INGA REFAT GURAZEZI/*

         Shqipëtarët filluan të vinë n’Amerikë kur po afrohej mbarimi i Shekullit të shkuar, besohet që në vitin 1890 e tëhu. Thuhet se i pari shqipëtar që dolli n’Ellis Island të New York-ut dhe hyri n’Amerikë, quhej Nikollë S. Kristofor nga  Katundi, një fshat i qarkut të Korçës. Njëzet e ca vjet më vonë, pioneri ynë Kristofori u-dorëzua prift dhe shërbeu tërë jetën e tij si famulltar kombëtar i kishës Shën – Trinia në South Boston, Mass.

         Kurse nga ana tjatër, janë ca njerës të tjerë që thonë për një Shqipëtar tjatër nga rrethet e Përmetit që hyri n’Amerikë i pari, po s’janë të sigurtë për emërin dhe fshatin e tij. Cilido prej tyre që në qoftë, kjo s’ka rëndësi sot se nukë munt të quhet dot si “Zbulonjës i Botë së Re,” këtë gjë e bëri Christopher Columbus-i më 1492 dhe nuk ja mer dot atij tjatër njeri këtë nder!

         Shqipëtarët erdhë me shumicë n’Amerikë si refugjatë pas luftës ballkanike më 1912, passi vendi i tyre u-prish dhe u-doq prej Grekëve dhe Serbëve. Thonë se në mbarim të Luftës së Parë të Perbotëshme ishin “nj’a 60,000 Shqipëtare n’Amerikë”, po mjerisht s’kemi një statistikë zyrtare që te na tregojë numërin e vërtetë. Fakti është se kur ish Fedërate Vatra në kulmin e saj më 1916-1919, s’kish më shumë se 5,000 anëtarë dhe pajtimtarë të gazetës. Me këtë numër te vogël anëtarësh Vatra bëri çudira për Shqipërinë! Dhe kur mori funt lufta, shumë Shqipëtarë u-kthyenë prapë në Shqipëri. 

         Kur erdhë Shqipëtarët n’Amerikë në fillim të Shekullit sotmë, punët në fabrikat ishin miaft të rënda, orët e punës të gjata, dhe rogët të vogëla: 5 gjer 7 dollarë në javë, dhe fare të pakë ishin ata që munt të merjin më tepër. Përvec të tjerave, punëtorët shqipëtarë i pengonte dhe mosditja e gjuhës së vëndit. Per t’i bërë ballë këtij problemi, imigrantët shqipëtarë vanë me shumicë në shkollat e natës që të mësojin gjuhën inglisht me qëllim për të përmirësuar veten e tyre q’ashtu munt të gjejin punëra më të mira dhe me rogë më shumë. 

         Për arësye ekonomike edhe shoqërore, në fillim punëtorët shqipëtarë t’Amerikës rojin më tepër tok nëpër shtëpira të ndryshme, 5 gjer 10 shokë në një shtëpi, sipas dhomave që të kish shtëpia. Këta “shokë” të panjohur më parë munt t’ishin nga 10 fshatra të ndryshme dhe krahina të ndryshme të Shqipërisë, po bukuria është se rojin tok si vëllezër: sikur kishin lindur dhe ishin ritur në një fshat! Dhe ay që ish me i shkuar nga mosha, ish plaku i shtëpisë dhe fjala e tij dëgjohej nga të tjerët. 

         Dhe po t’ish e mundur, shtëpitë me qira i zijin në një mëhalle të qytetit q’ashtu t’ishin afër njëri me tjatërin. Mbrëmanet mblidheshin në një nga shtëpitë që kish vënt më tepër dhe bisedojin tok për çdo çështje, familjare dhe kombëtare. Kur nonjeri prej tyre mirte një gazetë shqip t’ardhur nga lark, për shëmbëll “Drita” e Shahin Teki Ypit (Kolonjes) që dilte në Sofie, thërriste gjithë shokët e mëhalles në shtëpi të tij që e këndojin së bashku. 

         Një nga karakteristikat e “imigrantëve” shqipëtarë që vazhduan udhën në gjurmat e Kristoforit, ish dhe kjo: Kur vinte n’Amerikë nonjë imigrant i ri nga Shqipëria, shokët që gjente këtu i zijin vënt për të rojtur, e bëjin të njohur me shokët e tjerë, e lijin pakë ditë në shtëpi që të clodhej nga udhetimi i gjatë, dhe pastaj i gjejin punë. Më në funt, që të lante borxhin dhe të shpëtonte nga fajdeja e rëndë, shokët e “konakut” i mbithjin imigrantit të ri një sumë të hollash hua në mes të tyre për të paguar navllon e vaporit, dhe të dërgonte të paktën 50 dollarë në shtëpi nga ajo sumë. 

         Me ato punë të rënda dhe rogë të vogela, punëtoret shqipëtare t’Amerikës ndihmuan familjet e tyre në Shqipëri, përmirësuan tepër ndodhjen ekonomike të vendit te lindjes së tyre, dhe bënë çudira duke ndihmuar me duar hapur për levizjen kombëtare. Shenuam me sipër se n’Amerike ka patur shume mijera Shqipetare, po fakti eshte se çudirat i bene vetëm Vatranet: ata 5,000 Shqipëtarë që ishin anëtarë të Federates Vatra, ndoshta dhe më pakë se aqë. Ndihmat e tyre e bënë të mundur që Vatra mbajti përfaqesonjës diplomatikë nëpër kryeqytetet e botës dhe dërgoj delegatë në Konferencën e Paqes në Paris me 1919 për të kërkuar të drejtat kombëtare të popullit shqipëtar. 

         Passi suallnë grat’e tyre n’Amerikë nga Shqipëria dhe u-bënë njerës me familje, “imigrantët analfabetë” (sikundër janë sharë nga ca njerës “intelektualë”!) e dijin vleftën e mesimit shkollar dhe i dërguan fëmijen e tyre në shkollë. Kështu, pra, bijat dhe bijt’ e tyre mbaruan mësimet e larta nëpër universitetet e vendit, të këtij Vëndi të lirë dhe demokratik, dhe shumë prej tyre u-graduan me nderime si doktorë, avukatë, inxhinerë, mesonjës, profesorë, etj.

                                                          I I I    

                                                LËVIZJA  KOMBËTARE

         S’kishin zënë vënt mirë edhe n’Amerikë kur Shqipëtarët filluan nga organizimi i shoqërive fshatare me emëra të ndryshme, dhe me program për të ndihur sicilado shoqëri fshatin e saj; për bërjen e nonjë shkolle të re, dhe për ndreqjen e udhëve të fshatit, etj. 

         Me 1905, u-themelua shoqëria “Mall’i Memëdheut” ne Jamestown, N.Y., e para shoqëri shqipëtare me frymë kombëtare n’Amerikë, si pas emërit të saj. Disa njerës të vjetër që ishin atje asi kohe, thonë se idea për themelimin e asaj shoqërie lindi ne Buffalo, N.Y., nga Vellazëria Xexo po me që n’ate qytet ishin fare pakë Shqipëtarë, vendosnë që qendra e saj t’ish në Jamestown.

         Na vjen keq që s’kemi në dorë nonjë rekord zyrtar t’asaj shoqërie me emërat e zyrtarëve të parë dhe historin’e saj, q’ashtu të mos bazohemi në të thënat e njërit dhe të tjatërit. Pa një rekord t’atillë s’munt t’i jepet kredit asnjë njeriu për themelimin e shoqërisë; munt të thomi këtu se krediti u-bie gjithë anëtarëve te saj!

         Në Nëntorin 1913, shoqëria “Mall’i Memëdheut” u-tret në Federatën Vatra, dhe në vënt të saj u-formua dega Nr. 25 e Vatrës me 100 anëtarë. Zyrtarët e parë të degës u-zgjodhë keta: Ilo Furxhiu kryetar, Lambi Cala arkëtar, Perikli Muzarka sekretar, Hysen Belortaja, Vasil Argjiri dhe Salih Selmani kontrollore. 

         Me 9 Qershor 1906 u-botua gazeta “Kombi” në Boston, dhe munt të shenojmë këtu se ahere filloj seriozisht levizja shqipëtare n’Amerikë. “Kombin” e botoj Prof. Sotir Peci nga Dardha e Korçes, i ardhur n’Amerikë nga Athina e Greqisë ku mbaroj mësimet e larta shkollore. Me botimin e asaj gazete u-zgjuan ndienjat e fjetura kombëtare t’atyre pakë Shqipëtarëve që ishin asi kohe n’Amerikë.*

         Sotir Peci nukë ndenji shumë kohe n’Amerikë dhe shkoj ne Shqipëri. Gazetën e la në duart e bashkëpunëtorëve të tij: të Fan S. Nolit dhe t’Efthim Natsit. Noli erdhi 

         *Një shumicë Shqipëtarësh asi kohe nuk e kishin kuptuar mirë se ç’ishin dhe e quajin vetën “Grekë” dhe “Turq”!

n’Amerikë me 1906 nga Misiri, dhe Natsi kish ardhur këtu nga Shqipëria pakë kohë më parë, i cili shkruante artikuj dhe shtypte gazetën. 

         Pas shpalljes së Hurrietit ne Korrikun 1908, guverna turke e la të lirë për pakë kohë shtypin shqip në Shqipëri, po pakë më von Xhon-Turqit u-treguan aqë tiranë kundre Shqipërisë sa dhe të parët e tyre. 

         I gëzuar nga ajo liri e shkurtër e shtypit ne Shqipëri, Sotir Peci u-shkrojti letrë nga Shqipëria shokëve të tij ne Boston që t’a pushojin botimin e gazetës, natyrisht ata vepruan si pas deshirës së tij dhe ashtu në funt të vitit 1908 u-mbyll “Kombi”. Letra e Sotir Pecit u-botua ne numërin e fundit të “Kombit”, e cila midis të tjerave thosh dhe këto:

         “Puna tani iku nga vendet lark Shqipërisë dhe hyri brënda; këtu është për të punuar … Shqipëtarët e jashtmë munt të kenë gazetat e brëndëshme dhe të bëjnë detyrën e tyre patriotike dyke ndihmuar punëtorët e brëndeshmë…”

         Po punët nukë vanë mbarë në Shqipëri siç i endëronte Sotir Peci, se Turqit e Rinj e ndryshuan politikën dhe vazhduan udhën e të parëve të tyre si armiq shekullorë të Shqipërisë. Fjala popullore shqip thote: “Ujku ndërron qimen po jo lekurën”. Ashtu, pra, guverna turke i vuri prapë fre të fortë shtypit shqip. Ahere u-pa nevoja për botimin e një gazete kombëtare jashtë Shqipërisë. (Ka dhe me).

         Pas mbylljes së “Kombit” në Boston, u-mbyll dhe Revista ALBANIA që dilte në  London (më parë në Bryksel). Munt të shënoj këtu se “Kombi” u-mbyll dhe u-harrua, si shumë fletë popullore te tjera, po është fakt se me botimin e asaj gazete Sotir Peci ndezi ndienjat e shqipëtarësisë n’Amerikë.