Archives for August 2020

Shkruan: Ismail Gashi-Sllovia-Treva e Bjeshkëve të Zhegocit, kap një teritor hapsinor mjaftë të gjërë e të pasur, me male, fusha të kufizuara, livadhe, mrize e kroje, si dhe vendbanime të vjetra, për të cilat dëahmojnë  me datime të hershme, që I hasimë në dokumente të vjetra. Ana Kamnova, në vitin 1097, shkruan për Zygon dhe Lypenionin, “Mbreti me të marr vesh këtë punë që nuk durohej, pasi grumbulloi forcat e nevojshme, u nis drejtë për në Lypenion. Ky është qytet në shpatije të Zygos”. Këtu përmendet Zygo, që mendojmë se ështe Zhegoci i sotshëm.. Ndërsa Lypenion,i.  Është Lypjani që edhe sot popullata vendore e shqipton LYPJAN e jo Lipjan, siç është emërtuar e shkruar zyrtarisht nga administrata e pushtuesit serbe. Kjo afëri tipologjike jep mundësi bindëse për emërtimin e Lypjanit nga Lypenioni, e jo nga Ulpiana që, është një vëndbanim tjetër shumë i vjetër, afër Lypjanit të sotshëm. Ne këtu pa u largua nga tema në trajtim, po ndalemi vetëm në Bjeshkët përendimore të Zhegocit,. Hapësirë që kap këto vendbanime: Zhegoci në qendër, Vërbica e Zhegocit, Sllovia, Gadimja, Plitoviqi, Vrella, Kishnapolja, Sllakoci e Gadishi, Në vazhdim Akllapi, Janjeva, Brusi, Hanrovci, Shashkoci,Teqe,Tërbuvci. Me synim të marrim në qasje, vetëm disa veçori karakteristike të toponimisë së këaj treve, me përqëndrim në krahun përendimor të Bjeshkëvë të Zhgocit, meqë krahu lindor e ka trajtuar Mehmet Halimi në studimin e tij të doktortës.

Treva hapësinore e Bjeshkëvë përendimor të Zhegocit është e begatshme në aspektin topografik me korografi atraktike të begatshme, për çka nuk është shkruar e hulumtuar shumë. Në fushën ë onomastikës, Mehmet Halimi, që sa dekada, ka publikuar Te folmën Lindore të këtyre bjeshkëve, ndërsa krahu përendimor i saj, ka mbetur ende i pa prekur nga të gjitha pikëpamjet e studimit. Treva në fjalë ka bagati të mira gjuhësore dhe ende ruan pastërti nga ndikimet e gjuhëvë të tjera, dhe po të studiohet e folmja e kësaj treve në gjendjen ekzistuese, do të ishte edhe një kontribut i dobishëm për dialektologjinë e shqipës në përgjithësi, e në vëçanti gegërishtën verilindore. Ndërsa për studiuesitë e arkeologjisë, do të ishte me interes, që tu bijnë gjurmëve të qytetit Zygo e Lypenion, të cilët i përmend Skënder Gashi  në “Fjala” diku të vitit 1978. Treva në fjalë, dëshon edhe sot shenja të vendbanimit dhe civilizimit të dikurshëm. Ka shenja të këtë ekzistuar në këtë trevë vendbanim i lashtë. Këtu ka gjurmë rrënojash, të cilat na japin shkas për hulumtim parabindës arkeologjik. Të gjithë shenjat dëshmojnë, se kjo trevë, bashkë më Janjevën, si qendër e kasaj treve, edhe para Novobërdës,ka qenë komples xehtar-industrial. Kështu pohon edhe Milicoje Pavlloviq në veprën “Govor Janjeva” 1970. ku flet edhe për historikun e kësaj treve Por,  faktografia fizike që hasim në këtë lokalitet, shenjat dhe gjurmët ekzistuesi na thërrasinë bindëshëm, shumë gjurmë kishashë, kalashë, e shumë shenja shkrijetoresh të dikurshme lëvizëse që hasim në këtë trevë. Gjurmët tona nuk do të ishin shterrpe drejtë rrugës që na qojnë në qytetin e lashtë Zygo, ose në vendbanimin, qytetin Kosov. edhe më të vjetër, që kur e kur të diskutueshëm. Skënder Gashi, emrin Zhegoc e nxjerr nga Zygo i dikurshëm. Dëshmimi i këtij mendimi do të ishte me rëndësi dhe hapje e shtigjeve në përmasa të mëdha shkencore. Vendgjurmimet duhet orientuar në Kala dhe te Vorri i Klalit të Zhegocit dhe Kisha të shumëta të kësaj treve, në vendet si Gradina e Madhe, Gradina e Vogël në Gadime e toporrënoja, ose topogërmadha të shumëta. Të vazhdohet me gërmime në Kodër të Kishës dhe Manastir të Sllovisë. Por, nxitje për këtë janë edhe gojdhënat e shumëta. Se macja dikur ka ecur kulmeve të ndërtimeve, nga Zhegoci e deri në Lypjan dhe patronimi Leka në Gadime, që bashkë me patronimet Bala e Gjini, është njëri nga  ndër patronimet më të lashta shqiptare. Në këtë trëvë, nga popullata vendore ka pasur raste të gjetjes së reliteve të ndryshme dhe të skeleteve në këto treva. Këto dëshmojnë një gjallësi të madhe para shumë vjetësh. Në hulumtim hasim edhe gjurmë rrugësh, që na bindin për një kompleks të urbanizuar vendbanimesh të mëdha, apo një pjesë përbërse të një civilizimi të hershëm, si dikur Qyteti Kosov, Zygo e më vonë Ulpiana, në vazhdim Janjeva e Novobërda. Në këtë trevë ka gjurmë të afro 15 kishve e manastireve, nga të cilat sot asnjë nuk funkcionon. Për këto monumente fetare, nuk dihet saktë, a janë kisha ortodokse, apo krishtere, ose janë kasha që, pas ardhjes së sllavëve janë përvehtësuar për kisha ortodokse sllave, siç është rasti i Manastirit, afër Sllovisë, ku deri më 1999, sllavët, sërbët anas kryenin rite fetare ortodokse sllave. Por legjenda pohon se, kjo kishë-manastir ishte krishtere. Kjo dhe të tjerat, po të qeroheshin mirë nga qëllimkëqijtë e përvehtësuesit klandestin, do të qartësoheshin burimet e saktatë të përkatësise fetare të tyre. Popullata e kësaj treve, që nga moti, është e pastër shqiptare. Vendbanimet e kësaj treve janë të vjetra, si Zygo-Zhegoci, edhe më here qyteti Kosov. Mandej, Janjeva, Novobërda dhe fshatrat, Sllovia e Gadimja, por ndoshta edhe më I  vjetri është Zygo- Zhegoci. Në Sllovi ndër të parët jetojnë fisi Gash e Bytyç, Bytyç që arrijnë afro 30 breze, por Bytyç janë edhe gjithë popullata e Zhegocit..Ndërsa në Gadime fisi Leka, është nga mesjeta, para fiseve të të përmendura nga tradita shqiptare. Për autoktoninë shqiptare në këto hapësira, na dëshmon edhe brumi onomastik. Shumica e emërvndeve janë të shqipës që, dëshmoin se këto vendbanime janë të vjetra dhe kryekohe janë shqiptare. Antroponimi Balë, i lashtë ndoshta edhe pamesjetës,  sot haste edhe te Arbreshët e Italisë, të cilët pas pasvdekjes së Skënderbeut, e bartën me vete gjuhën dhe traditë, nga  Shqiperia në trevat e Italisë. Begati të larmishme ka edhe etnografia. Hulumtuesitë tanë etnograf, në mungesë të mjeteve materiale dhe kufizimeve politike, kanë prekur pak këtë trevë, e cila vërtet ka thesar të madh vlerash, të cilat presin dorën e hulumtuesit dhe pendën e studiusit.. Para disa vjetësh Drita Halimi, e vetmja me një shkrim të sajë në “Rilindje” të atëhershme, ka prekur diç nga ritet e lindjes dhe të vdekjes nga kjo trevë e pasur.

Toponomistika e kësaj ane ka karakteristikat e saja të veçanta, ështe shumë e begatshme dhe e pastër shqiptare. Kjo ka shumëllojshmëri, si nga format e formimint, si nga vjetërsia dhe origjinaliteti shqiptar. Toponime bilinguale hasim rrallë, Si Vneshtë-Llazishte, formimi bilingual, Guri i Gallakamenit, formim dygjuhësor, Guri shqip dhe galla-kamenit, nga sllavishtje, goli kamen, në Sllovijë, janë ndërtime administrative, vërtet të reja, që dëshmojnë formim gjuhësor administrative dhe janë mbivendosur emërtimeve shqipe që kanë ëkzistuar para tyre. Disa toponime shqipe, ndosha kjo dhunë administrative e gjuhësore, ndoshta i ka shlyjë dhe emertimet sllave kanë zënë vendin e atyre paraekzistuese shqipe. Kjo çështje shtyjnë të gjurmohet arsyeshëm edhe më tej në këtë drejtim. Kjo natyrshmëri e asryes sonë, jo vetëm shkencore, por edhe e arsyes praktike shoqërore e shtetërore. Këtë rrugë na shtyjnë ta qasim që të plotësojmë nevojen e administrative e shtetërore të shtetin tone demokratik, Republikës së Kosovës, për Kadastrat e sotme në Kosovë, të cilat deri sot gjitha toponimet e arave, zabeleve, livadheve, krojeve, maleve, mrizeve, luginave, prrojeve e lendinave. Shumicën i kemi të shënuara në gjuhën e pushtuesi okupues sllavë, vetëm në sllavihtën, ashtu qysh nuk i thonë vendasit në gjuhën e vet. Emërtimet e tilla, ashtu qysh i kemi sot të shenuara, nuk i kupton anasi vendor shqiptarë. Kjo trevë është e pasur me të gjitha llojet e toponimeve si: dhronime, antroponime, oronime, divonime, zoonime, fitonime, topogermadha ose toporrënoja, topoforma e të tjera. Topoforma, do ti quajmë emërtimet e shumëta, që vijnë sipas formës që gjasin, për çka më poshtë do të marrim shembuj konkret. Karakteristikë e veçantë, ështe se në këtë lokalitet, nuk hasim thuaja askund në gjurmë turke, edhe pse sunduesi otoman sundoi jo butësisht mbi pesë shekuj në këto hapësira,. Ndoshta emërtimet turke do ti gjejmë, kur të sjellen kadastrat e Perandorisë nga rahivat turke, pë të cilat flitet këtë kohë. Kjo trevë është  kryesisht malore kodrinore dhe ndikim turk ështe më i vogël. Per të mos thënë nuk ndihet fare.Toponimet më të vjetra merren makrotoponimet, Bisag, Bufqe, Kodra e madhe, male në Zhegoc. Tershovina, Llabjani, manastiri, Kodra e Kishës, çuka,, Kozuli, Livadhet e Gjana e të tjera, te gjitha në Sllovijë. Bllata, Murturi, Në Gadime. Gradima në Gadime, nga mendohet të ketë marr emrin fashti Gadime, mendoj është ndërtim i bartur pas ardhjes sllave, emërtimi më i lashtë është Kalaja, Fortesa. Këtu morëm vetëm disa nga makrotoponimet të cilat mendoj se kanë origjinë nga burimet e shqipës. Do të ndalemi në zbërthimin  e shkurtër të disa prej tyre. Vetëm Kodra e Madhe. M. Pavlloviq në veprën “Govor Janjeva” e nxjerr me deshifrim, për mendimin tim, të gabuar. Kodra në shqipen, thot ai, vjen nga runumishtja Kodru, kurse përcaktori “e Madhe” nga mbiemri në frengjishtën Grand. Dihet se shqipja e rumanishtja si  Ilirishtja e Dakishtja, kanë pasur kontakte të hërshme, por kjo nuk do të thotë se shqipja gjithmonë vetëm ka marrë nga gjuhët për rreth, e nuk ka dhënë për gjuhë. Eqrem Qabej, shoshit një mori mendimesh për etimologjinë e fjalës Kodër, dhe me binduri konstaton se, “mendimi i Schucharditit, Skokut e Bruchtit gjen një vërtetim të ri nga ana e shqipës”.Duke shqyrtuar unitetin kontuniala indoevropian të kësaj fjale, Kodër, rum.Kodru me domethënie Pyll, Mal, arumunishtja e ka Katar, maje, kulm, kokë. Për çka chucharti, fonemën Qua, që jep CO në latinishtën vullgare, dmth. Quadrattus, për codrato dhe Bruchu, thot codratus, për codra. Pra shqip Kodër, rum. Kodru, dalin nga lat. Codra. Qabej shënon edhe një variant në shqipen nëndialektore të kësaj fjale. Në Gjirokastër, thot Qabej, Kodër, i thonë skajit. Qoshës ku rrijnë pleqët. Pra mundësitë janë nga latinishtja apo edhe vet shqipja. Ndërsa lat. Magnus, shqip, i madh, e madhe, që arsyetojnë ligjet historike të shqipës, e rregullat e fonetikës historike e sqarojnë këtë mundësi zhvillimi, e jo nga frengjishtja Grand. Bllata në gadime, por edhe në Sllovijë, tipologjikisht do të ishte nga sllavishtja Bllata, shq.balta, ose edhe bal me prapashtesën ta. Kurse, toponimi LLabjan, në mës Plitkoviqit e Vrellës, dhe fshati Llabjan afër Novobërdes, dhe sikur treva Llap-it në Kosovë dhe Labëria në Shqipëri, duhet të jenë nga të një daljeje të përbashkët nga Lab, dybuzori B, ka dhënë dybuzorin P, ose anasjelltas. Edhe Kozul, nga Kosel.

Tash po ndalemi ne toponime sipas formës. Kjo trevë, siç thamë edhe më parë, ka koreografi të larmishme e të thyer, si çdo vend malor-kodrinor. Prandaj, shumë toponime kanë marrë  emërtime sipas formformimit, për çka do veçojmë disa prej tyre, dhe ato do ti quajmë topoforma.që karakterizohen me dukjen dhe formën e tyre fizike. Këto toponime cilësohen si pamje figurash e forma tipologjike vendësh, sendeh dhe gjallesat apo pjesët e tyre. Këto toponime duhet veçuar në veçanti. Ky veçim është i arsyeshëm, pasi ka karter të përgjithshëm në ëmërtimin e vendeve. Forma zë një rol të madh në shqipën. Kjo shprehje do të plotësojë një kërkesë të nevojshme për plotësim në përcaktimin e toponimeve, duke  përfshirë emërtimet që vijnë nga forma si bazë emruese. Këtë grup emërtimesh, duhet ta marrim si të veçantë, kur dihet se këtu forma luan rol të madh e vendimtar. Po marrim disa toponime konkrete, ku forma është emruesi i parë, shenjës dhe sendit. Thepi, mal në Gadime. Kodra e Madhe, Kodra e Vogël, më konkretisht në të mirë të formës, na dalin toponimet. Balli, Bishti, Kukat, Kungullari, në Sllovijë, kryekput kanë kuptimin e formës. Këto toponime, nuk janë as kodrina, as fushë, as ara. Por, kanë formën e ballit të njëriut, ose bishtit të kafshës, ose të kukës, ijeve të njeriut, apo të kungullit dhe janë formuar emrime vendesh vetëm sipas formës së ngjajshmërisë. tipologjike. Me këte, mendoj se është e drejtë që, këto toponime të quhen topoforma. Mikrotoponime të këtij lloji duhet të merren edhe mikrotoponimet, Gryka, Udha e Fellë, Llazi i gat e Livadhet e gjana. Ku forma del përcaktuesi kryesor i emerimit. Topogërmadhat ose toporrënojat, janë me interes të veçantë. Këtu po i quajmë Toporrënoja, me bindje se topogërmadha ështe më larg kuptimit të emërtimit, ndërsa toporrënoja, ka afri më të mirë me përmbajtjen e semantikës  kuptimore dhe përshkrimit të emërtimit. Kjo trevë, sikur edhe të tjërat, është e pasur më toporrënoja. Ka shumë kisha e manastire, ka varre e varreza të kuptimësisë së ndryshme në kohë e rrethana, në kuptimësi të lashtësisë e të shumllojshme përmbajtësore të ndryshme fetare e kombetare, si: Vorret e Zhegocit me mbishkrime turkoarab, Vorret e Kuqe, Vorret e Krushqëve në Zhegoc e Sllovijë. Në Sllovijë janë gjetur edhe skelete në brigjet e lumit që rrjedh nga Bjeshkët e Zhegocit. Kurse toporrënoja Gradina në Gadime e Zhegoc. Kalaja Zhegoc e Bresalc, Manastiri, Kodra e Kishës në Sllovijë. Rënojat e Kishës dheTabet e Sulltanit në Zhegoc dhe mikrotoponimet të tjëra, që lidhen për rreth, si Kroni i kalogjerit, në Sllovijë, janë shume të vjëtra. Populli, dëshmitari më besnik, që këto vende i ka lidhur me ngjarjet dhe vetvetën, i ka bartur gojë më gojë, se këto janë të ‘rimit”, dëhmojnë se këto emërtime janë parasllave dhe një qytetërimi të hershëm në këto troje. Te Vorri Kralit në Zhegoc, janë gjetur skelete edhe pse varri edhe sot ka formën e vet të rregulltë. Ndërsa në Kodrën e Kishës në Zhegoc, sot gjendet gjurmë e gurë të gdhendur, si edhe aty afër te Vorri i Latinit. Të gjtha këto së bashku, mundësojnë hulumtime të frytshme shkencore.

Kësaj here, nuk po hyjmë në llojet të tjera të toponimeve, si atyre sipas bimëve, shtazëvë, njerëzve, e të tjërat. Do të bejmë pak fjalë, për hidronimet e kësaj ane, të cilat dallohen për karateristikat e veçanta. Hidronimi Klysyra në Gadime, vjen nga ngushtica klisyrë, dmth grykë ë ngushtë, gadi e mbyllur, që vjen nga klytyr. Qe dmth Kapak mbyllës, e që shqipja ka edhe emrin e interierit të odave, Klyk, dollap i vogël që mbyllet, aty mbahet kafja e shqeri për miqët, mysafirët.. Hidronimi Jezera në Sllovijë, del nga sllavishtja, jezero, shq.liqe.legjenda thot se kjo kodër mali është e mbyllur me lesh delesh, e po të shpërthente, uji do merr, jo vetëm Sllovi, por edhe fshatrat në rrafshimn e Kosovës..Realisht Jezera, është një maje kodre të një mali në Grykën e Zhegocit e cila edhe në ditët e vapës verore, kjo maje kodre bunon, ose buron lagështi. Kroni i Gjelpt, Kroni i Dryshkut në Sllovijë, Gjelpësina në Gadime Janë ëmërtuar sipas përbërjës minerale të ujit që buron aty ku toka duhet të ketë përmbajte minerale të jetë e pasur me xehe, ku nuk njihet të jenë bërë hulumtime. Të lashta janë emërtimet Bllata e Vadhi në Sllovijë duhet kuptuar si edhe Vau i Dejes në shqipëri dhe Bllatat në Gadime janë ëmërtime autoktone.

Në këtë shkrim nuk ju qasëm asnjë problemi deri në fund, cekëm disa venerime, pa ju hyjë në përimtime detaje e më të thella. Për disa dukuri, duhet ta thot fjalën e vet niveli kompetent shkencor. Kurse për veçoritë toponimike dhe onomastike, në të ardhmen, duhet të nxjerrim rezultatet më të pjëkura. Kjo qasje është vetëm kurreshtje, që në të ardhmën, edhe nga kjo trevë të nxjerrim atë thesar të begatshëm nga këto fusha të dijës sonë.