Nga Gëzim Llojdia/
1.Në 14 Mars 1990 midis të tjerave “ Daily Telegraph” shkruante: “Shqipëria ka një performancë ekonomike të dobët, mungesë të stimujve, izolim ekonomik dhe politik dhe krenari kombëtare. Ka 45 vjet të sundimit totalitar pasi Enver Hoxha e tërhoqi vendin nga feudalizmi në komunizëm më 1946. Policia sekrete ,sigurimi – dhe çdo person i tretë se është një spiun i sigurimit.Vizionet e transmetuara nga Italia dhe Jugosllavia i bëjnë shumicën e shqiptarëve të vetëdijshëm për jetën e mirë vetëm përtej mundësive të tyre. Prodhimet e qumështit janë racionuar në një kilogram për familje në javë dhe ka një treg të zi të lulëzuar, që ka lidhje të thyera me Bashkimin Sovjetik dhe Kinën, nuk merr ndihmë të konsiderueshme ekonomike Po të mos ishte eksportimi i kromit, shteti do të falimentonte , Çeliku i çelikut Elbasan është ndoshta fabrika më e paefektshme e çelikut në botë, Shqipëria duket si një muze, një park tematik marksist-leninist, por shumica dërrmuese .Ka pasur një përçarje ideologjike me Moskën në vitin 1961, që kur ka pasur tre dekada të izolimit zyrtar, por Shqipëria nuk do të braktisë qeverisjen komuniste njëpartiake. Kushtetuta e vitit 1967 predikon vetëbesimin dhe ndalon kredinë e huaj, por ka shenja në rritje të problemeve serioze me ekonominë. Këto përfshijnë korrupsionin, mungesën e ushqimit dhe mallrave të konsumit, dhe rezistencën nga konservatorët në reformat e kujdesshme në shtetin më të varfër të Evropës. Fermat kolektive dhe politikat e shpërndarjes së ushqimit janë pothuajse në hije. Ushqimi është ende në furnizim të shkurtër dhe në vende ka shenja të kequshqyerjes në kufi me urinë. Shqipëria është më në kërkim të teknologjisë moderne dhe ka blerë kompjutera nga Greqia dhe pajisjet e mullirit të çelikut nga Suedia dhe Kanadaja. Lidhjet me Londrën janë pezulluar që nga fundosja e dy anijeve luftarake britanike në Kanalin e Korfuzit në vitin 1946. “
2.Sot takojmë në Aeroportin Heathroë të Londrës për fluturimin tonë në Titograd në Jugosllavi. Pas mbërritjes, ne shkojmë në kufi në Han i Hotit dhe në Shkodër, ku kalojmë natën.E diel 25 prill 990:U zgjova papritmas në kohë të ndritshme në orën 7 të mëngjesit. I rrëmbyer me një fëmijë (të quajtur Florentz.Ai më tregoi , së shpejti kishte një koleksion fëmijësh si Piper Piper. Fëmijët janë pak të çrregullt, por kurioz dhe miqësor. Të rriturit janë të dyshimtë dhe një prej tyre e qortoi Florentzin, ndoshta për miqësi me mua. Ata mësojnë frëngjisht më shumë se anglisht. Kishte turma të mëdha në Sheshin Qendror, pa makina në rrugë, shumë njerëz kanë biçikleta , por shumica ecin. Më cuan jashtë qytetit një distancë të shkurtër për të parë një urë të vjetër në Mes.Ura Osmane në Mes (Ura e Mesit “urë në mes”) është një urë në fshatin Mes, rreth pesë kilometra (vijë e drejtë) në verilindje të Shkodrës, në Shqipërinë veriperëndimore. Ajo u ndërtua në shekullin e 18-të, rreth vitit 1780, nga Kara Mahmud Bushati dhe përfshin lumin Kir. Ajo është 108 metra e gjatë dhe përfaqëson një nga urat osmane më të gjata në rajon. Është ndërtuar si pjesë e rrugës, që shkon deri në Luginën Kir, përfundimisht në Prishtinë.
3.Toka është shumë e thatë. Fusha të vogla me kultura. Shtëpitë e varfëra. Meshkujt vishen në stilin perëndimor, por të zymtë, pak si irlandezët. Shumë gra veshin shalle koke. Ata punojnë një javë 6 ditore. Uniforma e gjelbër = ushtri. Blue = policia. Ka shumë pak dyqane dhe nuk ka reklama, përveç sloganeve politike, të cilat të gjitha fillojnë me LAVDI. Kemi shkuar pastaj në Durres. Makina e trajnerit shkoi shpejt përgjatë një rruge shumë të rëndë,u zgjua herë pas here për të pare fshat. Kemi udhëtuar për një kodër të madhe dhe të thatë. Zona ishte e lënë pas dore dhe e prapambetur,ndonjë kamion i rastësishëm, por asnjë makinë fare. Shtëpitë e vjetra, me pllaka të kuqe, të rrethuara nga rrushi në një kafaz rreth 8 të lart. Shumë punëtorë në fusha, pothuajse asnjë makineri. Një vepër e madhe, me sa duket e braktisur. Periferia e Durresit shumë e lënë pas dore, banesa me shumë antena televizive në çati. Ne u ndalëm për të parë një amfiteatër (Roman) të gërmuar kohët e fundit. Jo një copë toke në Colosseum natyrisht.Ecën në rrugën kryesore tregtare në Durrës. Shumë pak dyqane, pothuajse asgjë për të shitur brenda, prezantim shumë i pakëndshëm. Unë mund të kuptoj pse turistët nuk shpenzojnë lekë vetëm mallrat paksa tërheqëse janë për shitje në dyqanin e vështirë të hotelit. Kaluam në Hotel Adriatica. Dhoma e bukur, kishte dush. Ballkon i madh i përbashkët me pamje mbi plazh dhe portin në distancë. Të gjithë fëmijët (dhe nuk duket të jenë qindra rreth 10 vjeç) duan “Steelos” p.sh. stilolapsa.Në mbrëmje qëndrova dhe flisja, ndërsa një grup prej 5 vetësh ka luajtur muzikë me zë të lartë. Pranë nesh ishin ulur 3 burra, jo anëtarë të grupit sonë, ndoshta Sigurimi (policia sekrete). Ata nuk dukeshin të kënaqeshin, nuk qeshnin. Ata u larguan sëbashku .
E hënë 30 prill 1990.Deti shtrihet në horizont përtej ballkonit tim. Anijet janë në horizont. Më poshtë ballkonit tonë 15 vajzat po shqyrtojnë rërën me lopata duke u siguruar që është e pastër për përdorimin e turistëve të pasur. Këto janë normat e pagave në Shqipëri. Hoteli (Adriatika) është fjalë për fjalë pallate.Ditë tjetër e saj e mrekullueshme, ndërsa grumbullohemi në trajnerin në orën 9 të mëngjesit. Atmosfera e 2 guidave shqiptare është shumë liberale. Një nga pjesët tona është një stërvitje treni dhe i është thënë se mund të marrë fotografi nga çdo tren, që dëshironte. Ndërsa na çuan, udhëzuesit dhanë një bisedë shumë interesante për sistemin arsimor dhe çmimet në Shqipëri dhe pagat.
Pagat shkojnë 600-1200 L në muaj.
TV kushton 4000 L, por blloqet e banesave janë të mbuluara me antena.
Ushqimi duket të jetë rreth 30% e çmimit në Britani të Madhe. Banesat janë të lira për të marrë me qira. Njerëzit tani po inkurajohen të ndërtojnë.Fëmijët fillojnë kopshtin e fëmijëve, tani ka një Universitet në Tiranë.
Kemi udhëtuar nëpër fushat e fushave. Pastaj erdhi në Fieri, të gjitha të reja dhe mjaft të çuditshëm. Rrugë të gjera, njerëz që ecin kudo, dhe në biçikleta. Progresi është i vështirë sepse ka pak disiplinë mes përdoruesve të rrugës. Vetë makinat janë jo-ekzistente. Kam parë 2 makina të ngjashme me xhipat për 3 ditë, me sa duket në pronësi të ushtrisë. Në periferi të Fierit është Appolonia, një vend arkeologjik. Ekziston një manastir i vogël (tani i braktisur) dhe një muze i vogël, me të cilin shqiptarët janë shumë krenarë. Kam bërë një skicë të shpejtë të manastirit dhe më pas të Pantheonit.Na cuan në një hotel në qendër të Fierit, dhe patën një vakt të mirë. U hap qendra e rrumbullakët e Fierit, duke marrë fotografi. Ka zakonisht mjaft slogane politike në qendrat e qytetit, por edhe më shumë këtu. Në veçanti, qëndrova në qendër të rrugës kryesore duke marrë fotografi – asnjë trafik fare. Ne vozitëm në Patos.Fusha e naftës në Patos. Pajisjet primitive. Patos Marinza është një fushë nafte shqiptare ,që u zbulua në vitin 1928. Kjo është fusha më e madhe e naftës në Evropë dhe me 11,854 fuçi (1,884.6 m3) çdo ditë fushë më e madhe e prodhimit të naftës në Shqipëri. Fusha e naftës Patos Marinza ndodhet 10 kilometra në lindje të qytetit të Fierit, në jug të Shqipërisë qendrore. Rezervat e provuara janë rreth 2 miliardë fuçi (320 × 10 ^ 6 m3). Patos-Marinzas ka vetëm naftë të rëndë dhe është në prodhim, që nga vitet 1930.Na cuan në Gjirokaster me një gamë të madhe majash në të majtën tonë. Një kreshtë e lartë, me spektakolare në anën e saj. Mendoj se një mal quhet Berretto apo diçka e tillë. Gjirokastra është një qytet me gurë të ndërtuar mbi një kodër. Dy rrugë kryesore janë të vjetra dhe të pjerrëta. Ka shumë rrugë të tjera të ngushta, me gurë dhe tërheqëse. Ne kishim një vakt në hotel, pastaj shkuam të eksploronim në muzg. Kam humbur në rrugët dredha-dredha, dhe përfundova në një rrugë të gjatë nga hoteli. Ne vizituam kështjellën më vonë, një pamje të mrekullueshme mbi qytet. Gjëja më interesante ishte një avion amerikan në shfaqje. Ishte detyruar të zbriste poshtë në vitin 1957 nga Forca Ajrore Shqiptare. Figura e një avioni të braktisur amerikan T-33A Shooting Star (s / n 51-4413) në “Muzeun e Armëve Kombëtare” në Gjirokastër, Shqipëri. Avioni u detyrua më 23 dhjetor 1957. RT-33A 51-4413 i USAF të ulej në në Aeroportin e Rinasit (Shqipëri) nga një skuadron prej 2 MiG në Shqipëri .Më pas vizituan vendlindjen e Enver Hoxhës, e cila ishte e këndshme, me “sofas” të gjithë muret e disa dhomave. Disa njerëz pastaj u ngjitën në kodër në një shtëpi të lartë në kodër, ku u zhvilluan festimet e Ditës së Majit. Ne nisëm nga Gjirokastra, duke shkuar drejt Jugut përgjatë një lugine të gjerë. Pastaj u kthyem drejt, dhe u ngjitëm në një kalim përgjatë rrugës së ndërtuar mirë. Përfundimisht erdhëm në Sarandë dhe pamjen tonë të parë të detit blu, me ishullin e madh të Corfuzit me rreth 2 milje larg dhe mbuluar me mjegull, si Bali-Hai. Drejt në Hotelin tonë, në njërën anë të zhvillimit të hoteleve dhe blloqeve të kullës. Pas drekës, hyra në qytet dhe nga ana tjetër. Nuk ka praktikisht asnjë dyqan apo diçka me interes. Një kodër me konike prapa hotelit paraqet një mundësi për nesër, por së pari dëshiroj të notoj. U ktheva në hotel, mblodha veshjet e notit në çantë shpine, dhe ecur përgjatë rrugës bregdetare në anën tjetër. Uji ishte 20 ° C, unë kurrë nuk e kam parë atë më të ngrohtë në Dorset. Kam notuar për 15 minuta në drejtim të hotelit të ri izoluar .
E mërkurë 02maj 1990.Një ditë tjetër e përsosur. Na thanë se kurrë nuk ka rënë shi për 6 muaj. Me diellin në Lindje, Korfuzi është shumë më i qartë, dhe nga dritarja e dhomës së gjumit mund të shoh një fshat, rrugë dhe një shtyllë televizive atje. Por shumë e saj për të notuar. Na u tha se perëndimorët që kalojnë në ujërat shqiptare kanë anijen e tyre të përkohshëm dhe duhet të paguajnë shumë para të madhe për ti kthyer ato.Kemi shkuAr në Butrint, në pamje të kufirit grek, dhe dukej rreth faqes interesante arkeologjike të Butrintit të vjetër apo diçkaje. Amfiteatri i vogël kishte akustikë mbresëlënëse. Pastaj u ktheva pak në një hotel pranë Butrintit, ku patëm drekë e ndjekur nga një notim i mirë. Na cuan përsëri në hotelin tonë në Sarande. Pastaj shkuam në kërkim të dyqaneve. Këto janë mjaft të vështira për të parë, dhe brenda janë shumë të njëjta. Të gjitha mallrat janë në ekran në pjesën e pasme të dyqanit në raftet prapa banesës. Dikush duhet të qëndrojë në sportelet dhe kolegët në vargjet e mjerueshme të mallrave me cilësi të ulët. Çmimet janë të shtypura në njoftime të mërzitshme. Asistentja e dyqanit nuk bën përpjekje për të ndihmuar dhe pothuajse nuk guxon të kërkoni diçka. Nuk ka konkurrencë kështu që i takon blerësit për të gjetur atë që dëshiron. Nuk ka asnjë përpjekje për ta tallur atë. Më vonë shëtita milje në kërkim të një dyqani librash, që e kisha parë më parë dhe që shiste një libër anglisht.Ndërkohë kam gjetur bibliotekën, e cila i ka mbyllur raftet. Nuk mund të shfletoni raftet. Ju duhet të kërkoni atë që dëshironi.?
03 maj 1990.Vazhdoi në Vlore, mbi një kalim 1,000 m, rrugë të madhe gjatë midis maleve të larta, shumë të thata dhe të mbuluara me pemë ulliri. Kaluam nëpër një pyll të vogël kombëtar. Kishte një vakt në Vlorë në një restorant në një kodër me pamje nga Vlora.Na cuan në një vend të sheshtë, por interesant për në Berat, ku ne të gjithë vizituam një kështjellën .Por kam biseduar gjatë me 2 mjekë nga Shqipëria dhe një ushtar i ri. Një nga mjekët ishte 44 vjeç, dhe të dy tymosnin. Ata thanë se kishte 400 pacientë për 1 mjek në Shqipëri. Ushtari ishte shumë i ri, ndoshta 18 vjeç, dhe e pëlqente orën time. Ai më ofroi për të kapur kapelen e tij me yll të kuq për të. Dy fëmijë u paraqitën për një fotografi në një hark dhe i thashë se do t’i shkruaja atij) Ne shkuam ngadalë poshtë një rruge të pjerrët, rrëshqitëse me kalldrëm dhe u regjistruam në një hotel me 5 yje. Pastaj dola rreth 200 oborre dhe skicova Xhaminë e Plumbit. Unë u rrethova nga fëmijët, të cilët të gjithë duan “stilos”, që do të thotë stilolaps. Eca poshtë në mes të rrugës kryesore, me të gjitha të tjera qindra njerëz duke shëtitur në mbrëmje. Kjo me të vërtetë është shumë e këndshme. Meshkujt, gratë, fëmijët, familjet, çiftet, vajzat e reja, të rinjtë, të moshuarit. Te gjithe ata ecin në mes të rrugës, nuk ka frikë nga trafiku, zilja e rastësishme e biçikletës. Ngrohja e ditës venitet në ftohtësinë e këndshme të mbrëmjes.
4.
Unë jam duke endur rreth qendrës së Tiranës. Është ora 3, dhe është shumë nxehtë në diell, në një qiell gati pa re. Ka shumë njerëz që ecin përreth, në trotuare të gjera ose në rrugë të gjera. Shumë pak bikes, autobusë,kamionë, kamionë dhe makina të rrallë (ambasada, zyrtare, por jo private). Shumë pemë bëjnë hije rrugëve, dhe ka shumë vende me hije, e cila është më e këndshme. Rreth semaforëve në Shqipëri janë në Tiranë. Dyqanet janë shumë të vështira për të parë dhe të mërzitshëm kur hyni brenda. Diku në Tiranë është një dyqan, që përmban diçka që dua të blej, por ku? Unë shkova të shihja 3 buste vetëm brenda një zonë të pyllëzuar jashtë bulevardit kryesor. Një zhurmë doli të ishte një roje me një pushkë që më kërkont e të më largonte. Jo shumë larg ishte një rrugë me së paku me 6 ushtarë të armatosur, të cilët më tundnin armët kur u përpoqa të ecja poshtë. Në rrugën e ardhshme unë u mahiti mbi trotuarën e kundërt nga një roje tjetër e armatosur. Më në fund gjeta dyqanet, në një rrugë që shkonte në perëndim nga hoteli. Një nga këto, në fundin e “dyqanit”, shiti disa “jo të domosdoshme”. Pashë një vazo të zbukuruar prej druri, cilësi të dobët në shtëpi, por këtu një copë shumë luksoze. Bleva atë me kuaj, jo zogj, gjëja e fundit që kishin këtë lloj. Njerëzit janë shumë miqësor këtu. Ndërsa isha ulur mbi një mur, një i ri më tregoi duke treguar se disa para po binin nga xhepi im i lartë. Unë kam provuar të blej dy herë një krem akullore, por janë refuzuar dy herë, kur e shisnin atë tek fëmijët. A po refuzojnë
për të mirën e shëndetit tim apo çfarë?
Kam ardhur nëpër 4 vajza (të cilët mund të jenë ciganë) duke shitur këmisha dhe shishe të vogla, por kur u afrova ato ikën në alarm. Ndoshta pamja ime i frikësonte ato. Kam gjetur një dyqan të monedhës së lashtë dhe bleva një rekord popullor një bust të terrakutës dhe një broshurë politike. I dhashë atyre një notë prej 10 eurosh dhe ata e hodhën poshtë çmimin.
5.
E shtunë 5 maj 1990.Sheshi Skënderbej, Tiranë, nga maja e hotelit Turistik .Pas mëngjesit, së pari shkuam për të parë një Muze Etnologjik pranë Hotel Tirana. Është ai me një mural shumë të madh dhe emocionues në front duke treguar gjithshka që nga kohët historike.Pashë origjinalin e bustit që kisha blerë në muze.Ne u ndalëm për drekë në atë që na u tha ishte një shtëpizë e gjuetisë e përdorur nga Count Ciano, i cili mendoj se ishte dhëndëri i Musolinit. Ne arritëm në kufirin rreth orës 18:00. I kemi kaluar pasaportat tona dhe kemi ecur nëpër zakonet shqiptare. Unë kam qenë i pari, ata nuk duken as në valixhen time as në qese. Pas mbledhjes së pasaportave, ne më pas duhej të ecnim në 100 në oborr përmes tokës së pa njeriut (një rrugë) në doganat Jugosllave.
Kufiri shqiptar dhe një ushtar po qëndronin para trajnerit. Teprica është e ndaluar në mënyrë eksplicite në Shqipëri dhe tashmë na është paralajmëruar jo për ta bërë këtë. Në postën doganore Jugosllave më pyetën “A keni ndonjë letërsi shqiptare?” Unë i thashë jo dhe u hoqa dorë. Në fakt kisha një broshurë për politikën anti-shqiptare të Britanisë në vitet 1939-45, e cila do të ishte konfiskuar po të isha kapur…Këtu përfundonë rrëfimi
I autorit Jon Palmer si dhe falendrimi që ai bënë për Rafail Luzin për përkthimin e fotove dhe diciturave që ishin vendosur nëpër murre,fasada pllatesh,dyqanesh,magazive dhe uzinave e veprave të tjera të kohës,të cilët u fotgrafuan nga autori i shkrimit në muajin e 4 të vitit 1990,në udhëtimin e parë në Shqipëri.
