhen sherret, por dhe vështirësitë ekonomike), gjendja e tij e rënduar shpirtërore shfaqet drejtpërdrejt apo tërthorazi në veprën e shkruar: i shkëputur nga Sofia, në shkurt-mars 1899, ai boton tek “Albania” shkrimin “Të drejtat e grave edhe mendimtari Shopenhauer”, tek e nis shkrimin me një citim: “Gruas, me sa duket, i erdhi koha”. Po ashtu, boton në mënyrë tepër domethënëse vjershën “Fitova moj zëmbër”, tek shkruan: “Fitova, fitova, fitova, fitova moj zëmbër / Ah mos derth lot, ah mos derth lot / Nga zgjedhë e dashurisë shpëtova sot. / I flaktë i verbër gjer sot un’i gjori / E desha djallushen lumi mënt më mori… Tani është thyer zinxhiri i mërzitshëmë / Që më mbante të lidhur porsi skllav të frikshëmë”. Kujtojmë gjithashtu, se edhe Apolinerit, ai i ka hapur zemrën në një letër që i shkruante për vuajtjen nga “sëmundja” e dashurisë dhe se aluzioni i lidhjes së tij me bashkëjetesë nuk mungon as tek vepra “Dr. Gjilpëra”, ku flet për dy ish të dashurat e Dr. Gjilpërës, Vera dhe Ingrida, që personifikojnë në fakt Sofinë dhe Antonian.

Po ashtu, edhe shkëputjen nga e dashura Antonia ai e përjeton shumë keq, tek përkthen në atë kohë nga Niçja me pseudonimin “Pesimisti” (“Albania”, shkurt-mars 1909), si dhe rubrikën “Mendime të zgjedhura për gratë” (gusht 1908), ku përkthen nga filozofi Montenj: “Kam njohur qindra gra të cilat mund t’i bëje më lehtë të kafshojin hekur të ckuqur se sa të hiqnin dorë nga një mendim që i kishin zënë në zemërim e sipër”. Apo: “S’ka gra fare të shëmtuara, as fare të bukura”. Apo më tej: “Mvrojtësia e të dashurave të mërzit, po e vërteta është se lehtësia dhe dobësia e tyre të mërzitin edhe më tepër”. Në gjendjen e tij të trazuar shpirtërore, para se të merrte një vendim të prerë për të shkuar përfundimisht në Amerikë, duket sikur ai kërkon përherë ngushëllim në penën e tij dhe tek filozofët e tij të parapëlqyer, sa herë bëhet fjalë për gratë dhe temperamentin e tyre. Në fakt, në atë fazë të fundit të qëndrimit të tij në Londër, ndërrimi i banesës nga periferia brenda në qytet, për një hyrje me qira më të vogël, hermetizmi gjithnjë e më i madh i tij që e bënte gati-gati “të pakapshëm”, si dhe përmendja rrallë e më rrallë e Antonias në korrespondencën që vazhdon të mbajë me Apolinerin, dëshmojnë për ndryshime të mëdha që priten të ndodhin në jetën e tij, me përfundimin e misionit të revistës “Albania”. Më 1908-9 – i ndodhur kësisoj në udhëkryq për të marrë një vendim, i zhgënjyer e frustruar siç ishte për tërë atë punë kolosale që kishte bërë, i përballur – pa u epur – me intriga, thashetheme e  mosmirënjohje nga mjaft bashkëkombës, i sulmuar egër për libertinazh e anarkizëm nga kundërshtarë të tipit “gasparina” a “çaushina” siç i quan ai, (kujtojmë edhe logon e tij kuptimplote me dhjetë gjarpërinj të “Ex Libris”: “Flasin keq e do vazhdojnë të më përgojojnë, por mua aq më bën”) -, dilema e tij për të qëndruar në Europë apo për të shkuar në Amerikë, fillon e merr zgjidhje tek vendos përfundimisht të zgjedhë “profesionalen” si redaktor i ardhshëm i “Diellit” dhe “patriotiken” si kauzë fisnike rilindëse para “personales, karrierës dhe jetës private”, tek i jep fund kësisoj edhe bashkëjetesës së tij me të dashurën Antonia. Sigurisht, çdo largim është një zgjidhje, dhe çdo zgjidhje bëhet me dhembje, për më tepër për enigmatikun Konica, që ruan me fanatizëm, në thellësi të shpirtit, gjithçka që i ndodh në jetën private, pa ia hapur zemrën kurrkujt, por duke i besuar veç penës së tij të tërthortë për shtjellat e shpirtit me “ironitë e fatit në jetë”. “Fati im në punëra të Shqipërisë, shkruante Konica në mars 1909 krejt i vetëdijshëm, duket se qenka të vë përpara mendime të cilat më bëjnë mijëra kundërshtarë, në mos armiq” (“Albania” numri i fundit).

A është konvertuar në katolik Faik Konica gjatë qëndrimit të tij në Francë? Megjithëse edhe këtu nuk mungojnë shkrimet objektive e serioze për këtë çështje, përsëri vazhdojnë spekulimet në mediat, thirrjet për konvertim e kthim në fe të të parëve “nën shembullin e Faikut” dhe në emër të “patriotikes” a “përparimtares”, kur çështja e fesë, dhe sidomos fanatizmi fetar me ekstremizmat e veta janë shndërruar sot në thembrën e Akilit të shoqërisë së përparuar dhe të shpirtërores së shenjtë të besimtarëve. Me të drejtë analisti M. Nano vë në dukje se nuk është zbuluar gjer më sot ndonjë dokument që të vërtetojë konvertimin e Konicës në katolik (gjë që edhe mund të ketë ndodhur!), dhe se emri “Dominik” me të cilin ai firmos disa letra shfaqet më shumë si një pseudonim më tepër i tij se sa si emër që të vërtetojë katolicizmin e tij. Në Fletore koniciane nr. 3, “Konica, dilemat, mëkati”, ne, nga ana jonë, jemi përpjekur të paraqesim gjendjen e rëndë shpirtërore të Faikut djaloshar 19-20 vjeç, kur befas, në kulmin e mbarimit me sukses të maturës (çmimi i parë në Rhetorikë) dhe si bashëlor në Letrat klasike, mëson se e dashura e tij Sofia ka mbetur shtatzënë. Ta shihte veten aq shpejt baba i ri në moshë, tek ëndërronte t’i hapeshin krejt dyert e jetës e të vazhdonte studimet në Universitetin e Ienës “për t’u vënë pesë a gjashtë vjet nën drejtimin e Ernst Haeckel-it”, filozofit gjerman, siç i shkruante Konica në atë kohë Apolinerit, kjo për të ishte një goditje e fuqishme psikologjike që do ta sëmurte keq. Dhe në tërë atë përpëlitje shpirtërore, ai kërkon – me sa duket – udhën e shpëtimit në vetëdënim, për të larë “mëkatin” duke dashur të mbyllet në katër muret e qelës e të bëhet murg në manastirin e famshëm “Grande Chartreuse” pranë Grënoblit. Ishte i bindur se shpëtimi shpirtëror gjendej në misticizëm e teologji. Por zhgënjimi në manastirin e lashtë, mes “murgjve-kamerierë”, do të ishte aq i madh për të, sa shpejt do ndërgjegjësohej për të fituar pozitat e ateizmit dhe të objektivitetit shkencor, me një ndjenjë të theksuar respekti për të gjitha llojet e fesë: “Gjatë kësaj periudhe misticizmi, i shkruan Konica Apolinerit, fitova njohurinë e teologjisë, një mrekulli e mendimit njerëzor, në gjininë e vet, pa qenë vetë gjini e mrekullueshme”.

Sikurse ndodh shpesh me pseudonimet e shumta të Konicës, që kanë në thelb diçka simbolike, me konotacion historik a rrethanor për kohën që jetoi, pseudonimi “Dominik” nuk shfaqet krejt i rastësishëm nën penën e tij, pikërisht në atë periudhë kur do çelte “Albania-n” e do lidhej me patriotin Nikolla Naço dhe shqiptarët e Rumanisë. Në fakt, duke studiuar teologjinë dhe shenjtorët e mëdhenj, ai duhet të jetë joshur nga shumësia e shenjtorëve dominikanë të njohur si nga kisha katolike, ashtu dhe nga ajo ortodokse, e më tej edhe nga bashkësia anglikane. Pra, të tre kishat kanë Shën Dominikët e tyre dhe më i njohuri ndër ta është vetë themeluesi i dominikanëve Shën Dominiku i Guzmanit i shekullit XII. Nga ana tjetër, ky shenjt, që kur ishte student në universitetin e Palencias, shiti tërë librat e tij dhe fali tërë pasurinë në kohën e urisë në Kastijë për t’u shkuar në ndihmë të varfërve. A nuk bëri po këtë gjë edhe Konica për shqiptarët e uritur për dije, në bazë të dëshmisë së Apolinerit, që sakrifikoi kamjen e vet për të blerë shtypshkronjën më të mirë për revistën “Albania”? Sepse vetë ai e thotë: “Nuk mjafton që një libër të jetë i mirë, duhet të jetë edhe i shtypur bukur; me një fjalë, të jetë i dobishëm për mendjen, i pëlqyeshëm për syrin, “utile dulci”, siç thotë vjershëtori romak”. Fakti është se, në bazë të studimit që kemi bërë për artin tipografik përdorur tek revista “Albania”, Konica ka përdorur këtu mbi dymbëdhjetë lloj germash platini, nga më të bukurat e të pazakontat për kohën dhe mbi pesëdhjetë simbole tipografike nga bota e faunës dhe florës që shkojnë nga shenja e kalli-grurit dhe e lulediellit, te shenja e dallëndyshes, dragoit dhe e shqiponjës, pa harruar okeliot e tij të famshme me shqiponja, me lule-shëngjergji për nder të Skënderbeut, apo tre pemët e mollës “Albania”, etj. okelio këto të rralla e kuptimplote, porositur te artistë me emër si Paul Nocquet e Alfred Bastien. Më në fund, lidhur me dominikanët, ishte po ai Shën Dominiku i Guzmanit që u përball me lëvizjen kathare dhe me herezinë albizhuaze, ku binte në sy bogumilizmi si pararendës i lëvizjes kathare në të cilën bënte pjesë edhe kisha shqiptare e shekujve 12-13 “Ecclesia Albanensis” (shfaqet po në këtë kohë edhe kapela e famshme mesjetare “albanua” që do të mbahet mbi krye nga stradiotët shqiptarë të gardës skënderbejane dhe më pas nga mbretërit e Francës Henri II dhe Henri IV), kur dihet që djepi i bogumilizmit në Mesjetë ishte pikërisht Ballkani në zonën e Maqedonisë së dikurshme.

Me një fjalë, emri Dominik përfaqësonte diçka të veçantë tek Konica, aq sa ai e bëri edhe një ndër personazhet kryesorë e simpatikë të romanit “Sotiri e Mitka”, personazh plot virtyte dhe cilësi morale e shpirtërore, si një shqiptar i përparuar i kohës.

Enigmë tjetër koniciane që shfaqet herë-herë : çfarë ka ndodhur me Faik Konicën 19-20 vjeçar,  cilësuar si anarkist revolucionar? Vetë Konica në biografinë e tij të vitit 1922 shkruan për vetveten në vetën e tretë: “Po në Paris, Faiku u trazua në qarqet socialiste dhe kryengritëse, dhe u ndodh përpara dy zgjidhjeve të problemit social: zgjidhja fetare, e cila e sheh shpëtimin e botës në vëllazëri e durim; zgjidhja socialiste, e cila e sheh shpëtimin vetëm në kryengritje ose në kundërshtim të organizuar…. Faiku pëlqen zgjidhjen kryengritëse dhe disa muaj bashkëpunoi në disa gazeta ekstremiste të Parisit. Më i qetësuar pastaj, Faiku, kur iu hoq mendja, erdhi në përfundimin që socializma mund të vlerësohet vetëm me një zhvillim të ngadalshëm… Dhe mënyra më e mirë që të shpejtojë dita është [që] çdo popull të përpiqet të çlirohet, të qytetërohet, të përparojë për hesap të tij… Me këtë mënyrë Faiku lidhte logjikisht socializmën me patriotizmën” (Faik Konica, Vepra, f. 9 – nënvizimet tona, F.A.). Çuditërisht, “aventurën” e tij anarko-revolucionare të Parisit, në kapërcyell të viteve 1895-1896, Konica nuk e përmend aspak në parashtrimin e biografisë së tij të pjesshme në shkrimin “Tërbimi i Zaptieve” (“Albania”, qershor 1902, nr 5), ndonëse flet me detaje për studimet në Francë, tek ndalet posaçërisht në studimet filologjike në Paris (1895), për të mësuar “mot-mot sanskritishten edhe hindustanishten në “Collège de France”, [ku] edhe nisa hebraishten me mikun tim Z. Louis Benloew”. Pas këtyre pohimeve të tij, në mënyrë  të përmbledhur, Konica ndalet pasandaj në fillimet e “Albania-s”.

Në fakt, lypset të nënvizojmë këtu se në dy biografitë e mësipërme që jep Faiku, shfaqet një dualitet i dukshëm: nga njëra anë Faiku që kërkon qëllimisht të vërë në dukje më 1922 qëndrimin e tij “revolucionar” (por jo “anarko-revolucionar” siç cilësoheshin më 1895 përkrahësit e lëvizjes anarkiste si një rrymë e filozofisë politike të shekullit XIX); dhe nga ana tjetër, Faiku që e fshin krejt që më 1902 këtë pozicion “anarko-revolucionar” të tij. Të njëjtin qëndrim dualist ai mban edhe në dy raste të tjera: më 1897, ai shkruan konkretisht e filozofikisht bukur në shqip e frëngjisht përzier: “Shqiptarët nukë do të jenë zotërit kurë të bëjnë gjëkafshë, në mos dalçin nga udhë e gomarisë… Il faut des moyens violents, le salut est dans la révolution, … il faut des journaux, des comités et de la propagande révolutionnaire.” [Duhen mjete të ashpra, shpëtimi është në revolucion… duhen gazeta, komitete dhe propagandë revolucionare] (Vepra 4, f. 22-23). Po ashtu, i shkruan I. Temos në mars 1898, po me terma shqip e frëngjisht: “Në je Zo-të “révolutionnaire”, unë jam ca më tepër: rojta në Paris tre viet nat’e ditë me njerëz “révolutionnaires” dhe di si bëhet një “révolution”. Me fjalë dhe lëvdata s’ngrihet dot një popull, duhet më parë të kuptonjë secilido ç’është komp, ç’është liri, ç’është anadrsi… Zo-të, ti thua të punojmë për autonominë; ne themi të punojmë “pour développer le sentiment nacional des Albanais” [të punojmë për zhvillimin e ndjenjës kombëtare të shqiptarëve]” (po aty, f. 50-51). Veçse, ja ku na shfaqet edhe një Faik “tjetër”, dhe tepër pallë-rëndë, kur duan ta denigrojnë me të shkuarën e tij “revolucionare”: “Thotë [Gaspër Jakova], se unë në Bryksel kam pasur të bëj me pakryetarë, do me thënë me arnaçistë, a, si thotë Gaspari… me anarkikë (Ki-ki-kiu! Ki-ki-kiu!) Ah, ç’zuzarë, ç’vagabondë jeni ju!… Ju kam vënë prush në shalë, ju kam përvëluar kurrizin! Sot jam vllah, dje grek, javën e shkuar konservator i tërbuar, këtë javë “anarkik”” (Vepra 3, f.139).  Më në fund, sipas një raporti të policisë belge (shtator 1901), një zonjë pasanike – Macay Rodhna Forbes – denoncon Faik Konicën si “anarkist revolucionar”, se kishte qenë “redaktor i një gazete po ashtu anarkiste me titullin “Le Scandale” (I. Shema, “Veprimtaria e Faik Konicës në Bruksel”, Vepra 5, F. Konica, f. 335).

Si cituam sa më sipër të vetmet raste ku vetë Konica përmend periudhën e tij “revolucionare” në krejt shkrimet e botuara (katër raste gjithsej nga ai vetë), le të ndalemi konkretisht se ç’përfqëson konkretisht kjo periudhë në jetën e tij, sa domethënëse është dhe sa ndikuese ka qenë në botëkuptimin e tij socio-politik e filozofik.

Së pari, më 1922, kur Konica thekson të shkuarën e tij revolucionare në moshë të re, duhet pasur parasysh se revolucioni dhe socializmi ishin që pas Luftës së parë botërore në qendër të vëmendjes jo vetëm në Europë e në botë, por edhe në Shqipëri, ku Noli dhe Gurakuqi, tek përfaqësonin opozitën apo krahun e majtë demokrat e progresist në parlamentin shqiptar, mbanin fjalime me peshë në luftën për demokraci e përparim shoqëror. Pra Konica, sikur don t’i mëshojë qëllimisht kësaj ane biografike të tij, duke u paraqitur “si me përvojë” në lëmin e revolucionit. Për mendimin tonë, në këtë çështje (por edhe në çështje të tjera, sidomos politike!), ai në të vërtetë shfaqet koninktural, praktik e pragmatik, duke iu përshtatur ngjarjeve në zhvillim e sipër dhe duke mos mbetur asnjëherë pas me kohën.

Së dyti, në kërkim dhe në gjetje të vetvetes (“devenir soi”, siç thotë shprehja frënge), “mëkati” rinor i dashurisë – në atë fazë të parë të jetës madhore të Konicës në fund të shek. XIX -, e çoi atë nga teologjia, si rrugë shpëtimi shpirtëror, në ateizëm e filozofi, dhe nga anarkizmi-revolucionar si filozofi drejt e në Letrat dhe filologji, e deri tek vetë “Albania” (1896). Le të shpjegohemi: “aventura” koniciane anarko-revolucionare ishte faktikisht në modë për rininë e kohës së tij, dhe kryekëput në përshtatje me frymën e kohës që ushtronte ndikim të fuqishëm tek inteligjencia evropiane, konkretisht te ajo parisiane, kur anarkizmi, si rrymë dhe filozofi politike e shekullit XIX përfshinte një tërësi teorish e praktikash anti-autoritare dhe për barazi shoqërore. Në atë kohë, të ishe anarkist, do të thoshte të ishe libertar, i çlirët, pa komplekse. Dhe më tej, të ishe edhe një dandy revolucionar, për një shoqëri pa sundim e pa shfrytëzim, mbështetur mbi solidaritetin shoqëror. Veçse anarkizmi, në kuptimin negativ të fjalës dhe për borgjezinë e kohës, ishte edhe sinonim i anomisë, simbol i çrregullit shoqëror, i dhunës e i propagandës në veprim, që sjell turbullirë të rendit publik. Këtë dallim të madh djaloshi Konica e bënte për bukuri, tek njihte veprën e Prudonit si themelues i anarkizmit, si dhe sistemin e tij të kontradiktave ekonomike. Andaj dhe në tog-emrin “anarkizëm-revolucionar” ai përmend në mënyrë të njëanshme dhe tepër rrallë vetëm termin “revolucionar” dhe asnjëherë “anarkizëm”. Përse? Thjesht sepse Konica gjithë jetën e tij, dhe që në rininë e hershme, ka qenë absolutisht kundër dhunës (individuale e kolektive), kundër terrorit, atentateve, asasinatëve (janë të shumta shkrimet e tij te “Albania” në këtë drejtim). Por ama ishte, për një kryengritje popullore të organizuar, me frymë të gjerë patriotike, çlirimtare dhe emancipuese.

Së treti, më 1895-1896, ndonëse vetë Konica shprehet në biografinë e tij se “Faiku u trazua në qarqet socialiste dhe kryengritëse” dhe se “disa muaj bashkëpunoi në disa gazeta ekstremiste të Parisit”, duhet vënë në dukje që grupimet dhe grupëzimet anarkiste numëroheshin në Paris e Francë me mijëra dhe gazetat anarko-revolucionare me dhjetra-qindra, tek lindnin dhe vdisnin pa jetë të gjatë, për më tepër që duke filluar nga viti 1894, në Paris kishte një rënie drastike të lëvizjes anarkiste dhe një riorganizm të saj me sindikata (punëtore a proletare). E megjithatë, një dëshmi e re për këtë periudhë koniciane na vjen së fundmi nën penën e simbolistit të shquar amerikan Stuart Merril, për të cilin kemi folur tashmë në Fletore Konicane nr.15. Ky poet, që shkruante drejtpërdrejt në frëngjisht si Konica, me penë po aq të talentuar sa dhe shqiptari tjetër simbolist Jani (Jean) Morea, në korrespondencën e tij me shkrimtarin Edmond Pilon, përmend Faik Konicën gjatë kohës kur kishte shkuar në Bruksel më 1896. Dhe konkretisht, ai shkruan: “Një post-scriptum të thjeshtë për t’ju vënë në dijeni për praninë në Bruksel të … Tepelenit; e kini parasysh, miku i Chatel-it. Është Verhaeren që më futi në binarë tek po më fliste për një princ shqiptar si i njohuri i tij, drejtues në Bruksel i një gazete xhonturke. Mendova se ky lajm do t’ju interesonte. Mësoni gjithashtu me kënaqësi se jini i njohur e i dashur edhe nga miqtë tanë belgë. José Hennebicq më foli gjatë për ju, ashtu si edhe Verhaeren”. (sipas Clement Pieyre, “Dhjetë letra të Stuart Merill, poetit simbolist e anarkist”, NAF – departamenti i dorëshkrimeve, Biblioteka Kombëtare e Francës). Në shënimin nr. 54 të botimit të këtyre letrave, lidhur me pseudonimin “Tepeleni” shpjegohet se është fjala për “Faik Konicën (1875-1942), që ishte në Bruksel i aktivizuar nën këtë pseudonim”.

Ja ku kemi këtu një dëshmi të shkurtër, por tepër, tepër të vyer, për Konicën tonë djaloshar të njohur në qarqet e larta letrare dhe intelektuale të Parisit e Brukselit që në vitet 1895-1896. Përmenden në këtë epistolar emra shumë të njohur të Letrave si shkrimtari belg flamand Emil Verhaeren, i përafërt me simbolistët e anarkistët në rininë e tij, ashtu sikurse edhe shkencëtari Elisée Reclus, gjeografi i famshëm libertar, komunard, militant dhe teoricien i anarkizmit, mik i Konicës dhe botues i “Hartës së parë të Shqipërisë etnike” në gjuhën shqipe (1900).  Por mbi të gjitha, bie këtu në sy emri i militantit anarkist Charles Chatel, si njeri i letrave (1868-1897) dhe si mik e shok i Konicës, i cili kishte filluar të botonte që më 1893 në revistat “Revue Anarchiste” dhe “La revue libertaire” e sidomos në të përditshmen parisiane “La renaissance” (dhjetor 1895-korrik 1896), ku me siguri duhet të ketë shkruar edhe Konica me pseudonimin “Tepeleni”. I implikuar në procesin e “të tridhjetëve” (gusht 1894) së bashku me Sebastien Faure e Félix Fénéon, propagandistë e gazetarë të njohur anarkistë me famë ndërkombëtare, ai do të shpallet “i pafajshëm për mungesë provash” dhe do të lidhet (më 1895) me djaloshin dendy Konica apo “princin e ri”,  “snobin romantik të sërës së lartë fisnike shqiptaro-ballkanike” siç e mbanin. Por Chatel, miku i ngushtë i Konicës do të vdiste në Paris shumë i ri nga turbekulozi, ndërkohë që vetë Konica do të shkonte në Bruksel, ku do lidhej me qarqet e larta intelektuale të kryeqytetit belg, me miq të rinj si filologun Henri Bourgeois dhe skluptorin Paul Nocquet. (Në parantezë, meqë sot guxojnë e trimërohen për të na e nxjerrë Konicën si “Don Kishot që luftonte me mullinjtë e erës” – kur, për fat të keq, nuk e kanë haberin me kë kanë të bëjnë! – ja ku po u themi “trimoshëve antikonicianë të pas pilafit” se djaloshi Faik stërvitej rregullisht e seriozisht në sportin e skermës, ku ka “thyer dhjetëra shpata me Nocquet-in” e aventurës aeronaute, siç i shkruan Apolinerit, duke u përgatitur kështu për duele të rrezikshme që ishin tepër në modë, me qëllim që të mbronte dhe të vinte në vend nderin e tij – Nderi mbi gjithçka! -, duele këto, që siç dëshmon Historia, kishin marrë aq shumë jetë njerëzish të shquar në tërë kohërat).

Në fakt, “aventura” djaloshare koniciane me frymëzim anarko-revolucionar pason drejtpërdrejt, do thoshim, “aventurën murgëtore” të Faikut në përplasjet e “tallazeve të tij shpirtërore”, për të “harruar” njëfarësoj telashet dhe realitetin personal që përjetonte; dhe veç lidhjeve të ngushta intelektuale që krijon me njerëz të shquar të Parisit, veç frymëzimeve të hovshme revolucionare në kuptimin bazik të fjalës si “risi” – dhe jo thjesht në kuptimin politik -, e gjithë kjo “aventurë” i jep atij mundësinë të njohë nga afër qëndrimet konservatore të borgjezisë së kohës, si dhe të nxjerrë mësime të përjetshme kundër dhunës e terrorit. Por mbi të gjitha, kjo përvojë tepër e pasur i jep Konicës mundësinë të njohë parimin e auto-veprimit dhe të vet-administrimit (si parim bazë i anarkizmit-revolucionar), lirinë për të botuar ai vetë gazetën e tij, dhe jo gazetë dosido, por “Albania-n” me jetëgjatësi 13-vjeçare. Dhe do jetë vetë “Albania” dhe vetëm “Albania” që do ta qetësojë, do ta shtrojë, do ta pjekë, do ta burrërojë atë gjeni që dinte mbi gjithçka t’i thoshte vetes Shqiptar! Dhe Shqiptar jo dosido!

Së katërti, krahas aktivitetit të ethshëm anarko-revolucionar, Konica, gjatë gjithë vitit 1895, duket sikur kërkon të qetësojë disi mendjen e nxehtë rinore, përvëluese e të përflakur, edhe me studime tepër të thelluara filologjike, tek rrëmonte gjithçka për Shqipërinë e shqiptarët bibliotekave të Parisit dhe tek ndiqte ethshëm kurse si dëgjues i lirë në Akademinë franceze (Collège de France) ku ligjëronin profesorë e akademistë me emër. Pikërisht në këtë kohë, krahas shokëve dhe miqve të rinj parisianë, ai lidhet ngushtë edhe me “pleqtë” intelektualë të njohur të Parisit, si gjuhëtarin dhe eruditin Louis Benloew (mik i ngushtë i De Redas) dhe orientalistin Léon Cahun, që njihnin nga afër Shqipërinë dhe gjuhën shqipe. Duket sikur urtësia e “pleqve” akademistë ishte bërë posaçërisht për qetimin e mendjes të djaloshit Konica, i cili do të ndiqte këshillën e urtë të tyre që të linte “mënjanë” filozofinë me harbimet rinore dhe t’i hynte Letrave dhe gjuhësisë për të cilat kishte prirje të veçanta tek zotëronte tanimë gjuhët bazë të lashta (greqisht, latinisht, persisht, sanskritisht, hindustanisht, hebraisht etj.) përfshirë këtu edhe shqipen që e njihte në thellësi si Kristoforidhi, në toskërisht e gegërisht bashkë, si rrallë shqiptarë të kohës, dhe duke shtuar edhe një duzinë gjuhësh të tjera moderne, gjithsej rreth gjashtëmbëdhjetë gjuhë të huaja njohur prej tij. Ishte në këtë fushë i paparë e i paarritshëm, gjë që e vërtetoi jo vetëm me përkthime të drejtpërdrejta, me studime themeltare për shqipen letrare, por edhe me studimin kryevepër në frëngjisht “Ese për gjuhët natyrore dhe gjuhët artificiale”.

Së pesti, siç kemi vënë në dukje, Faik Konica nuk e ndau asnjëherë nga emri i tij titullin fisnikëror “beg”, “bej”, “be”, dhe ishte i vetëdijshëm për përkatësinë e tij klasore nga derë e madhe me tradita të lashta e të larta patriotike, aq sa këtë titull e ruajti nga fillimi gjer në fund tek “Albania”. E jo vetëm kaq, por e ruajti titullin ‘beg” edhe në pseudonimet e veta: “Trank Spiro Beg” apo “Thrank Siproberg”,  (Trank nga Frank a Frang – L. Cahun), deri edhe te emri që i vuri të birit në pranverë 1897: Henrik Lohengrin Beg Konitza Schischgo. Vetë numri i parë i “Albania-s” hapet pikërisht me pseudonimin Trank Spiro Beg dhe po ashtu, shumë letra të tij mbajnë këtë titull, për të cilin Konica ndjehej me të drejtë krenar si një ofiq i së shkuarës fisnikërore të familjes së tij. Konica, as më shumë e as më pak, përfaqësonte në vetvete, në mënyrën më të hapur e të pastër, të djathtën e moderuar shqiptare, me synime të larta për progres e emancipim të shoqërisë shqiptare.

Nga ana tjetër, në vitet ’20-30, kur “socializma” dhe “komunizma” filluan të jenë në modë, kur u shfaq në skenën botërore një “e majtë” që konsiderohej ideologjikisht si shpresë e ardhme e shoqërisë “së lulëzuar” dhe pa antagonizma, por që do vinte duke e ashpërsuar egër tonin klasor me “luftën e klasave”, kur shumë intelektualë të shquar evropiane ishin deri edhe anëtarë të partive komuniste, shohim Faik Konicën të mos e përdorë më ofiqin “beg”, dhe tërë shkrimet e tij tek “Dielli” e deri në vdekje të tij nuk do ta kenë më termin “beg”, term që e kishte bërë tanimë punën e vet fisnike!

Më në fund, enigmë e rrallë koniciane, mbetur “jetime”: a la apo nuk la testament Faik Konica? A ishte vërtet i trilluar “testamenti” i tij? Apo ka në të një bazë të fuqishme besueshmërie? S’ka pse pra, të kufizohemi këtu thjesht dhe vetëm në amanetin që ai i la me gojë Nolit si amanet i fundit i tij për t’iu prehur eshtrat në mëmëdhe.

Tekefundit, është thënë, ç’është thënë, me dyshime, pohime e mohime – dhe prof. Nasho Jorgaqi ka kontributin e vet në këtë drejtim – le të paraqesim konkretisht në termat e veta testamentin e plotë konician, ashtu si na ka ardhur gjer në ditët tona dorë pas dore, pa redaktim dhe siç e bëri për herë të parë publike prof. N. Jorgaqi : ” I shumëndrituri Noli, Ndërroj jetë me mejtimin se ti je njeriu që më ke kuptuar më mirë në këtë botë. Nuk do të më tretë dheu, nëse ti imzot Noli dhe ti Lamja im i vogël dhe gjithë ata që e quajnë veten shqiptarë, nuk do ta çojnë kufomën time të tretet në tokën mëmë. Kam lënë mënjanë edhe harxhimet e rrugës për trupin pa jetë dhe shumën për dy metra vend në Shqipëri. Mbyll sytë se ju i nderuari Noli dhe ju të nderuar shqiptarë dhe ti Lamja im i vogël në Paris do të ma kryeni këtë amanet”.

Ky testament është përfolur shumë si jo i vërtetë. Veçse një gjë të bën menjëherë përshtypje në këtë mes: përderisa Konica ka lënë me gojë një amanet tek Noli, përse të mos ketë lënë po me gojë, a makar edhe me shkrim, këtë testament tek një person tjetër i dytë dhe tepër fort i besuar? Faktikisht, në testamentin e mësipërm, përmenden dy persona konkretë si më të besuarit e Konicës: Fan Noli dhe Lamja i Vogël. Por… (të mos harrojmë!) edhe çdokush tjetër që i thotë vetes shqiptar dhe që di e respekton një amanet e sidomos një amanet konician! Kjo është me shumë rëndësi për të ruajtur e trashëguar një amanet e testament si gjënë më të vyer. Veçse, për fat të keq – dhe tepër për fat të keq -, ky testament hidhet poshtë me të vetmin argument se ç’punë ka Lamja i Vogël (Sejfulla Malëshova) në këtë mes. Madje ç’punë ka edhe familja e motrës së Sejfulla Malëshovës që na paska pretenduar se ka pasur dhe ka ruajtur origjinalin e këtij testamenti! Në fakt, si gjithmonë, lepuri fle gjetiu dhe Lamja ka punë, dhe shumë në këtë mes! Konica enigmatiku, hermetiku, aritmetiku, përherë ka ditur ç’të thotë e ç’të bëjë, për më tepër kur është fjala për të lënë një amanet e testament me qartësinë e gjeniut. A nuk ishte Konica ai që në korrik 1937 shkruante tek “Dielli” në rubrikën “Të vëna re” për Naim Frashërin duke theksur: “Të prurët e eshtrave të Naim Frashërit në Shqipëri është një çap i duhur dhe i hiëshëm. Nuk është vetëm një drejtësi për shqiptarin e vdekur; është edhe një mësim për shqiptarët e gjallë: se nderimi për shërbime të shkuara stërvit dhe lartëson shpirtin”. Pra Konica e dinte fare mirë ç’do të thotë simbolika më e fuqishme e Jetës: Të të prehen kockat në dheun mëmë e atë!

Por, le të parashtrojmë një pyetje paraprake: pse Sejfulla Malëshova mbante nofkën “Lamja i vogël” dhe kush ia ngjiti këtë nofkë? Fakti është se më 1922, Sefjulla Malëshova ishte 22 vjeç dhe “u punësua” si sekretar i Fan Nolit 40 vjeçar, kur ky mbante postin e Ministrit të jashtëm në kabinetin e Xhafer Ypit. Dhe fakti është po ashtu se më 1924, Sejfulla Malëshova do të bëhej sekretar i përgjithshëm i qeverisë së kryesuar nga Noli. Pra logjikisht, duhet të jetë Noli në këtë mes ai që e ka mbiquajtur me përkëdheli Malëshovën përmetar “Lamja i Vogël”. Themi këtu “përmetar” sepse në këtë mesele testamentare janë pleksur edhe përmetarë të Amerikës e Shqipërisë.

Veçse, ja ku, më 1922, djali i Faik Konicës, Henriku, do martohej dhe, me këtë rast, do vihej atëherë në kërkim të t’et, humbur që prej njëzet vjetësh, duke i dërguar letër të posaçme Ministrit të jashtëm të Shqipërisë: Fan Nolit. Dhe detyrimisht letra kalon në duart edhe të Fan Nolit, edhe të Sejfulla Malëshovës, të cilët vihen befas, që të dy, përpara një të Papriture të Madhe: Konica ka djalë, dhe të padeklaruar në opinion! Lypsej atëherë që të çështja të kalonte doemos nën rrogoz e të mbahej e fshehtë. Sidomos në atë kohë kur Konica kishte arritur kulmet e personalitetit të tij të madh si patriot e rilindës i flaktë, si drejtues i Vatrës famëmadhe aq aktive në atë kohë vrulli demokratik.

Edhe pse e kemi botuar letrën e Henrik Konicës që ndodhet në AQSH me nr. rendor F.14, V. D.110, fl. 3. (Fletore koniciane nr.1), përsëri, e shohim të arsyeshme ta ribotojmë këtu për rëndësinë madhore që ka në zbulimin e enigmës më të fundit koniciane: Testamenti i tij.

Saint-Claude, më 16/1 – 1922

Zoti Ministër,

Ju drejtohem juve plot siguri, për të më dërguar, falë dashamirësisë suaj, disa të dhëna lidhur me anëtarë të familjes sime.A mund të më thoni nëse Zoti Faik bey Konitza është kthyer në Shqipëri?

Lindur Shqiptar, pasi u largua prej vendit të tij tek s’duronte regjimin turk, ai kreu studimet në Paris dhe i përfundoi në Bruksel (Belgjikë) ku, që andej botonte më 1901 një Revistë letrare titulluar “Revista Shqipëria”, që kishte për qëllim mbrojtjen e kombit shqiptar. Politikan i guximshëm, ai ishte me emër në Belgjikë.

Në ju jap tërë këto hollësi, kjo, për të vetmin qëllim që t’ju lehtësojë ndjekjen e gjurmëve të tij, apo ato të vëllezërve dhe motrës së tij. Kishte një vëlla që ishte konsull në Shqipëri [Turqi – gabim në origjinal –F.A.] më 1901, nëse nuk gaboj.

Pra, Zoti Ministër, ju lutem të kini dashamirësinë e madhe për të më dhënë, në është e mundur, adresën e Zotit Faik Bey Konitza, ose në mungesë të kësaj, atë të familjes së tij.

Por do të isha shumë i lumtur të kisha të dhëna më të zgjeruara lidhur me personin e parë, të cilit do doja t’i përcillja lajme të domosdoshme (nënvizuar në dorëshkrim).

Në pritje me padurim dhe me shpresë të një përgjigjeje të favorshme, dhe me falënderimet e mija të çiltra, pranoni Zoti Ministër, sigurinë e konsideratës sime të veçantë.

Firma :  Henrik bey Konitza

Henrik bey Konitza, Café des Sports

Saint-Claude- Jura.

Pas kësaj letre, ipso facto, ngjarjet do rridhnin me shpejtësi. Konica vihet në dijeni, organizohet, të themi, “fshehtësia” zyrtare dhe Faiku ia beson këtë mision dy njerëzve më të besuar të tij, pikërisht Nolit dhe Lames së Vogël, të cilët ishin të parët që u ndodhën në zotërimin e një dokumenti sa “komprometues” për Faikun zyrtar (me “fëmijë të jashtëligjshëm”, siç do thoshin – kur ai, në fakt, e kishte pagëzuar vetë të birin!), aq edhe “konfidencial” e “intim” për Faikun njeri! Konica, në të vërtetë, nuk e priste një gjë të tillë, sepse në vetvete “i kishte vënë kryq” kësaj ane personale familjare, kur Sofia e kishte braktisur atë bashkë me fëmijën motak. Veçse Faiku do ngazëllehet në kulm. Dhe jo vetëm kaq, por do t’i kërkojë Lames së Vogël që edhe ta njohë nga afër e të vihet në kontakt me Henrikun, birin dhe mishin e tij. Dhe kështu do të ndodhte, kur më 1925, Sejfulla Malëshova emigron në Francë ku, sipas të gjitha gjasave, duhet të ketë marrë kontakt me Henrikun dhe duhet t’i ketë çuar lajme qetësuese e të ngrohta edhe Faik Konicës për të birin. Nga ana tjetër, do të ndodhte që Sejfullai, për të dytën herë do të shkonte përsëri në Francë (Grënoblë dhe Paris në vitet 1939-1943) me mision nga Kominterni. Në Grënoble – pikërisht aty ku e kishte pasur dikur qendrën Faiku dhe po aty pranë ku ndodhej edhe vetë Henriku.

Duke pasur parasysh tërë këto rrethana, hamendësojmë se qëkurse Faiku u vu në dijeni të pranisë së djalit të tij, madhuar e burrëruar, shpirti i tij nis e trazohet, tallazohet, ngazëllohet. Dhe me siguri, enigmatiku Konica do dijë të shfrytëzojë edhe kanale të fshehta për t’u lidhur e mbajtur lidhje të herëpashershme me të birin në vitet 30-40. Jo, ai s’mund të mohonte kurrë gjakun e vet, pikërisht ai Konicë që aq shumë i donte të rinjtë, botën dhe botëkuptimin e tyre. A nuk ishte Konica ai që u lidh, mbajti afër dhe u kujdes për piktorin djaloshar Theohar Gjinin? Apo më vonë, fotografin po prapë djaloshar Gjon Mili, të cilin e këshilloi edhe të mos e ndryshonte emrin Gjon? Dhe po ashtu, ai ishte përkujdesur atërisht edhe për dhjetëra shqiptarë të tjerë të rinj që i priste në Bruksel e i përcillte gjer në Ostende për në Amerikë tek kishin nisur të emigronin në masë.

Në bazë të dokumenteve arkivorë, Henriku na rezulton të ketë pasur edhe një gjysmë motër nga nëna më 1911, (Jeanne Joséphine Catherine Arschoot) e cila do të ndërronte jetë në maj 2007. Kurse Henriku do martohej më 1922 me Marthe Suzanne Sieg nga Montbeliard, emri i së cilës çuditërisht na del në Amerikë me zanatin piktore në vitet 50. Gjurmët e vetë Henrikut përfundojnë ndoshta në takimin e fundit që mund të ketë pasur me Sejfullain. Ose pasandaj Sejfullai mund të ketë mësuar ndoshta ndonjë hata, ndonjë lajm makabër që mund t’i ketë ndodhur Henrikut më 1942, pikërisht atëherë kur qëndresa franceze (partizane), sidomos në departamentet qendrore të vendit ishte e rreptë ndaj hordhive naziste që kishin pushtuar Francën. Dhe pikërisht atëherë kur edhe Konica lë testamentin e tij për dy vetë: për Nolin dhe Lamen! Dhe më në fund, pikërisht atëherë kur Konica krejt papritur ndërron jetë me sytë nga Lamja në Paris! Nga Lamja që i ishte shndërruar në bir të dytë!…

Misteri mbetet i thellë!… Ndoshta i varrosur përfundimisht me besën dhe betimin që bën shqiptari i vërtetë për të ruajtur deri në fund një sekret të shenjtë… Të atij sekreti konician të njohur nga Noli e Sejfullai përmendur në testament, amaneti i të cilit do të vihej në vend vetëm në vitet e para të demokracisë.

Në përfundim, duke dashur të përcjellim një mesazh, do thoshim se mendjet e cekëta dhe të mbrapshta, që s’kanë vajtur një herë në arkiva e biblioteka të huaja, por turren me donkishotizëm për të sharë Konicën duke spekuluar me gjoja të dhëna “lart e poshtë”,  këto mendje, të cilave u ka mbetur sahati në vitet ’80, nuk kanë për ta njohur kurrë dhe kurrsesi Faik Fisnik Konicën, pararendësin e Shqipërisë moderne.