Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for March 2021

8 MARS, – 8 GRA + 1….OSE DHËMBJEN PA FUND

by

– nga Visar Zhiti – botoi Gazeta DIELLI/

S’e di si u përzgjodhën, janë shumë, por më erdhi mrekullia e buzëqeshjeve të tyre, të parat gra, që do të ishin shkrimtare, shkencëtare, juriste, muzikante, piktore, të laureuara dhe universiteve të Europës, morën dhe rrugën e shenjtërimit, por që diktatura e atdheut të tyre i kishte dënuar internimeve, burgjeve, deri dhe në pushkatim.

O tmerr, që ia kalon dhe ferrit!

Të përkushtuara si është nëna, të afërta si motrat, të bukura si e dashura, që bëhet gruaja, ikona, ku bien në gjunjë me trishtim çdo festë, datëlindje, çlirim, jubile, 8 Mars, yje që vështrojnë nga lart me sytë e tyre plot dritë…

Po përkujtojmë 9 zonja të jetës në nderim të të gjithave.

1- Musine Kokalari,

shkrimtarja e parë grua në letrat moderne shqipe, studioi për letërsi në Universitetin “La Sapienza” në Romë, disidentja e parë grua në perandorinë komuniste. Bëri 18 vjet burg në Burrel dhe vdiq në internim në Rrëshen, e braktisur.

2- Sabiha Kasimati,

shkencëtarja e parê grua, studioi për Shkencat Biologjike në Universitetin e Torinos, iktologe. U pushkatua nga regjimi komunist bashkë me 21 intelektualë të tjerë, e vetmja grua mes tyre, me shkak të shpikur, hedhjen e nje bombe në ambasadën sovjetike në Tiranë.

3- Erifili Bezhani,

avokatja e parë grua shqiptare, shkon bashkë me të motrën në Francë, ku studion fillimisht për Letërsi frënge dhe më pas në Fakultetin e Drejtësisë, në Universitetin Alix-en- Provence, në Montpelier dhe Paris. Në Atdhe e dënojnë me 20 vjet burg me “Grupin e deputetëve”. Poliglote, merrej me përkthime në burgun e Burrelit. Kur doli, punoi si fshesare rrugëve të Tiranës…

4- Dhora Leka,

kompozitore e këngëve partizane dhe e operas së parë shqiptare të një gruaje. Studioi në Universitetin “Çajkovskij” në Moskë. Nga pedagoge në internime deri sa bie perandoria komuniste.

5- Adivije Alibali,

balerinë dhe aktore e njohur, luan motrën e Skënderbeut, Mamicën, në filmin “Skënderbeu”, e internuan sepse i dënuan bashkëshortin, që i qëndroi besnike.

6- Elena Gjika- Merlika,

gjuhëtare, studio për letërsi në Universitetin e Napolit, bashkëpunoi me vjehrrin e saj, patriotin Mustafa Kruja -Merlika, nderkohë dhe kryeministër, për hartimin e Fjalorit të Gjuhës Shqipe, që, pasi ia përvetësuan, e zhdukën. Ajo perfundoi internimeve gjatë gjithë sundimit të diktaturës, një gjysmë shekulli.

7- Marie Tuci

donte të bëhej murgeshë, t’i përkushtohej Zotit dhe popullit. Studioi në Kolegjin e Shkodrës të “Motrave Stimmatine”, e arrestojnë dhe vdes mes torturave të llahtarshne.

Është shpallur “E lume” nga Vatikani në 2016, e vetmja grua mes 39 martirëve të Kishës Katolikë.

8- Tefta Tasi,

e arrestojnë në internim dhe e dënojne me tre vjet burg, nxënëse, se nuk donte të shkruante në hartim për Enver Hoxhen.

Në liri do të shkruante një libër me përralla dhe kujtimet do ia linte të vëllait dhe të ardhmes.

9- Suhade Cakrani,

e bija e firmërarit të Pavarësisë, Hajredin Cakranit, ministër në qeverinë e parë, do të studionte për Artet e Bukura në Firence, piktore…

Mbas Luftës II Botērore fitimtaret do ta shkatërronin dinastinë e familjes së saj, do t’i varnin vëllanë në mes të qytetit dhe ajo do të çante turmën e do binte më gjunjë para tij, duke i puthur këmbët. E mbyllin në çmendinë, ku dhe shuhet atje.

Në foto është me kalin e saj, kalorëse e bukurisë, me Pegasin me flatra, i cili të gjitha ato gra martire çon qiejve parajsorë.

AVE të gjithave!

Ne foto:

  1. Musine Kokalari
  2. Sabiha Kasimati
  3. Erifili Bazhani
  4. Dhora Leka
  5. Advije Alibali
  6. Elena Gjika-Merlika
  7. Marije Tuci
  8. Tefta Tasi
  9. Suhade Cakrani

INTERVISTA E DIELLIT- 7 PYETJE PËR IRIS HALILI

by

Në intervistën e radhës, gazetarja Marjana Bulku, sjell historinë e intelektuales Iris Halili, e cila si qindra mijëra shqiptarë la Atdheun për një jetë më të mirë, duke emigruar në Florida, SHBA. Iris ka përfunduar studimet me Medalje Ari në Fakultetin e Letërsisë, Fakulteti Histori Filologji. Pas studimeve ajo u emërua pedagoge e Letersise Moderne aty ku studio. Po si rrodhi jeta e saj më pas? Ndiqeni intervistën:

Marjana Bulku- Zonja Iris, ju e keni lënë Shqipërinë në vitin 2009 të. Çfarë do të thotë për dikë që ka invenstuar aq shumë intelektualisht ta nisë jetën në një tjetër vend?

Iris Halili- Historia e ardhjes sime në USA është më shumë një imponim i fatit sesa një zgjedhje e shumë kërkuar. Në vitin 1994 pasi përfundova me medalje ari studimet në Fakultetin e Letërsisë, Fakulteti Histori Filologji u emërova pedagoge e Letërsise Moderne po aty. Ishte realizimi i asaj që unë kisha ëndërruar përpara se të hyja në fakultet, vite kur babai im mjek përpiqej të më mbushte mëndjen të studioja mjekësi, por unë ndoqa pasionin e letërsisë pasi e dija që do shkëlqeja në këtë degë te cilën e kisha dhe e kam vërtet për zemër. Në vitin 1996- të një mikja ime e ngushtë që kishte ardhur në NY, SHBA më ofron mundësine të vija këtu me studime masteri në kuader të projekteve për Europën Lindore, studime që ajo vete kishte mundur t’i realizonte. Unë nuk e mora seriozisht në konsideratë këtë ftesë pasi në atë kohë nuk mendoja të vija në Amerikën që më dukej shume e largët. Aq e vërtetë është kjo sa edhe kur mu dha mundësia  të zgjidhja një qytet të botës për të studiuar në kuadër të bursës një vjeçare që fitova si ambasadore e Rotary Club për vitet 1999-2000 unë zgjodha Romën (Italinë) dhe jo SHBA. Ishin vite të bukura për Shqipërinë fillimet e viteve 90, ishin vite me shpresë, me idera  utopike dhe optimiste për një Shqipëri për të cilën të gjithë mendonim se shumë shpejt do të bëhej si gjithe Europa. 

Por sikur sygjerojnë teoritë e fateve, çfare do të besh nuk i shpëton dot destinit tënd të shkruar. Në vitin 1998,  babai im me thote “Provoje dhe ti fatin e llotarisë amerikane moj bijë:”. Kështu në vitin 1999 unë e fitova “Green Card” dhe ardhja ime ne SHBA u nis si për të provuar fatin. E konsiderova këtë shans për gati 9 vjet  si një vizë turistike që më sillte shpesh tek vendi i parë i botës , por pa menduar se do jetoja në të, ndonëse djali i vetëm kishte lindur këtu. Por ja që në 2009 erdha ku destini kishte vendosur tashmë. Nëse në 1998 applikova jo se nuk shihja shpresa tek vendi im, në 2009 ika pa pasur ndonje  iluzion se ai po përparonte  me hapet që ne kishim ëndërruar; ika me shpresa të vrara.  Une isha 37 vjeç kur lashë vendin. Jo shumë e re për ta nisur nga hiçi por jo aq e vjetër për të mos patur ambicje vazhdimësie. Emigrimi kudo të jetë është një aventurë e njerzve të guximshëm, pasi ne dime se çfarë lëmë por ne nuk dimë se çfarë gjejmë. Çështja është se kur shkon vizitë turistike në një vend të huaj apo jeton dy a tri muaj atje, njeriu njeh vetëm majën e ajsbergut të kulturës së vendit mik, atë anë të dukshme dhe që në përgjithësi është eksituese, por kur fillon dhe jeton, atëherë ndeshesh me dy anët e tjera të ajsbergut kulturor që antropologu Eduard Hall do t’i quante pjesën e padukshme kulturore dhe bërthamën kulturore. Janë pikërisht këto dy anë të panjohura të kulturës së vendit mik/pritës që e bëjnë emigrimin shumë të vështirë. Kultura që ne mbartim që kur lindim së bashku me gjuhën që ne flasim përbëjnë shumatoren thelbësore të asaj si ne reagojmë apo realizojmë vetveten në një mjedis si të njohur si të panjohur. Të emigrosh do të thotë të shtypësh dhe ndrydhësh pak nga pak forma të kultures tënde dhe të fillosh të reagosh sipas kulturës/kulturave dominuese të vendit mik, dhe kjo është pak a shumë hapi i parë që të bën të mbijetosh larg vendit tënd. Këto “shtypje” nëse do të përdornim këtu gjuhën Frojdike, janë eksperienca të provuara prej çdo emigranti.

Marjana Bulku-E integruar më së miri në jetën amerikane a mund të na përshkruani këtë proces parë nga prizmi personal?

Iris Halili- Emigrimi të le mundësinë të zgjedhësh një nga tri rrugë:  Ose do të asimilohesh, ose do të margjinalizosh, ose do të  integrohesh. Asimilimi është qesharak dhe nëse do të duhet të dallojmë një emigrant të tillë pikasim ata indvidë që hiqen sikur kanë ardhur nga një planet tjetër. Këta besoj unë kanë edhe neurozat më të larta pasi është krejt e pamundur të përthithësh kulturën e vendit mik deri në bërthamë  apo të “shtypësh” në maksimum kulturën tënde pa pësuar apo provuar një stres të brëndshëm. Nga ana tjetër margjinizuesit janë ata që përçmojnë  vendin mik/pritës nga mëngjesi deri në mbrëmje. Edhe këta janë në dramë neurotike pasi janë as këndej as andej dhe bëhen të besdisur jo vetem me veten por dhe me të tjerët rreth e qark, pasi edhe ata vetë nuk i besojnë ata që thonë dhe mbi te gjitha edhe po të shihet në aspektin etik apo moral nuk funksionon asnjëherë të urresh mjedisin ku pi ujë, pasi asnjëri nuk të ndalon të kthehesh atje ku uji të duket më i pastër dhe njerzit më të mirë. 

Une mendoj se integrimimi është edhe hapi më i arrirë që duhet të realizojë çdo emigrant dhe besoj se integrim do të thote adaptim me kulturën vendase por pa përjashtuar as kulturën tënde. Në proçesin e integrimit transferojmë natyrshëm kulturën e vendit nga vijmë por njëkohësisht përpiqemi të adaptohemi me kulturën ku jetojmë dhe punojmë pa mohuar dhe përjashtuar vlerën e asnjërës, pasi nuk ka kulturë të mirë apo të keqe, ka vetem kulturë që e kuptojmë apo jo. Këtu do të shtoja se për një emigrant në SHBA integrimi nuk është më pak i vështirë se një vend tjetër. E di që kjo do të duket paradoksale, por le të marrim një shembull që besoj do tju bind. Çështja është se emigrantit nuk ja lehtësojnë jetën aq shumë ligjet antiraciste dhe gjithëpërfshirëse të qeverive sesa kontakti i përditshëm me njerzit. Kjo do të thotë se duke qenë një vend ku jetojnë qindra kultura, sapo del nga dera do të ndeshësh jo me një kulturë por me gjithçfarë lloj kulturash që kanë emigruar këtu. Kjo të çon në konkluzionin se “shtypja” e kulturës mëmë dhe konflikti mes kulturave tek një emigrant që jeton në SHBA është shumë më i madh se e një tjetri që jeton fjala vjen në Greqi.  Mua më qëllon të punojë me më shumë se 15  kultura të ndryshme dhe të ndaj mënyrën si shpreh mendimin në forma të ndryshme pasi ajo që quhet normë për amerikanët nuk është për latinot, apo zezaket apo aziatikët. Dhe i gjithe ky adaptim është në veprim 24/7 në çdo ditë të vitit, jetës, punës , shoqërimit, komunikimit, etj. 

Nga ana tjetër duhet thënë se ka dy kategori emigrantësh, ata që kanë emigruar duke lënë një të shkuar të arrirë në vendin amë dhe ata që nuk e kanë lënë një të tillë.  Kur emigron ti sjell me vete gjithë çke qënë, por drama që përjeton në fillesat e emigrimit është se ti duhet të njehsohesh si gjithë emigrantët e tjerë paçka se çfarë ti apo ata përfaqësoni individualisht !! Kështu që rrjedhimisht të duhet shumë punë, investim tek vetja dhe familja apo vite shkolle dhe rritje profesionale që të imponohesh në realitetin e ri. Çdo gjë qe ke bërë më parë është në letra e respektuar, por vetem kaq. 

Integrimi është proçes i gjatë që nuk rresht kurrë dhe të suprizon në çdo çast. Sikur fëmija që çdo ditë që rritet mëson diçka të re edhe emigranti sa më shumë jeton në një kulturë tjetër ndeshet me diçka të re krejt të paditur më parë. Emigranti është kështu një adult që kur emigron i duhet të ripërsëris në një farë mënyre proçesin e fëminisë së tij pasi çdo ditë i duhet të mësoje diçka të re nga kultura e vendit mik/prites apo kultura e njerzve përreth.  Sot flitet apo vlerësohet por edhe anatemohet shume globalizmi, por në thelb çdo emigrant nuk është gjë tjetër vetëm se një globalist që në momentin që ka vendosur të ndërtojë jetën e tij përtej asaj ku është rritur, vendos t’i bashkojë/pranojë kulturat dhe jetojë mes tyre në harmoni. Globalizmi është pranim, afrim, sheshim por edhe shtypje se nuk mund të pranosh tjetrin por nuk hoqe pak nga vetja. Unë mendoj se kjo botë e sheshtë në të cilën po jetojmë do i afrojë njerzit më shumë se çdo kohë e mëparshme dhe mendoj se kështu si po ndërtohen hapjet mes kulturave dhe vendeve emigranti i pas 100 viteve nuk do i ketë më veçoritë e emrit që sot e përcakton si të tillë.  

Ndërkohë pyetjes a kam bërë mirë që kam emigruar, do ti përgjigjesha pozitivisht, pasi unë mendoj se në SHBA konkurrenca funksionon në një hapësirë më të madhe se në Shqipëri, ose të paktën krahasur me si po funksionojnë gjërat së fundmi atje. Si rezultat edhe mundësitë individuale ne SHBA janë më të mëdha. Plus komoditetet, mundësitë dhe dijet që të ofron jeta këtu janë padiskutim më të arrirat në botë, kështu që edhe shpresat duket sikur nuk vdesin kurrë.  

Duhet pranuar se ne këtë jetë gjithkush lufton me të përditshmen, dikush për mbijetese fiziologjike, dikush për atë psikologjike e dikush për atë të vetëafirmimit personal, seicili sipas fatit të tij, llojit të tij apo zgjedhjes së tij. Unë mendoj se plotësimin final në jetë nuk ta jep vetem vendi ku jeton por më shumë ajo çka çdo njeri ka ndërtuar apo ndërton brenda vetes, ka vendosur në raportin me veten, të tjerët dhe botën e jashtme si dhe sa mundohet ti shmanget faktorëve determinues që tentojnë të pengojnë progresin e tij personal. 

Marjana Bulku-Iris, studente ekselente, pedagoge, këshilltare në qarqet më të larta të politikës, studiuse e letërsisë. Çfare ka mbetur vitale tek ju nga këto fusha që ju i keni ezauruar në Shqipëri? 

Iris Halili- Të gjitha kanë mbetur vitale, asgjë nuk është shuar. Unë nuk besoj tek teoria e shuarjes por thellësisht besoj tek teoria e transferimit. Dashuria për letërsine është trensferuar në çdo gjë timen, në pasionin që unë kam për çdo disiplinë humane dhe për humanizmin si të tillë, apo në  mënyrën si jetoj, mendoj, flas, shkruaj, komentoj,ndiej etj ejt.  Prej saj duket të jetë marrë përshëmbull rëndësia që unë i vë detajeve, kuptimi dhe interpretimi që u bëj karaktereve jetësore dhe mbi të gjitha shfaqet tek natyra ime pasionante të cilën kurrë nuk e kuptova nëse  ishte kjo natyrë që më çoi tek letërsia apo ky ishte një proçes i kundërt. Po kështu puna në qeveritë shqiptare dhe pranë presidentit si dhe mundësia që mu dha kësisoj për të takuar shumë liderë botërorë dhe qenë e pranishme në shumë tavolina ku luhej politika më rriti kërshërinë të studioja master dhe doktoratë për lidership në SHBA. Falë këtyre studime isha në gjëndje të hyja në tregun e punës amerikane duke realizuar kështu aspiratat që kisha. Tek këto studime hasa gjithashtu se letërsia dhe teoritë e lidershipit kanë një të përbashkët thelbësore: të dyja merren me karakterin e individit apo natyrën e rrethanave që përcaktojnë zgjedhjet apo vendimet e tij, si dhe të dyja përpiqen të zbulojnë edhe detajet më të vogla pas të cilave fshihen veprimet më sinjifikante. Të gjitha këto dije apo eksperienca janë transferuar dhe transferohen tek unë në forma nga me të ndryshmet, herë vetvetishëm e herë pavetvetishëm. Në rastin tim une as nuk dua te shkëputem nga a shkuara ime, por as nuk dua të jetoj me të; sikur nuk dua të jetoj duke bërë planifikime të detajuara për të ardhmen. Unë ndjek porosinë e Virginia Vulfit: jetoj momentin, pasi jeta në fund përmblidhet si një grusht momentesh, përqëndrohem tek e tashmja dhe mendoj se çdo ditë e jetuar me dashuri për jetën është një ditë e bekuar. 

Marjana Bulku -E bindur që jeni nga ato që i mbani sytë nga Shqiperia, si do na i përshkruani atë që sheh sot syri juaj i mprehtë, kritik , vizionar?

Iris Halili- Shqipëria sot është në një stanjaçion korruptiv. Kjo ka shumë arësye: nga të gjitha anët kemi një lidership të dështuar që ka ndërtuar një mjedis  të korruptuar; një lidership aspak frymëzues apo transformues. Nga ana tjetër kemi një shoqëri shqiptare që prej shumë vitesh është  gënjyer dhe zhgënjyer deri ne palcë. Kjo ka ashpërsuar zemrat e shqiptarëve dhe i ka bërë ata të bien në apati, pasi duket se çdo zgjedhje e tyre përfundon po njëlloj në qeveri të korruptuara.  Shqiptaret janë dorëzuar ndaj çdo lloj force për veprim apo aq më keq akoma kanë humbur dëshirën për veprim, shtoji këtu faktin që si kulturë ne kemi qënë gjithmonë të ngadaltë në pranimin e ndryshimit dhe e kemi parë veten shumë larg nga pushteti. 

E hapur tashmë tërësisht ndaj botës, realitetitit shoqëror shqiptar i është imponuar edhe një fenomen bashkëkohor. Njerzit sot kudo që jetojnë duket sikur shqetësohen  vetëm për suksesin, famën , dukjen  personale dhe sillen të gjithë sikur të jenë zotër,  por në fakt më shume janë kthyer në sende pasi ajo çka i frymëzon apo i bën të veprojnë është posesimi i sa më shumë sendeve. Njerzit kanë humbur komunikimin shpirtëror mes njëri- tjetrit. Teknologjia ka pjesën e vet të përgjegjësise në këtë dramë kolektive. Gjithkush nga ne e vërtit jetën e tij tek drejtëkëndëshi kompjuterik, apo drejtëkëndëshi telefonik !!! Sapo ngrihemi në mëngjes gjeja e parë që ne bëjmë është t’i drejtohemi telefonit drejtëkëndës; pyesim Aleksën si është moti pasi përtojmë të dalim deri ne ballkon e ta vlerësojmë vetë atë !!!  Shkojmë në zyrë dhe përpara se të përshëndesim kolegët hapim fillimisht kompjuterin po drejtëkëndësh.  Kthehemi në shtëpi dhe komunukimin e parë e kemi tek hapim TV po drejtëkëndësh. Lidhemi me të dashurit apo miqtë, të afërmit apo kolegët sërisht e gjithmonë e më shumë me tekste nëpërmjet hapjes së nje drejtëkëndëshi telefonik që duket sikur mbart brenda gjithë jetën tonë inorganike, që në fakt është jeta e cila drejton gjithë ditën tonë dhe të cilës ne i kushtojmë pjesën më dërmuese të kohës.  Vetvetishëm jeta jone është futur në një drejtëkëndësh nga i cili unë se di se si do të mund të dalim dot. Ne rendim të ushqehemi me ushqime organike, kur ndërkohë  kemi humbur të komunikuarit apo reagimin organik. Ne të gjithë këtë përqëndrim drejtëkëndor ajo që ka humbur më shumë është dashuria organike në çdo drejtim të fjalës, ajo vëllazërore, miqësore, për fqinjin, për vendin, për kolegun, për tjetrin, etj etj.  Kjo mos kërshëri ndaj dashurisë organike i ka kthyer  njerzit në makina, i ka bërë ata  apatik. Çdo gjë e zgjidh një algorithëm, një inteligjencë artificiale që e ben mëndjen humane dembele dhe jo pjesëmarrëse.  Mbi të gjitha këto forma kanë zbehur dashurinë njerzore, pasi dashuria pikë së pari është emocion gjallor, komunikim real me shumë se virtual. Ne jemi kthyer padashur në sllever të atyre institucioneve apo normave që i kemi krijur apo lejuar po vetë të na drejtojnë dhe sot institucioni qëndror që determinon jetën tonë është teknologjia dhe social mediat që ajo ka prodhuar.  Kriza e pandemisë së Kovidit i dha një shtysë edhe më të fortë kësaj jete mekanike pasi e largoi edhe më shumë njeriun nga njeriu. Sado i madh determinizmi që na ofrohet ne duhet të dalim nga kjo gjendje dhe të mos lejojmë të humbin njeriun brenda nesh dhe te mos lejojmë zvetnimin e tij.  Sot ndoshta askush nuk e parashikon qartazi si do të jetë e ardhmja, por unë i besoj teorisë  që njerzit që të arrijnë një farë ekuilibri në ekzistencen e tyre kurrë nuk duhet të heqin dorë apo humbasin atë çka e bën njeriun – njeri dhe  ky është vetëm humanizmi si i tillë, veprimi i zemrës dhe shpirtit njerzor ku dashuria ka vlerën më të lartë.Në çdo shkallë që ka arritur  njeriu është shoqëruar gjithmonë me shumë hapa të panjohur dhe shumë kundërshti ambigue, por sërisht ai ja ka dalë dhe kjo kur ka vendosur pikë së pari si prioritet ruajtjen e species së tij. 

Po ti kthehemi rastit shqiptar duhet thënë se vendi nuk ishte apo është i përgatitur për këtë krizë post moderne të komunikimit pasi ai ende nuk i ka kaluar fazat e kapitalizmit modern apo post- modern. Ka shumë shance që edhe si rezultat i kthesave  te tilla që po jeton,  shoqëria shqiptare të jetë bërë edhe më apatike dhe njëkohësisht edhe më ashpër sikur ndodh shpesh kur të duhet të hasesh me eksperienca jetike të parakohshme, apo të menjëhershme apo që nuk kalojnë natyrshëm të gjitha fazat.    

Une mendoj se për aq kohë sa shoqëria shqiptare nuk do të dalë nga apatija, të sfidoje ashpërsimin që i ka pllakosur zemrat dhe të mos shkojë në zgjedhje për të vendosur “të keqen e mirë”, fatkeqësisht këtë situatë do të duhet ta shikojmë gjatë. 

Marjana Bulku – Zonja Iris, mjaft prej brezit tonë, le ta  quajme ‘ të humbur’ I ’90, ka një rol të madh në shembjen e komunizmit. A mendoni se ka ende hapësire dhe mundësi për ta zhvilluar vizionin e mbetur përgjysem?

Iris Halili- Unë nuk besoj se ne jemi një brezi i humbur,  përderisa me kohën tonë lidhen shumë momente kyçe të historisë botërore dhe ne nuk ishim thjesht spektatorë por aktorë aktive të saj.   

Ne jemi gjenerata X (1964-1980), pikërisht ajo gjeneratë që pasuam të ashtuqujtëren gjeneratë të “baby boomers”. Ne u rritëm në paqe me prindërit qa na varrnin çelësin në qafë!  Kjo na bëri një gjeneratë të përgjegjshme, që di si ta ruajë çelësin dhe si të hapë derën atëherë kur dhe si duhet. Në 1990 ne dolëm të gjithë në sheshe dhe kërkuam “Shqipërinë si e gjithë Europa”; ne hapëm derën e Shqipërisë së lirë dhe ky mbetet akti ynë më i arrirë dhe me sa duket në Shqipëri kjo mbeti fitorja jonë më e madhe, pasi më pas duket sikur ne i lëshuam fatet në dorë të “baby boomers”, ndoshta ngaqë  ata na u duken më të përgjegjshëm.

Ne jemi brezi që mbijetuam në te gjitha  shkallët e revolucionit teknologjik. Shkollën e ndoqëm duke marrë leksione me penë në fletore 5 lekëshe, por punën e filluam kur u desh të shkruanim me kompjuterin që sapo ishte zbuluar, dhe më pas vazhduam pa ndërprerë kur na u desh të komunikonim me email dhe tani jemi forcë e rëdësishme e integruar e tregut të punës dhe në gjëndje të aplikojmë çdo të re teknologjike që na ofrohet. Të mos harrojmë se dhe kokat e teknologjisë post- moderne jane të gjithë pak a shumë nga gjenerata X. 

 Ndonëse ne jemi sërisht të lidhur shpirtërisht me vendin, unë mendoj se tashmë më e mira për Shqipërinë është të vijnë në drejtim, gjeneratat e reja pasi janë ata që nuk mbartin zhgënjimet dhe ashpërsinë e të shkuarës dhe si rezultat do i bashkojnë më shumë shqiptarët drejt nje të ardhmeje të shumëpritur dhe do te mund të sjellin një lidership transformues.    

Marjana Bulku -Sa herë ka festa unë hedh sytë nga Irisi, zonjë, amvisë, klas, plot shije e sharm ku nuk është vetëm cilësia e jetës ajo që bie në sy. Është gjithë ky rregull, finesë e trashëguar apo kultivuar? 

Iris Halili- Këtë model e kam parë tek gjyshja, e kam parë tek mamaja ime dhe mundohem ta përcjell në familje si tradite dhe dhunti. Mua gjithmone më kanë pëlqyer mjediset klasike pasi mendoj se mbartin apo janë në gjëndje të shprehin shumë histori dhe shume kujtime në të njëjtën kohë.  Më pëlqen të udhëtojë dhe të them të drejtën edhe kam patur fatin të vizitoj në shumë vende të botes. Gjithmonë kam patur kërshëri të njoh traditat dhe zakonet e ndryshme dhe mendoj se ana festive e çdo vendi rrëfen shumë për nivelin e ndjeshmërsie në atë kulturë.   

Përpiqem që çdo festë ta konsiderojë dhe organizojë deri në detaj dhe tek çdo e tillë  përpiqem të vendos një mendim apo ndjenjë. Shpesh edhe mënyra si e vendosim pecetën në një tryezë flet sa dashuri dhe mikpritje ka ne të. Festat janë pothuaj çdo vit po të njëjtat, por jo çdo vit ka qënë i njëjti për nga kujtimet që na le apo çastet që na ka sjell. Kjo do të thotë që çdo trapezë duhet të jete autentike e atij viti. Përshëmbull tavolinën në darkën e Thanksgiving 2020 unë e realizova me motive druri, dhe për këtë kisha një mesazh. Në një vit Kovidian si 2020-ta ne patëm edhe më shumë shanse të rrinim pranë dhe vetëm me natyrën dhe kështu të kuptuam edhe një herë sa e papërsëritshme mbetet ajo në energjinë që të jep dhe paqen që të afron. 

Marjana Bulku – Studentëve shqiptarë jam e bindur që u mungon metodika, mjeshtëria komunikative, elokuenca brilante, polemika dinamike. Si mund ta plotësoni këtë boshllëk ?

Iris Halili- Unë gjithmonë e kam dashur audiencën dhe e kërkoj atë kudo të jem. Lidhjet me studentët i mbaj të gjalla pasi ishte një kohë që si të thuash ishim gati moshatarë dhe ne zbulonim së bashku magjinë e shpjegimit apo interpretimit letrar. Une jam shumë krenare për ta dhe gëzohem kur i shoh të realizuar në jetë dhe karrierë dhe e lumtur vë re sesi letërsia i ka ndihmuar të mbeten gjithmonë intelektualë me njohje mbi dijet humane dhe mbi të gjitha njerëz me zemër të madhe. Ndërkohë përpiqem të jem aktive në shyp dhe botoj më shumë me drejtim nga lidershipi por edhe mbi probleme sociale, politike, letrare. Përpiqem modestisht të jem prezente me artikuj, libra, analiza jo për famë por për të thënë sinqerisht mendimin tim. Nese ikën nje apo dy ditë pa shkruar, mëngjesin e tretë e ndiej se nuk kam qënë vetvetja. 

Unë besoj tek shprehja hapur e të vërtetës dhe mendoj se njerzit lartësohen sa herë nuk rreshtin së thëni atë. Këtë parim e konsideroj si shtysën kryesore në çdo rresht që shkruaj, në çdo hap që hedh apo dhe komunikim që bëj. Sikur na mëson edhe Erik Fromi: “Gënjeshtrat mund të na bashkojnë në një parti, por përfundimisht vetëm e vërteta mund ta udhëheqë njeriun drejt lirisë”. Dhe unë mendoj se vetëm një njeri i lirë është një njeri i realizuar për veten, ata që e rrethojnë si dhe mjedisin ku jeton. 

Mars, 2021

HAPJA E SHKOLLËS SHQIPE TË POGRADECIT MË 14 MARS 1887

by

PËRKUJTIM NË DITËN E MËSUESIT/

LASGUSH PORADECI/

Shkolla Shqipe e Pogradecit, e këtij qytetthi palcërisht shqiptar, i futur në gjirin e maleve si kafka në trurin e njeriut, është një nder jo vetëm për Atdheun po dhe për Pogradecarët në mënyrë të veçantë. Sepse me datën rrënjësisht të vjetër të hapjes së saj në ditën e 14 Marsit 1887, ajo shkon krahas nga parësija me Shkollën Shqipe të Korçës, të shuguruar aty një moti pas pesë shekujsh robërije dhe vojtjeje. Ka qënë një kuxim, në tërrë meritën dhe në tërë fuqinë e fjalës, rrëmbimi i flamurit të gjuhës nënore nga ana e pogradecarëve pothuajse njëkohësisht me Korçën – vetëm dymbëdhjetë muaj më von. Kurse nër fshatrat e Kolonjës, në katundet e Vakëfit, futja e Shkollës Shqipe u bë siç e thamë vetëm pas katër vjet e shtatë vjet, që më 1890 e 1893 dhe atëherë me vullnetin dhe ndihmën e Kryetarit të Shoqërisë Drita Nikoll Naços, Pogradeci ardhi vetë në Korçë që në fillimin më të parë, sapo hariu prej Bukureshti Efthim V. Markua dhe prej Stambolli  dëshmori Pandeli Sotiri më 1885. Dhe në qoftë se në Korçë hapja e shkollës u shty dhe u zgjat më 1886 gjer më 7 Mars nga kundërshtimi i njerësve dhe i rethanave dhe jo më pak nga mungesa e shtëpisë shkollore, gjithashtu në Pogradec, po ajo mungesë e shtyri hapjen e shkollës edhe dymbëdhjetë muaj më pas.

Me gjithë vlerën e përpjekjes së Pogradecarëve për gjuhë e kombësi, me gjith Shkollën Shqipe të hapur pa shumë vonim pas asaj të Korçës më 1887 dhe me Klubin Shqiptar të hapur një kohësisht pas klubeve të tjera në Shqipëri më 1908, mos-lëvizja, d.m.th heshtja e vëndësve të Pogradecit rreth veprës Kombëtare të përmbushur duket si një e metë e pandrequr: prej naturës së tyre të brëndshme ose prej redhit qarkonjës, ata janë tipe të mbyllur në vetvete, të patundur sidokudo nga tërheqja e reklamës. E përhapur ose jo, e njohur ose e panjohur, një vepër që u krye qëndron kurdoherë pritëse për t’u kundruar, për t’u çmuar, dhe kështu është edhe Shkolla Shqipe e Pogradecit. Sikundër në Korçë shtyllat e para të shqipes dhe të shkollës shqipe, Jovan Cico Kosturi, Efthim Vasil Markua, Orhan Çerçis Pojani qëndruan fitimtarë-èdhe me therorinë e gjakut- përmes gjithë furtunës së tmershme kundërshtare,-ashtu fillonjësit dhe përmbajtësit e parë të Shqipes dhe të Shkollës Shqipe të Pogradecit Ndini Gjorgji Gusho dhe Sotir Gjorgji Gusho përball në gjithë pengesat dhe dëshpërimet, èdhe dyke asgjesuar rezikun e jetës, me një mijë helme për një të vetëm gëzim mëmëdhetarije.

Ndinkë Gushua dhe Sotir Gushua, nisjatorët e atdhetarisë në Pogradec, ishin që të dy prej një race thjeshtësisht shqiptare, të hollë dhe viganë nga shtati nga i cili shkak dhe bashkëqytetasit i-u theshin Ndinka-i-Gjatë dhe Sotirka-i-Gjatë, dyke i miemëruar për ndjenjat e tyre sipas një zakoni të ditur të kohës Ndinkë Shqiptari, Sotirkë Shqiptari: siç e ka theksuar në shënimin e tij vetëshkrimor më 10 Shkurt 1936 një ish-nxënës i Shkollës Shqipe të Pogradecit, atdhetari Ikonom At Llazar Kozma, Famulltar i Komunitetit Orthodhoks të Pogradecit, tashi Igumen i manastirit të Shën Naumit.

Vëllezërit Ndini Gusho dhe Sotir Gusho çlodhen prej shumë kohe në Fjetjetoren e qytetthit ku mbaruan detyrën e kësaj jete, nënë baltën e dhemshur të Shqipërisë për gji. Po ne vazhdonjësit e tyre, që na u pat lënë kjo pikëz trashëgim, duke kujtuar Shkollën Shqipe të Pogradecit qoftë dhe këtu rastësisht, pas pesë-dhjet-e-pesë vjetësh nga dita kur u çelnë për së pari dyert e saj, ruajmë në zemër me shentëri barrën e paraqitjes së punës dhe të shpalljeve përkatëse, gjë të cilën i nënëshkruari e mban të përmbledhur për një botim të arthmë, me ndjenjën e mirënjohjes dhe përuljes më së fellë që mund të jetë i zoti të ndjejë shpirti i një pjelle ndaj të-ungjit dhe t-et të vet.

Dokumentat që përkasin Shkollën Shqipe të Pogradecit, nër fletore, të përkohëshme, libra, shënime, kujtime etj, janë të mjaftuarshme për hedhjen e një drite reth fillimit, vijimit, dhe luftimit të asaj shkolle, me gjith largësinë e madhe të kohës prej më shumë se gjysmë shekulli pas ngjarjes. Midis tyre, më duhet të sjell vërrejtjen për nënëshkrimin që bën Ilo-Mitkë-Qafëzezi, vazhdonjës i gjithë ngjarjes dhe hollësirave, në veprën e sipër-thënë f.149,3. Po kujtoj këtu kalimthi për t’i plotësuar sadopak vijat kryesore të vepëronjësve të Shkollës Shqipe të Pogradecit, se mësonjësi i saj i parë ka qënë, më 14 Mars 1887, Koço Sotiri, i vëllaj i dëshmorit Pandeli Sotiri, mësonjësit të parë të Shkollës Shqipe të Korçës. Është vërtet, siç shënon Ili Mitkë Qafëzezi-ish-mësonjës dhe ky i kohëve të vona i shkollës fillore në Pogradec-se Koço Sotirit këtu i-u pat ngjitur miemri ultësonjës mason për shkak të përhapjes së Ungjijve shqip të Kostandin Kristoforidhit që ay bënte nër popull – atje ku i-a qëllonte… Ky lajm i vjetëruar që na harin gjer më sot në ditët t’ona gojërisht nga kujtesa e Thoma Abramit, kryemësonjësit veteran të Shkollës Shqipe të Korçës, ka qënë gjith aq i vërtetë, sa dhe i bujshëm dhe i potershëm. Veç që shklekëza e masonërisë nuk e kish mburimin drejt-për-drejt prej Ungjijve të Dërgimtarit Elbasanas, po shumë më fellë. Ajo qe ngrehur nga urrejtja armike ndaj zgjimit kombëtar të Pogradecarëve, që ishte zgjimi prej zgjimit të gjithë një kombi. Masonëri, në gjuhën e Rilindjes Shqiptare, është një kujtim i idhur nga dhembjet e shumta të plagës së madhe së Kombit që thuhet plaga e ndarjes në gjirin e njëshmë të një populli, e përbuzur prej veteranëve me fisnikëri, e shëruar prej dëshmorëve me gjakun e vet të therrorisë. E përbuzi dhe Koço Sotiri në Pogradec, me bindjen e tij të pathyer, siç e përbuzi i vëllaj Pandeliu me burrëri në Korçë dhe siç e përbuzë që të dy kur vajtnë një herë për t’u çmallur në fshatin e tyre të dashur fort-në Selckën e Lungjerisë – ku bashkëfshatarët, domethënë far e fis e miqërija, nuk i nqasnë po i përzunë prapë nga ardhë, për shkak të apostullatës së të dyve ndaj gjuhën dhe ndaj Kombin e adhuruar. Dhe u këthyen e iknë që të dy prapë në mërgim e në arratisje që nga kishin ardhur, dhe njëri, Koço Sotiri-Kota – vajti drejt për në burg i dënuar me një-qind-e-një vjet dyke dhënë pastaj shpirtin nga mjerimi rrugëve në Manastir më 1909, kurse tjetri, Pandeli Sotiri-Pandua – gjeti vdekjen e tmerrëshme në Stamboll nga fitilat e armikut më 1894. Sepse kështu, me kësisoj dëshmorësije, shërohej atëhere plaga e dhimbëshme e ndarjes Shqiptare, sikundër sot e nesër e në gjithë kohën e kohrave. Që të ndritet sa vete më shume fjala e Vjershëtorit të Rilindjes, që është Dhiata e gjithë Dëshmorëve.

     “Si trashëgim ju lemë shpirtin t’onë” *          

Sipas tregimeve dhe dokumentimeve që paraqitmë këtu lart mi vjetërsinë e shkollave më të para shqipe në Atdhe, duket kulluar dhe qëndron pra në mes të ditës se shkolla e parë kombëtare e Shqipërisë është çelur më 7 Mars 1886 në Korçë, kurse e dyta, dyke qënë vazhdonjësja e përnjëherëshme dhe e drejt-për-drejtëshme e asaj së Korçës, është Shkolla Shqipe e Pogradecit, e çelur pikërisht më 14 Mars 1887. Shkollat shqipe të tjera nër katundet e rrethit të Korçës (Kolonjë, Vakëf) të hapura prej Kollonisë Shqiptare të Bukureshtit, nuk vijnë sipas datës kronologjike përveç se në radhën e tretë-më von në këtë rradhë-me qënë që hapja e tyre bje, siç thamë, mezi më 1890-1893 domethënë pas katër dhe pas shtatë vjetësh tëhu. E theksoj këtu këtë fakt, me rastin e rrëfimit të istorisë shkollore kombëtare shqiptare, sepse lënia mënj’anë e Shkollës Shqipe të Pogradecit është një padrejtësi e dhimbëshme që i-u ka qënë bërë Pogradecit dhe Pogradecarëve, të cilët gjithmonë, dhe që në fillimin më të parë, kanë mbushur me të plotë detyrën e vet ndaj atdheut. Këtë detyrë ata e kanë mbushur me punë dyke e lënë në heshtje kurdoherë që ka ngjarë, jo vetëm me çështjen e shkollës shqipe dhe të mësimit shqip, po dhe me krijimin e Klubit shqiptar të tyre dhe të pjesëmarrjes aktive me çetat e lirisë dhe me luftonjësit e pavarrësisë.

Shkronjësi i këtyre serëve e ndjen për barrë të lehtë shpalljen e kësaj së vërtete istorike sot rastësisht me dy-tri fjalë, dhe do t’a ndjejë për barrë edhe më të lehtë nesër me gjithë rrëfimin dhe dokumentimin e nevojshëm i cili pret gati që prej kohe.

Dyke u hapur shkolla shqipe e Korçës – siç pamë përmes aq mundimesh dhe intrigash dhe mjerimesh – shoqërisë Shqiptare të Kollonisë së Bukureshtit i-u hap dhe asaj një përkujdesje e re, një vepërim tjetër. Mësonjëtorja së cilës ajo i-a çeli dyert me aq therrorira gjer tashi, kish nevojë për libra. Hapi i saj i parë që ish aq i thjeshtë dhe i pakët, u rit dhe u shumëzua për dita me shumë energji, për hir të propagandës së pathyer të Kryeveteranëve. Që më 7 Mars 1886 kur u çel shkolla gjer më 20 Qershor 1902 kur u desh, pas vojtjesh së skëterrshme, të mbyllet dhe të pushojë hë-për-hë, ajo pat kërkuar një ushqim të panginjur dhe të pashuar lënde mësimi, librash, fletoresh dhe ndihmash të ndryshme shkollore, të cilat plotësoheshin kryesisht nga gjiri i pashterur i Kollonisë. Kollonija që i dha shpirt asaj shkëndije së ndritur në mes të vëndlindjes, kish kujdes dhe t’a përmbajë me jetë. Dhe jeta e Shoqërisë, asikohe, pra dhe shkollës, ishin librat, librat shqip. Shtypja e këtyreve kishte hyrë në udhë përfundërisht me anën e Shtypshkronjës, po ato, aq sa botoheshin dhe ashtu siç botoheshin, mezi qenë pakmos të mjaftuarshme për lexonjësit e lirë, kur se tashi me hapjen e shkollës puna duhej shtuar dhe përshtatur pas qëllimit. Dilnin më parë librat e Kollonisë nga shtypëshkronja sidokudo, pa sgjedhje, pa kriter, tashi nevoja shtynte medoemos për libra mësimi, për libra shkollorë. Dhe këto libra duheshin dërguar veç kësaj dhe midis shume reziqesh gjer në Shqipëri brenda, gjer në Korçë. Më  parë u shtypnë prej Kollonisë, për këtë qëllim, katër soj libra shkolle, domethënë një Abetare, një Shkronjëtore, një Numurëtore dhe një libër me Këndime. Po krahas me këtë veprimtari botimesh, shoqërisë së Kollonisë i-u desh të zhvillojë me shumë kuptim dhe një sipërmarje tjetër, të mbushur me gjithë mundësirat e reziqeve: librat shkollore kështu të shtypura ish nevoja të dërgohen për në drejtimin e tyre, dhe t’a harijnë atë drejtim. Sepse ish èdhe koha e tiranisë, dhe ajo që ndalohej për Shqiptarët qe pikërisht mjeti i ndritjes dhe i mësimit. Librat e tjera të Kollonisë, të shtypura përpara hapjes së shkollës shqipe, me qënë që nuk dilnin në dritë as për një qëllim dhe as për një vënd ose qytet sidokudo të caktuar, dërgoheshin dhe hynin me më pak vështirësi në Atdhe. Ato kishin një kriter propagande kombëtare dhe si të tilla mirrnin sa me të dalë udhën e mirëregulluar të tyre. Dërgoheshin fshehtas me mjetin e rëndësishëm të kontrabandës, shumë herë me postat e Legatave dhe Konsullatave të shteteve të huaj që gjindeshin asikohe nëpër Turqi. Po dhe futeshin me kujdes brënda plaçkash vetijake me anën e miqve patriotë dhe besnikë, të cilët kalonin skelat dhe qëndrat e tjera doganore dhe të kontrollit të Turqisë. Si i bëhej çështjes tashi, që shkolla shqipe u hap dhe u hap në një qytet të ditur dhe librat, që kërkoheshin sa vinte më shumë prej këmdonjësve të saj, duheshin dërguar pikërisht në atë qytet? Të shumta ishin përpjekjet dhe mundimet e Kollonisë për dërgimin e librave në Atdhe, ajo i-a kish dalë qëllimit kurdoherë, èdhe dyke interesuar financërisht organet e shërbimit të fshehtë qeveritar, po tashi gjindja qe qërmbysur. Sepse më një anë qeverija otomane kish lejuar me një lejë të veçantë hapjen e shkollës shqipe të Korçë, e më anën tjetër ajo nuk lejontë dërgimin e librave të botuara për atë shkollë. Leja ishte siç pamë private, e lëshuar mi emrin e mësonjësit të parë dëshmor Pandeli Sotirit, dhe organet e kontrollit nuk deshin t’i-a njohin shkollës karakterin zyrtar; kështu që mjerimi i Kollonisë vazhdonte dhe tashi, pas fitimit të shkollës, me gjithë rrjedhjet e ngatërruara të çështjes. Shtegu, që ngjante i pakapërxyeshëm, u hodh dhe tashi si kaq herë pas një ndërhyrjeje stili të math ku burrat e Bukureshtit ishin rrahur e të regjur më së miri. Ndërhyrja përkiste së drejtazi Qeverinë, po Kollonija hoqi dhe kësaj rradhe udhën e tërthortë me anën e ministrit turk në Bukuresht. Ky, i mbështetur në Stamboll nga ndërmjetësimet vetore të anëtarve të Shoqërisë së atjeshme, dyke ardhur në kryeqytetin rumun solli dhe lejen e shumënevoitur dhe të shumëpritur të hyrjes së librave shkollore shqipe të Kollonisë shpenguar në Shqipëri. Dhe kësisoj filluan të harijnë në Korçë paqetat e para, kur më të mbëdha kur më të vogla, të librave të shtypëshkronjës shqiptare të Bukureshtit, të më së parës shtypëtore kombëtare, të shkruara dhe të ndrequra me dhemsuri për qëllimet e shenta të më së parës shkolle kombëtare të Shqipërisë. Njerëzit e lidhjes, midis Bukureshtit dhe Mëmëdheut, të cilëve i-u drejtoheshin paqetat dhe arkat e librave bënin në këtë vepër një detyrë të rëndë vetmohimi dhe ata siguronin me besimin e vet gjithë sipërmarjet me karakter kombëtar. Shumë herë kushtimi i tyre për çështjen e shentë shpërblehej me therrorinë e vetëvetes, siç ngjau me dëshmorin e math Spiro Kosturin që vulosi me gjakun e tij lëvizjen dhe mësimin shqiptar të Koçës, dhe siç ngjau gjithashtu me dëshmorin jo më të vogël Gjokë Pleshishtin që vulosi me gjakun e tij lëvizjen dhe mësimin  shqiptar të Pogradecit.

Me hapjen e Shkollës Shqipe të Pogradecit, që ngjau siç thamë një mot pas asaj së Korçës, më 14 Mars 1887, vepërimtarija e shtypëshkronjës në Bukuresht u dëndësua edhe më shumë se përpara, dhe kjo vërrehet në mënyrë të dukurshme nga numuri i librave të përdorura në atë shkollë, të shënuara me kujdes prej nxënësit të saj të vitit të parë, Mito Ndinkë Gusho, djali më i math i Ndinkë Gushos. Mito Gushua, që kish një kujtesë të jashtërendshme dhe çuditërisht të përpiktë-një kujtesë absolute-na ka lënë shënim për gjithë librat e përdorura në Shkollën Shqipe të Pogradecit si dhe për çdo paqetë dhe arkë dyke mos lënë mënjanë sjellësin përkatës nga Rumanija në Pogradec. E dhimbëshme dhe e tmerrshme është faqja ku bëhet fjalë shkurtas mi dëshmorin kombëtar të Pogradecit, Gjokë Shqiptarin nga Pleshishti i Potkozhanit të Mokrës, i cili u dogj i gjallë prej armiqve të Lirisë kombëtare, pak ditë passi kish dorëzuar në Pogradec një arkë me libra shqip nga shtypëshkronja e Bukureshtit, dyke ardhur nga Konstanca. 

Për librat dhe nxënësit, si dhe për hollësirat e tjera ku çvështillej çështja e gjuhës dhe e Lirisë kombëtare në Pogradec më qarkun e tij, do të parashtrojmë lajmet e vëzhgimeve t’ona në një monografi të veçantë, rreth Shkollës Shqipe të Pogradecit. Nuk po durojmë së përmënduri këtu më-të-shkruar tre emra të çmuara brenda lëvizjes së shkollës, Istref Be Starovën nga Pogradeci, Riza Be Minarollin nga Pogradeci, dhe Kajo Babjenin nga çetat e Lirisë, përkrahës të vlefshëm që të tre të shkollës së vëllezërve Ndini dhe Sotir Gusho.  

Ikonografi skënderbegiane – Portretet origjinale të Heroit Kombëtar

by

Pjesa e parë/

Nga Fotaq Andrea e Dritan Muka /

Nisur nga ideja madhore e Prof. Kristo Frashërit që Skënderbeu “nuk është thjesht udhëheqës i luftës çlirimtare… por është nismëtar i shtetit kombëtar, strateg, burrë shteti, faktor ndërkombëtar, ligjvënës, administrator, njeri”1, kohët e fundit përherë e më shumë po flitet për një degë të veçantë të shkencave albanologjike, për sudimet skënderbegiane apo “skënderbegologjinë”. Termin e hasim në fillimin e viteve 2010 nën penën e të ndjerit erudit Moikom Zeqo, si dhe të Prof. Aurel Plasarit, duke përfshirë brenda kësaj kategorie historiografinë kastriotine në tërë gamën e saj të gjerë, dokumentalistikë, bibliografi, kronologji, memoralistikë, art ushtarak, topologji të fushatave të Skënderbeut, etj. Por bëjnë pjesë në studimet skënderbegiane edhe fusha të tjera të shkencave, si heraldika, kartografia, kasteologjia, letërsia, folkloristika e ikonografia apo krejt artet pamore (pikturë, skulpturë, gravurë, stampim, art ilustrativ, numismatikë, filateli, kartëpostale, etj. etj.), – të gjitha këto kushtuar ndër shekuj figurës madhore të Gjergj Kastriotit. Skënderbegologjia shfaqet kësisoj si degë e plotë dhe e mëvetësishme e albanologjisë, që shkon përherë e më shumë drejt pasurimit me zbulimet e reja që sjellin vazhdimisht fushat e dijes kastriotine. Fakti është se vepra e George Petrovitch T., “Scanderbeg, Essais de Bibliographie raisonnée…” (Sprovë Bibliografie përshkruese), Paris, 1881 – vepër madhore të cilën mund ta konsiderojmë si gjerdan të artë të skënderbegologjisë, me mbi 170 tituj botimesh historike të referuara kronologjikisht nga viti 1480 dhe mbi 50 botime “imagjinative” apo thjesht letrare2 –, fakti është pra që sot kjo vepër bibliografike është tejkaluar tashmë nga qindra-mijëra tituj që përbëjnë një korpus të tërë monumental me shkrime, studime shkencore e punime letraro-artistike autorësh shqiptarë e të huaj, si dhe me dokumente arkivore të botuara apo ende të pabotuara për figurën e ndritur të Kastriotit të Madh.

Por le të fokusohemi në këtë studim tek ikonografia kastriotine – fusha jonë e parapëlqimit –, mbi bazën e Album-Antologjisë sonë “Skënderbeu, Heroi Kombëtar Shqiptar, Atlet i Krishtit, Mbrojtës i Europës” (Zenit, 2017)3, që përfshin shkrime nga rreth 200 autorë shqiptarë e të huaj, me rreth 1000 ilustrime, brenda një diapazoni të gjerë kohor (1414-2017). Vëmë re dhe vëmë në dukje që në fillim, e pa kurrfarë ngurrimi, se kjo fushë e artit pamor e ka, dhe duhet ta ketë domosdoshmërisht zanafillën e vet që në gjallje të Heroit Kombëtar, ashtu si edhe vetë historiografia skënderbegiane, e cila nis me letërkëmbimin e tij me figura e personazhe historikë me të cilët bashkëpunonte e vepronte, duke i vulosur epistolat e tij, dalë nga kancelari e zhvilluar, me vulë zyrtare e sekrete. Sot, nën dritën e zbulimeve të reja, mbi bazën e studimeve serioze e të thelluara dhe mbështetur në burime arkivore e referenca historike, mund të themi me plot gojën se nuk bëhet më fjalë për një portret të vetëm autentik të Skënderbeut, siç e kërkonte që më 1901 Faik Konica tek Albania e tij,4  dhe siç do ta kërkonin më pas me ngulm edhe mjaft studiues, skeptikë në shumicën e tyre deri edhe kohët e fundit. 

Faik Konica, që e pagëzoi aq bukur Heroin tonë Kombëtar “Babai i Kombit” dhe që zbuloi te Barleti flamurin e Skënderbeut, ka mbi të gjitha meritën e madhe të padiskutueshme se, në fushën e ikonografisë kastriotione, përmend i pari në botën shqiptare rilindase piktorin e famshëm Gentile Bellini (1429-1507) si autorin e mundshëm të portretit të vërtetë të Skënderbeut, me skicime drejtpërdrejt në natyrë, por që mjerisht këto skicime janë konsideruar “të humbura”. Kësisoj, për Konicën, tërë portretet e Skënderbeut pas vdekjes së tij, sidomos në shekullin XVI, me Barletin dhe pas Barletit, do të ishin thjesht “kopje” të një origjinali të zhdukur! Dhe porta këtu dukej kështu për dekada me radhë si e mbyllur hermetikisht. 

E megjithatë, pavarësisht nga një pohim i tillë i Konicës, i formës së prerë, për mendimin tonë, kjo tezë lypset të merret me rezervë, kur vetë kohët moderne, me çelje të arkivave për një publik sa më të gjerë, me dixhitalizim dokumentesh dhe përhapje planetare të internetit, si dhe me një qarkullim të shpejtë të vlerave antikuare nëpër ankande të fuqishme nxjerrin vazhdimisht në dritë të dhëna të reja, të vyera, që çojnë përherë përpara dijen njerëzore e domosdo edhe vetë shkencën albanologjike. Tanimë, kemi të drejtë të pohojmë, pa ndrojë, se s’bëhet më fjalë thjesht për një portret unik e autentik të Skënderbeut, një e i vetëm, kur është ngulmuar për ta gjetur këtë të shkretë portret “me qiri” për shekuj me radhë, sikur Heroi ynë Kombëtar të ketë ngelur i ngrirë përgjithnjë në Histori vetëm përpara penelit të një Bellini të famshëm, por  “të humbur”, dhe vetëm në një moshë të caktuar 60 vjeçare, moshë që do të shndërrohej me kohë në legjendare. Jo, s’ka pse e kërkojmë domosdoshmërisht portretin e tij të vërtetë vetëm në formën klasike të një tabloje muzeale në vaj! Sot, portrete të Heroit na shfaqen dukshëm që në gjallje të tij në disa gjini të artit pamor, në disa stilizime dhe në disa mosha të caktuara, portrete nga më të hershmet të ikonografisë skënderbegiane, që i paraprijnë edhe vetë “Skënderbeut të humbur” të Gentile Bellini-t (“i humbur” gjithnjë në thojëza), por fatmirësisht, do thoshim paraprakisht, i strukur skutave të historisë, që pret më në fund të zbardhet nga ana jonë në Pjesën e dytë të këtij studimi. 

“Dhurtatën e do edhe mbreti”, thotë populli ynë. Kjo shprehje e thjeshtë gjen kuptimin e vet më sublim sidomos gjatë shekullit XV, kur pikërisht zë fill e zhvillohet me shpejtësi edhe vetë simbolika e dhuratave mes fisnikërisë europiane, si një gjest mirënjohjeje e afrimi, si një shpërblim e normë shoqërore, deri edhe si një joshje e element vital. Përtej lidhjeve martesore me gjak fisnik, përtej aleancave të familjeve të mëdha të një kombi, përtej aleancave në rang shtetëror mbi bazë besimi fetar, gjesti “i vogël” i dhënies së dhuratave, merrte kështu kuptim të madh, të thellë. Dhe nuk ishin dhurata dosido, por të vyera, me simbolikë të fuqishme, duke u shoqëruar shpesh me ndihma financiare e materiale, me ndihma në forca njerëzore e ushtarake, etj. Është vërtetuar tashmë mbi bazë dokumentesh, duke pasur parasysh personalitetin e lartë të Gjergj Kastrioti Skënderbeut gjatë kohës që jetonte e vepronte si rrallë kush si ai – kur për një çerek shekulli me radhë i bëri ballë me sukses dyndjes osmane, superfuqisë më të madhe të kohës –, se për dhuratë atij i janë bërë nga papët e Romës tri shpata simbolike shoqëruar nga përkrenarja me kokën e dhisë, i janë dhuruar katër kodikë të rrallë, tre nga të cilët përmbajnë emblemën e tij dhe kodikun për artin ushtarak të quajtur “Libri i Skënderbeut”5.

Por, veç këtyre objekteve fizike që kanë qenë drejtpërdrejt në pronësi të Skënderbeut dhe pjesë përbërëse e bibliotekës së tij, e cila duhet të ketë qenë e pasur, siç i takonte një fisniku të lartë të kohës dhe një Princi të Madh në krye të shtetit të parë të Arbërit, na shfaqen si objekte të hershme me të njëjtin portret origjinal të Skënderbeut tri medaljone (fig.1), stampuar në vite të ndryshme (1449, 1451 dhe 1461) dhe me materiale të ndryshme, por me të njëjtën autorësi: Antonio di Puccio Pisano (Pisanello, 1395-1455). Për herë të parë këto medaljone na dalin të referuara e përshkruara në veprën e Alfred Armand, “Les médailleurs italiens des 15e et 16e siècles” (Medaljepunuesit italianë të shkujve 15 et 16), Paris, 1883-18876. Studiues të shumtë shqiptarë e të huaj, duke filluar nga Atë Leonardo di Martino e Atë Vincens Malaj, për të kaluar te Dh. Dhamo, K. Frashëri,  K. Biçoku, F. Hudhri, M. Ahmeti, K. Naska, P. Voltolina, L. Nadin, I. S. Karanxha, etj., të tërë kanë vënë në dukje autorësinë e këtyre medaljeve me portretin e Skënderbeut si të Pisanello-s. Përshkrimin dhe studimin e plotë të tyre na e jep gjithë profesionalizëm prof. Lutfi Alia në shkrimin “Tetë medaljone me portretin e Gjergj Kastrioti Skënderbeut të shekullit XV”.7 Kurse në shkrimin tonë “Medaljoni varse kameo me portretin e Skënderbeut, vepra e parë artistike për Heroin kombëtar – Letër prof. Lutfi Aliajt”8 kishim vënë tashmë në dukje se skicime të këtij portreti të Skënderbeut duhet të jenë bërë që herët, vite para Bellini-t, nga gravuristë vendas, arbër, që qarkullonin lirshëm në Republikat italiane, kryesisht në Venedik, por edhe në Raguzë aty nga fundi i viteve 1440 dhe se këto skicime duhet të kenë shërbyer si bazë edhe për portretin e parë të Skënderbeut realizuar në medaljon më 1449 sipas porosisë që duhet të ketë bërë mbreti Alfonsi V te mjeshtri i madh Antonio Pisano, piktor, medaljonist e miniaturist. Fakti është se po ky artist i shquar i Rilindjes italiane ka bërë në të njëjtën kohë – me porosi – edhe portretin e Alfonsit V, në bronz (fig. 2) me vit stampimi MCCCCXLVIIII. Gjë që na lejon të pohojmë së paku se Alfonsi i Aragonës duhet ta ketë bërë dhuratë medaljonin e argjendë me portretin e Skënderbeut te familja e Heroit shqiptar pikërisht atë vit kur ai dërgoi ndihma materiale e ushtarake në shtetin e Arbrit për të përballuar furinë osmane në portat e Europës. Një vështrim i kujdesshëm i këtij portreti të Skënderbeut na shfaq në fakt pamjen reale të Heroit rreth moshës 45 vjeçare, për aq sa na e mundëson këtë portret rë vërtetë vetë stampimi i medaljonit si një gjini tepër e vështirë për t’u realizuar në pllakëza metalike, e veçanërisht në argjend, kur reflektimi i vështirëson dritë-hijet sipas relieveve dhe e “gabon” syrin po qe se nuk ke përpara origjinalin. Megjithkëtë në një tjetër medaljon – ka të ngjarë këtë radhë në bronz (Pisanello, 1451), gjetur kohët e fundit -, shfaqen dukshëm në portret (fig. 3) krejt karakteristikat e Heroit, nga kapa, shamia, veladoni, te mollëzat kockore, hunda pakëz e kërrutë, nofulla e fortë, mustaku i rëndë dhe mjekra e derdhur, tipare këto që do të përcaktonin shumë shpejt një tipologji të ardhshme skëndergebiane të formës klasike pas Barletit, sidomos në gjininë e pikturës ushtruar mjeshtërisht nga emra të mëdhenj të shkollës italiane të Rilindjes.

Në rend kronologjik, le të shohim portretin e dytë origjinal të Gjergj Kastriotit (fig.4), me bukuri mahnitëse, aq sa do të na pëlqente ta pagëzonim “Skënderbeu dhëndër”. Është një stoli kameo (cammeo) realizuar rreth vitit 1450, sipas skedinës së British Muzeum të Londrës dhe të dhënave të studjuesit anglez Dalton M.O. (v.1913), me referenca të plota dhe me komente të bollshme e të vlefshme paraqitur kohët e fundit nga prof. Lutfi Alia9. Në letrën përgëzuese që ne i dërgonim me këtë rast prof. Aliajt – pasi parashtronim historikun e kësaj vepre të bërë të njohur për publikun shqiptar më 2007 nga ana jonë10 -, vinim në dukje se medaljoni kameo shfaqte për herë të parë artistikisht e bukurisht portretin e Skënderbeut që në gjallje të tij, tek parashtronim me këtë rast hipotezën se ky zbukurim i rrallë duhet të jetë bërë dhuratë e shtrenjtë nga dozhët e Venedikut në familjen e Kastriotit të Madh, me rastin e martesës së tij më 1451 me Andronika Arianitin11. Është, në fakt, një gdhendje me reliev në gur të tejndritshëm oniks, me bardhësi vezulluese, mbështetur në kalçedonit të zi dhe me bazament një pllakë ari masive vezake, e dimensioneve 4,11 cm x 2,54 cm, ku bie dukshëm në sy edhe varësja e stolisë, e artë po ashtu. Në komentin tonë për këtë portret të Kryetrimit shqiptar – shfaqur me krejt elementët e fisnikërisë së lartë, ku dallon kurora e lavdisë à la César, që do çelë një model më vete në ikonografinë kastriotine -, theksonim se këtë varëse duhet ta ketë mbajtur në gjoks për vite me radhë vetë Andronika Kastrioti Skënderbeu. Përndryshe, pyesim: kujt dhe përse do t’i hynte në punë ky medaljon, me këtë portret të Skënderbeut, jashtë funksionit të vet si varëse në vitet 1450-1451? Dhe më tej, si rrjedhim logjik i kësaj pyetjeje: a nuk do duhej që imazhi i kësaj varëseje të shëmbëllente sa më besnikërisht, dhe që në gjallje të tij, me vetë portretin real të Burrë-shtetit dhe Kryetrimit shqiptar të kohës, pra me fytyrën e bashkëshortit të Princeshës Donika, e cila sigurisht që do ta mbante në gjoks gjithë dashuri portretin e ImZotit të vet që po çudiste botën me bëma të papara për të ndalur hordhinë turke para portave të Europës? 

Mbi të gjitha, ky medaljon i “Skënderbeut dhëndër”, me floknajë aq të pashme, tërë krela, shuan përfundimisht çdo hipotezë se Skënderbeu mund të ketë qenë i shogët, si te personazhet e dhëna nga Carpaccio në afresket e tij në Shkollën e Dalmatëve dhe Shkollën e Shqiptarëve – Venedik, nisur thjesht e pa bazë nga “përngjashëria” e një mjekre të derdhur të Jakobit apo të qytetarit selen që pret të pagëzohet, me mjekrën e ksilografisë kastriotine botuar te Barleti (v.1508), një hipotezë kjo e studiueses Harula Economopulos, hedhur poshtë me argumente e referenca historike nga studiuesi Ilia S. Karanxha (fig. 5)12

Dhe ja ku vimë tani te një portret i tretë i Skënderbeut, me një bukuri po aq mahnitëse e të veçantë, në të cilën Heroi Kombëtar na shfaqet përsëri si i gjallë, tepër jetësor, në moshë edhe më burrërore (rreth të gjashtëdhjetave), veçse këtë radhë në miniaturë (381 × 238 mm) me ngjyra dhe në mbyllje të kodikut “De Romanorum Magistratibus”, vepër e humanistit të shquar fjorentinas Andrea Domenico Fiocco (Romë, 1465). Ky portret (fig. 6), i realizuar me shumë ngrohtësi, dashuri e madhështi,  mjerisht, nuk na e shfaq emrin e artistit miniaturist që ka ilustruar këtë vepër të Fiocco-s. Është komentuar gjatë kohët e fundit nga studiuesit Karanxha, Alia, Muka e Andrea, kur sinjalet e para për praninë e këtij portreti u dhanë nga prof. Sh. Sinani dhe prof. Prof. K. Naska në vitin 2007. Historikun dhe komentin tonë për këtë portret e kemi bërë tashmë në esenë “Kodiku i katërt në bibliotekën kastriotase me portret origjinal të Skënderbeut”,13 ku parashtrojmë tezën se Kodiku i Fiocco-s duhet t’i jetë bërë dhuratë Skënderbeut në Vatikan nga Papa Pali II më 1466. Fakti që ky portret i Heroit shqiptar ilustron një vepër të shquar të kohës, kodik i karakterit juridik, është tepër domethënës, kur dhurimi në këtë rast (fig. 7) merr një kuptim tërësisht politik, aleancën e Skënderbeut me Papatin që e pagezoi heroin shqiptar “Atlet të Krishtit”. 

“Skënderbeu është Rolani i Shqipërisë, thotë Faik Konica që vijon: për njëzet e shtatë vjet, ai i kundërvuri një qëndresë fitimtare islamizmit brutalisht pushtues. Ronsëvoja dhe Kruja janë dy tempujt që krishtërimi mirënjohës lypset t’i nderojë me pelegrime të përvitshme”.14 I përmendim këto fjalë të Konicës për të vënë në dukje se madhështia e Skënderbeut ishte e tillë në shekullin XV saqë domosdoshmërisht ndihej nevoja që Heroi shqiptar të kishte edhe ai portretin e vet origjinal, që në gjallje të tij, mes burrave të mëdhenj të kombeve të tjera të Europës me të cilët ai bashkëpunonte e vepronte, nga Papati dhe dozhët e Venedikut, te Aragoni V dhe Filipi i Mirë (Duka i Burgonjës, 1396-1467), kur ky i fundit, për nder të Arbërorit të Madh, e kishte pagëzuar që më 1448 me emrin “Pirgu i Skënderbeut” një nga kështjellat e tij në Savojë. 

Pra, në mungesë të “Skënderbeut” të Bellini-t cilësur historikisht “të humbur”, ja ku na shfaqet sot, origjinal, portreti i Heroit që në gjallje të tij. Ky portret në miniaturë duhej domosdo të përngjasonte me “Skënderbeun” e Bellini-t dje, kur kjo vepër ende qarkullonte. Përndryshe, zhgënjimi do të ishte i madh jo vetëm te modeli à vif – vetë Skënderbeu, që do merrte kodikun dhuratë -, por edhe te kolegët bashkëkohës të artistit miniaturist, e mes tyre Bellini. Pale që Papati, nga ana e tij, veç të turpërohej po qe se kjo miniaturë “Skënderbe” nuk do ngjasonte me portretin real të personazhit të cilit i kushtohej. E që kjo miniaturë e kodikut të Fiocco-s të shëmbellente sa më shumë me krejt pamjen fizike e fisnike të Heroit, duhej me patjetër që portreti të ishte sa më i saktë e dinjitoz.15

Duke çelur këtu një parantezë për një trajtim realist e artistik të një portreti klasik, Dr. Parim Çarçani, i apasionuar pas teknikave piktoriale (dhe i lidhur me mua me miqësi të hershme stërgjyshore – F.A.)  na vinte kohët e fundit në dijeni se në pikturën e Rilindjes europiane ka pasur shumë metoda a mënyra të hershme për të pasur një përpikmëri apo saktësim në “kopjimin” artistik të portreteve, apo edhe të vetë natyrës16. Dhe kjo, falë një sistemi të përcaktuar të lenteve ose pasqyrave, si për shembull sistemi optik “camera lucida”. Në këtë drejtim, vërejmë konkretisht se piktori i sotëm i shquar David Hockney, teoricien i artit britanik, mjeshtër portretist e peisazhist, i njohur për artin pop dhe hiperrealizmin e tij, ka zbuluar se nga viti 1420, nisi përdorimi mjeshtëror i lenteve të cilësisë së lartë, me xham të pastër kristalinë, në Firence, Napoli, Murano e kudo në Itali, për të pasqyruar mbi telajo imazhin apo modelin që do pikturohej, dhe se këtë teknikë të lenteve e kanë përdorur mjeshtërisht piktorët e mëdhenj klasikë, romantikë, etj.17 të cilët arrinin “të bënin fotografim” me mënyrën e tyre pesë shekuj më parë se vëllezërit Lumière të realizonin fotografimin e vërtetë! Kemi kështu këtu, në mënyrë shkencore, një argumentim më shumë lidhur me përpikmërinë dhe origjinalitetin e vetë portretit të Skënderbeut në miniaturën e kodikut të Fiocco-s, kur dihet që mjeshtërit e mëdhenj të Rilindjes italiane “nuk të falnin” për saktësi portreti, duke e dhënë edhe “qimen qime”, si në rastin konkret kur shohim në miniaturën e Skënderbeut të përhimen e ëmbël të mjekrës së tij të derdhur. Dhe as që nuk ka vend në këtë mes për një trajtim legjendaresk të figurës së Skënderbeut kur, në fakt, nuk ka munguar ndonjë studiues të shprehet naivisht se “ku kish kohë Skënderbeu të pozonte orë të tëra për një portret të tij, se i duhej të luftonte pareshtur maleve me shpatë në dorë” – sikur Heroi ynë të mos ketë pasur kohë as të merrte frymë, as të vizitonte kalatë e tij, të organizonte mbrojtjen, të vilte taksat, deri edhe të shëtiste, domosdo edhe të lëçiste libra me vlerë, siç thotë Lamartini për të, apo makar edhe të dashuronte fuqishëm “Donisën” e tij të zemrës, siç e shfaq Kryetrimin shqiptar që më 1688 Anne Marie de la Roche në librin e saj “Le grand Scanderbeg” (Skënderbeu i madh).

Nga ana tjetër, dihet që miniatura e shek. XV është një art i rrallë e i kushtueshëm, e që në këtë gjini shkëlqente edhe vetë Bellini me katër anëtarët mjeshtër të familjes së tij. Po ashtu, dihet që miniatura e shekullit XV realizohej vetëm mbi pergamen (lëkurë viçi të njomë nderur mbi pllakë bakri a druri), me guash apo akuarel, mbi bazën e pikëzimeve të padukshme nga syri, falë një mjeshtërie të lartë (punë argjendari e qendistari) për të ravijëzuar krejt tiparet karakteristike, fizike e morale, të një portreti. Çdo miniaturë, sikurse çdo vepër artistike ishte vetëm e porositur dhe ndiqte përgjithësisht një kontratë të rregullt, sidomos kur ishte fjala për porosi nga lart – në këtë rast Papati për portretin e Skënderbeut. Sepse Papatinë atë kohë ishte porositësi më i madh mes fisnikëve të mëdhenj porositës. Dhe porosia paguhej tepër shtrenjtë për të mos qenë një punim artistik dosido, por punë e pastër, e nivelit superior, për një portret sa më realist, origjinal, sidomos të një Njeriu të Madh, një portret pra sa më pranë modelit, qoftë në natyrë (à vif), qoftë sipas skicimesh të parapërgatitura nga vetë autori i veprës artistike. E nuk mungonin rastet kur në sallonet mondane të pritjes zyrtare a të lirë (dihet që Skënderbeu u prit disa herë në Vatikan!), gjatë bisedimeve kokë më kokë a të hareshme të ishin të pranishëm edhe skicuesit kokulur, duke vizatuar e modeluar me shpejtësi gjithçka që mbërthente “syri i tyre i mjeshtrit”, si te Fabula e La Fontenit, pikërisht ato detaje “të padukshme” për të tjerët. A nuk është shprehur me të drejtë Viktor Hygo, si një pararendës i hiper-realizmit, se “Imazhi është më i fortë se vetë realiteti”?…

Në inventarin e portreteve të Skënderbeut që në gjallje te tij, prof. Lutfi Alia jep edhe dy medaljone të tjerë, me autor anonim, kataloguar në vitet 1463-1465 (fig. 8), nga Voltolina, i cili, për fat të keq e shkruan gabim emrin e Skënderbeut në një nga medaljonet (SCANDERBERGUS, në vend të SCANDERBEGUS), duke shtuar një R e duke mos iu përmbajtur origjinalit, gabim që, pa dashje, veç ta “shtynte” me mbi një shekull stampimin e medaljonit. Sepse mbaresa fisnike BERG në nofkën SCANDER siç e ka vënë në dukje i pari Faik Konica18 shfaqet si një mbaresë fleminge e germanike, konkretisht rreth viteve 158019. Siç do të vërejmë më pas, ortografimi i emrit të Skënderbeut në forma tepër të larmishme ka shumë rëndësi, sepse përbën një kriter më vete për të përcaktuar edhe kohën se kur mund të jetë realizuar një vepër e caktuar, sidomos e fushës ikonografike. Por, e rëndësishme këtu është se këto dy medaljone, së bashku me portretet e Skënderbeut që trajtuam më sipër do të përbënin në fakt themelin e fuqishëm të tipologjisë së ardhshme kastriotine, e cila do vinte duke u pasuruar që nga fillimi i shek. XVI, pas ksilografisë së parë të Skënderbeut tek Barleti (fig.5), me portrete të llojit klasik të Skënderbeut, që do shfaqen madje kohët e fundit edhe me një stilizim modern nën penelin e fuqishëm të mjeshtrit të madh Bashkim Zano, duke na dhënë një portret të Heroit hyjnor e qiellor (fig. 9). 

Një tjetër portret i Skënderbeut, këtë radhë në skulpturë dhe ndoshta nga më të hershmit, në mos portreti i parë i tij në rend kronologjik (fig. 10), që i paraprin edhe vetë medaljonit të “Skënderbeut” të Pisanello-s më 1449, është koka e skulpturuar e Kryeheroit shqiptar në katedralen e Shën Jakut në Shibenik të Kroacisë, vepër që i njihet artistit arbër Andrea Aleksi, realizuar rreth vitit 1448 sipas studiuesve të artit mesjetar I.Paviçiç, A.Mutkaloviç, M. Ahmeti. Historikun e kësaj vepre na e jep të detajuar prof. Ferid Hudhri në studimin e tij për ikonografinë skënderbegiane, tek thekson se “skulptura në Shibenik është një tjetër krijim artistik i realizuar në gjallje të Skënderbeut, që na bën të besojmë se është autentik”20 dhe se ajo renditet mes “71 skulpturave të tjera që paraqesin personalitetete të tjera të shquara të kohës”, Gjon Paleologu VII, mbreti Alfonsi V i Napolit, Vladislavi II, Papa Eugjen IV, Huniadi, etj.21 Nga ana jonë, vërejmë se kjo skulpturë është nga më të rrallat në gjininë e saj me pamje ballore, kur pothuaj bustet e Skënderbeut të shek. XVI shfaqen disi në profil, si për shembull “Skënderbeu” në faqen ballore të pallatit dukal në Corigliano d’Otranto në rajonin e Pulias (fig. 11). Megjithkëtë, ngjashmëria portretuale është e madhe dhe vërtetohet kështu edhe një herë se skicime të portretit real të Skënderbeut qarkullonin lirshëm jo vetëm në republikat e Italisë (Venedik, Napoli, etj.), por edhe nëpër Ballkan, në Raguzë, apo në vetë shtetin e parë të Arbërit me kryeqytet Krujën. 

Këto skicime të portretit të Gjergj Kastriotit ishin realizuar me një fjalë që në gjallje të Heroit, në mënyrë anonime, dhe nga piktorë të talentuar, sidomos arbër. A nuk ishin në fakt me origjinë arbërore një brez i tërë artistësh e humanistësh të famshëm të Rilindjes italiane, Andrea Aleksi, Marko Bazaiti, Viktor Karpaçi, Franko Albani, Nikollë Leonik Tomeu, Beçikemi e plot e plot të tjerë që bashkëpunonin ngushtë me artistët e humanistët italianë?22 Këta emra të shquar të dheut arbëror nuk lindën nga hiçi, një brez tjetër i njohur artistësh e humanistësh arbër – për fat të keq ende i panjohur – iu paraprin, pikërisht gjatë periudhës skënderbegiane, si i ndrituri Andrea Aleksi. Konkretisht, mbi bazën e këtyre skicimeve anonime është realizuar, për mendimin tonë, edhe një portret-gravurë e Skënderbeut (fig.12) shumë e veçantë për tekstin që përmban të shkruar me germa kapitale përreth: “Vera effigie del invitto Scanderbeg” (Portret i vërtetë i të pamposhturit Skënderbeg – nënvizimi ynë), për të cilën autori frëng Albert Surier pretendon se ky imazh i Skënderbeut është i vitit 1463, kur Skënderbeu u shfaq në Romë.23 Po kjo gravurë ilustron edhe vargjet e poetit të shquar venecian Luigi Grotto për Skënderbeun në vitet 1580, ku e cilëson Heroin shqiptar “Skënderbeu i pamposhtur”.24 Ndonëse nuk kemi burim a referencë dokumentuese që të vërtetojë se ky imazh është real, që në gjallje të Heroit (përveç tekstit të shkruar mbi të  “Vera Effigie”), përsëri, një gjë mund ta themi me bindje të plotë për këtë portret me autor anonim: që është i shkollës veneciane dhe që është i realizuar mbi bazë skicimesh reale të shekullit XV. Dhe ngjashmëria është e madhe me portretin autentik të Skënderbeut të vitit 1465.

Në fakt, qëllimi i autorit frëng Surier që boton këtë portret është të përshkruaj bukur portretin fizik të Heroit tonë duke cituar Lavardinin (Barletin): me shtat të lartë, me forcë mrekullore, përherë krahëzhveshur, dimër e verë, përherë me dy shpata në mill, burri më i pashëm i Europës, me rrudha hallesh e dërrmimesh gjatë një jete të mundimshme, me fytyrë që i ruante një pjesë të bukurisë rinore, kur mjekra sapo kishte filluar t’i përhimej. 

Vërtet, një portret i tillë ngjall emocion dhe krejt vepra përcjell një mesazh të qartë: ja portreti i një njeriu të pashëm, real, i shquar për Bëmat e tij. Po prapë, fjalët e mësipërme që e përshkruajnë Heroin “me rrudha hallesh e dërrmimesh” na tërheqin veçanërisht vëmendjen për të studiuar nga afër këtë portret, duke sjellë ndër mend komentet e shumta bërë nëpër forume interneti e media se Skënderbeu ka pasur një vurrajë në tëmthin e djathtë. Prof. Ferid Hudhri, që hodhi bazat shkencore për pasqyrimin e artit botëror për shqiptarët në vepra të ndritura për nga rëndësia e bukuria, shpjegon i pari se në korrespondencë me Gallerie degli Uffizi më 1981, portreti i Skënderbeut nga Cristofano dell’Altissimo, realizuar mbi bazën e tablosë së dikurshme të Bellini-t, “ka pasur mbi ballin e heroit shenjën e një plage”25 (nënvizimi ynë), kur në fakt kjo shenjë, vurrajë, na del e qartë, konkretisht, në tre vepra që po i paraqesim këtu (fig.13). Jo, nuk mund ta quajmë assesi rastësi, një gropëz te kameo, një plagë e vërtetë te “Skënderbeu” i parestauruar i Altissimo-s, apo një errësim vurraje pikërisht në të njëjtin vend të “Effigie Vero”. Kjo vurrajë reale është, do thonim, dekorata më e bukur fizike e portretit të vërtetë të Skënderbeut. Si luftëtar i madh, “që ka vrarë me dorën e tij mbi 2000 turq”, siç e vënë në dukje autorë të shumtë të huaj bazuar te Barleti, Skënderbeu me siguri edhe trupin do ta kishte të mbushur me vurraja, goditje kordhash, heshtash, çomangesh, etj. ndonëse garda e tij e ruante si sytë e ballit. Kush është marrë me geme, a gurë ekzotikë, ametiste, kristalina, onikse, agate, etj. e di mirë se një gur i çmuar, po të ushtrosh forcë mbi të, thyhet, copëtohet, cifloset, dhe nuk krijon assesi gropëz, siç e shohim në pjesën e tëmthit të portretit të Skënderbeut në kameo. Ajo shenjë është thjesht prekje mjeshtërore e skulptorit anonim të portretit të Skënderbeut në gur të çmuar, si të skaliste mbi të një “organ” më vete të Heroit, vurrajën e tij – dekoratë lufte çerekshekullore.     

Në përfundim, mund të themi se dhjetë portretet origjinale të Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, që analizuam më sipër, dëshmojnë se figura e tij na shfaqet absolutisht reale, në përmasë të vërtetë njerëzore, ashtu sikurse ishte një realitet i madh vetë Bëma Kastriotine, burim frymëzimi e shembull vetmohimi gjatë periudhës së ndritur të Rilindjes europiane. Nga ana tjetër, këto portrete autentike të KryeHeroit, realizuar mbi një bazë të pasur skicimesh në natyrë që qarkullonin që në kohën e tij, do të përbëjnë, që pas Barletit, bazën e gjerë dhe të larmishme të tipologjisë skënderbegiane, e cila do vijonte të pasurohej në gjini nga më të ndryshmet përgjatë shekujve, për të mishëruar e pavdekësuar portretin e tij, aq të dashur për kombin shqiptar. 

Dhe koha, që rezervon përherë të papritura të këndshme, nuk do mungojë të dëshmojë, sot, nesër e pasnesër, për portrete të tjera të panjohura të Kastriotit të Madh, madje që në gjallje të tij. 

© Fotaq Andrea e Dritan Muka

©  Gazeta Dielli

Ndalohet ribotimi dhe botimi i pjesshëm i këtij materiali pa leje të autorëve.

1 Kristo Frashëri, « Skënderbeu – Jeta dhe Vepra », bot. Toena, 2002, f. 20.

2 Parathënien e kësaj vepre e kemil botuar në Album-Antologjinë tonë, F. Andrea, « Skënderbeu, Heroi Kombëtar Shqiptar, Atlet i Krishtit, Mbrojtës i Europës », botimet Zenit, Tiranë 2017, f. 464 (tirazh i kufizuar).  

3 Për arsye të kostos shumë të lartë të këtij libri voluminoz, me format të madh e ngjyra dhe për mungesë fondesh, ky libër është botuar në tirazhin  minimal më të mundshëm.

4 Faik Konica, « Existe-t-il un portrait authentique de Skanderbeg ? » (A ekziston një portret i vërtetë i Skënderbeut) , revista Albania, nr. 4, v. 1901, përkthyer në shqip e botuar te F. Andrea, Album-Antologji, vep. cit. f. 249.  

5 Këtyre dhuratave, dy shpatave, përkrenares, katër kodikëve, si dhe dy vulave të kancelarisë së tij, vula zyrtare dhe vula sekrete unazore u kemi kushtuar tashmë studime të veçanta të cilat i kemi botuar në bashkautorësi me hulumtuesin e vlerave të rralla historike shqiptare antikuarin Dritan Muka: « F. Andrea, Gjurmime në Letrat Franceze, shkrime-përkthime, vëll. 1 bot. Edfa, 2016 » ; F. Andrea, « Enigma e shpatës së tretë “ensis” të Skënderbeut, e më tej… » ; F. Andrea « Sekretet e vulës sekrete të Skënderbeut…e më tej », botuar në media dhe në forumin « Zemra Shqiptare ».  Po ashtu, Dr. Moikom Zeqo botoi të plotë « Librin e Skënderbeut », të këtij kodiku të rëndësishëm të shekullit XV.   

6 Një përshkrim i hollësishëm i këtyre medaljeve jepet në vëllimin e parë veprës së Alfred Armand-it, f. 156, zëri Albanie, dhe botuar te “F. Andrea, Skënderbeu, Heroi Kombëtar i shqiptarëve… Album-Antologji”, vep. cit., f. 474. 

7 Forumi « Zemra shqiptare », 8 qershor 2020. http://www.zemrashqiptare.net/news/54035/lutfi-alia-tete-medaljone-me-portretin-e-gjergj-kastriotit-skenderbeut-te-shek-xv.html

8 Forumi « Zemra shqiptare », 20 tetor 2018. http://www.zemrashqiptare.net/news/48919/fotaq-andrea-medaljoni-varese-kameo-me-portretin-e-skenderbeut-vepra-e-pare-artistike-per-heroin-kombetar.html

9 Forumi “Zemra Shqiptare”, “Lutfi Alia, Medaljoni varëse kameo me portretin e Gjergj Kastriotit në British Muzeum”, http://www.zemrashqiptare.net/news/48685/lutfi-alia-varese-me-portretin-e-kastriotit-ne-londer.html

10 Korrespondencë, D. Muka e F. Andrea, v.2007.

11 Forumi “Zemra Shqiptare”, “Fotaq Andrea, Letër prof. Lutfi Aliajt, 20 tetor 2018”, http://www.zemrashqiptare.net/news/48919/fotaq-andrea-medaljoni-varese-kameo-me-portretin-e-skenderbeut-vepra-e-pare-artistike-per-heroin-kombetar.html

12 I.S. Karanxha, “Shëmbëlltyra më e hershme e Skënderbeut në një vepër të Carpaccio-s”, 8 tetor 2012, http://www.zemrashqiptare.net/news/29433/ilia-s-karanxha-shembelltyra-me-e-hershme-e-skenderbeut-ne-nje-veper-te-v-carpaccio-s.html

13 Forumi « Zemra shqiptare », 6 maj 2018. http://www.zemrashqiptare.net/news/48126/fotaq-andrea-kodiku-i-katert-ne-biblioteken-kastriotase-me-portretin-origjinal-te-skenderbeut.html

14 Albania, nr. 5, 30 korrrik 1897, f. 83, përkthim nga frëngjishtja (F. A.). 

15 F. Andrea, artikull i cituar, Forumi « Zemra shqiptare », 6 maj 2018. 

16 F. Andrea e Përparim Çarçani, Korrespondencë , nëntor 2020 .

17 “L’Histoire de la peinture selon David  Hockney » ( Historia e pikturës sipas David Hockney), ttps://www.courrierinternational.com/article/2001/11/29/les-maitres-anciens-faisaient-de-la-photographie ; BBC David Hockneys Secret Knowledge 1of2 DivX MP3 MVGForum.

18 F. Andrea, korrespondencë me prof. L. Alia, Forumi « Zemra shqiptare », 8 qershor 2020. http://www.zemrashqiptare.net/news/54035/lutfi-alia-tete-medaljone-me-portretin-e-gjergj-kastriotit-skenderbeut-te-shek-xv.html

19 « Chronicorum Turcicorum in quibus Turcorum origo… « vëll. 3, Georgii Castrioti… qui ScanderbeRgus cognominatus… », me autorë Marin Barleti, Philippus Loncier, Johannes Aventius, Ed. Francforti ad Moenum, 1578. 

20 F. Hudhri, « Skënderbeu nga Kruja në kështjellat, muzetë dhe sheshet e Europës », forumi FV.AL, 15 prill 2013.

21 Po aty.

22 Tërë këto figura të ndritura të atdheut arbër i kemi pasqyruar në antologjnë tonë,  « F. Andrea, Arbëreshët e Italisë, 1413-2007 », bot. Via Egnantia, Tiranë 2012 ».  

23 F. Andrea, Album-Antologji, «  Skënderbeu në Romë burri më i pashëm i Europës »,… vep.cit. f. 109-110.

24 Po aty, f. 70.

25 Ferid Hudhri, “Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e piktorëve të huaj”, Tiranë, 1998, f. 26, 28.

KURRË NUK ËSHTË VONË PËR LUSTRACION!

by

Nga Frank Shkreli/Fund muajin që kaloi, Prania e Organizatës për Siguri dhe Bashkpunim në Evropë (OSBE-së) organizoi një seminar rreth proceseve të lustracionit në Shqipëri, thuhet në një njoftim në portalin e Zyrës së  kësaj organizate ndërkombëtare në Tiranë.

Sipas njoftimit, seminari online u mbajt për të diskutuar politikat dhe proceset e lustracionit në Shqipëri që nga rënia e regjimit diktatorial komunist, 30 vjet më parë. Thuhet mëtej se, veprimtaria me titullin “Lustracioni në Shqipëri: E kaluara dhe e ardhmja”, e zhvilluar si pjesë e veprimtarisë së Prezencës në fushën e drejtësisë transitore, mblodhi bashkë institucione kombëtare dhe ndërkombëtare, ekspertë dhe profesionistë, si dhe pedagogë e studentë të Universitetit të Tiranës dhe të universiteteve private të vendit.  Pjesëmarrësit diskutuan rreth gjetjeve të studimit me të njëjtin emër si më lartë, i cili u porosit nga Zyra e OSBE-së në Tiranë për të trajtuar proceset e lustracionit në Shqipëri që nga zgjedhjet e para pluraliste të vitit 1991 deri më sot. 

Bëhet fjalë për studimin e posa botuar me titullin, “Lustracioni në Shqipëri, e shkuara dhe e ardhmja”, me autor, Z. Ilir Kalemaj, mbështetur nga Zyra e OSBE-së.   Në njoftimin e OSBE-së thuhet se ky studim i autorit Kalemaj u mbështet me qëllim për të pasuruar literaturën në fushën e drejtësisë tranzitore dhe zhvillimin e një debati shkencor në lidhje me këtë subjekt tepër të rëndësishëm. 

Në një intervistë për Zërin e Amerikës, autori i këtij studimi, Z. Kalemaj tha se lustracioni në Shqipëri ka dështuar megjith përpjekjet që janë bërë në vitin 1995, 1998 dhe në vitin 2008.  Studiuesi Kalemaj u shpreh për VOA-n-shqip se gjatë këtyre 30-viteve post-komunizëm në Shqipëri nuk ka pasur një vullnet të sinqert politik për ta çuar deri në fund procesin e lustracionit. Studimi: “Lustracioni në Shqipëri”, nevoja urgjente për t’u ndarë nga diktatura dhe nga Sigurimi i Shtetit (zeriamerikes.com)“Këtu ka munguar vullneti politik, pra nuk ka patur asnjëherë një vullnet të mirëfilltë politik për ta kryer këtë proces nga fillimi deri në fund, as një dakordësi politike dhe as një vullnet të sinqertë. Nuk bëhet fjalë për një ligj të thjeshtë lustracioni, as për një paketë ligjore që të kryejë lustracionin, por bëhet për të patur vullnetin politik për t’u ndarë nga e kaluara, për të dënuar moralisht krimet e komunizmit dhe sistemin totalitar, dhe për të mbyllur tranzicionin në mënyrë të plotë. Mungesa e vullnetit politik është thembra e Akilit në rastin shqiptar” – është shprehur Z. Kalemaj, për Zërin e Amerikës.

Siç njoftohet, Seminari i OSBE-së u zhvillua në kuadrin e “Ditëve të Kujtesës”, një veprimtari e përvitshme kjo rreth përballjes me të kaluarën komuniste, organizuar nga Instituti Shqiptar për Demokraci, Media dhe Kulturë (IDMC) me mbështetjen e Fondacionit Konrad Adenauer.  Duke folur në hapjen e Ditëve të Kujtesës, më 19 Shkurt 2021 në Tiranë, Kryetari i Prezencës së OSBE-së, ambasadori Vincenzo Del Monaco ka thënë se, “E kaluara mund të kuptohet përmes një dialogu racional, të matur dhe të gjithëpranuar, përfshirë edhe përmes hulumtimeve të hollësishme rreth asaj kohe, në mënyrë që mësimet e nxjerra të integrohen në shoqërinë e tanishme, për të mos rënë në grackën e harrimit të së kaluarës”.

Unë them, shyqyr që kemi organizata ndërkombëtare, si OSBE-ja, Ambasada e Gjermanisë dhe Fondacioni Adenauer në Tiranë, që përpiqen, nepërmjet seminareve të tilla due organizimeve të tjera, të hedhin sado pak dritë mbi krimet e regjimit komunist në Shqipëri dhe me forume si ky të ndihmojnë në sensibilizimin e politikës dhe shoqërisë shqiptare mbi nevojën për t’u përballur me të kaluarën e hidhët komuniste të saj. 

Dua të jem i sinqert, se të merresh me lustracionin ose pastrimin e figurave politike dhe juridiko-gjyqësore në një shoqëri post-komuniste si ajo shqiptare nuk është lehtë, por as e pamundur nuk është siç tregon edhe përvoja e disa vendeve ish-komuniste të Evropes Lindore dhe Qendrore, përfshir rastin e Gjermanisë, që janë marrë seriozisht me këtë problem. Gjermania nuk do të ishte transformuar në shtetin e gjithfuqishëm fuqishëm që është sot, po të mos ishte përballur me të kaluarën naziste dhe komuniste dhe me përgjegjësinë individuale të njerëzve.  Nuk mund të ketë demokraci as një ekonomi të lirë, nëqoftse nuk ekziston përgjegjësia personale. Vet fakti se shumë ish-zyrtarë të regjimit komunist të Enver Hoxhës i janë shmangur përgjegjësisë për ato që kanë bërë gjatë atij regjimi, i ka bindur shumë prej tyre, se ata mund të ushtrojnë të njëjtën papërgjegjësi edhe në detyrat e larta që mbajnë në sistemin e sotëm post-komunist. 

Unë e kam thenë shpeshëherë se këta ish-zyrtarë janë një prej faktorëve kryesor për problemet me të cilat përballet shoqëria shqiptare post-komuniste, përfshir korrupsionin, krimet e ndryshme, politikën në përgjithësi dhe reformën në drejtësi, në veçanti.   Shoqëria shqiptare nuk do të bëjë kurrë përparim, në asnjë prej këtyre fushave, nëqoftse nuk vendoset se cilat ishin krimet dhe kush ishin përgjegjësit për ato krime.  Pa një lustracion të vërtetë, Shqipëria do të mbetet një shtet gjysëm i lirë, ashtu siç është cilësuar për 30-vjet postkomunizëm nga entet ndërkombëtare që merren me të drejtat e njeriut, përfshir Departmentin Amerikan të Shtetit – larg dhe në mospërputhje me të gjitha standardet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Unë nuk besoj në hakmarrje por e them këtë me dëshirën dhe shpresën që Shqipëria dhe shqiptarët, në përgjithësi, të përballen sinqerisht me të kaluarën komuniste, duke adaptuar një proces lustracioni në përputhje me rrethanat e Shqipërisë, me përvojat dhe standardet e përdorura në shtetet e tjera ish-komuniste. Sepse siç citohet nga VOA shqip, studimi i lartë përmendur i autorit Ilir Kalemaj, “Lustracioni në Shqipëri: E kaluara dhe e ardhmja”, botimi i të cilit është mbështetur nga OSBE-ja në Tiranë, “Pa një proces lustracioni nga postet drejtuese të shtetit shqiptar, të atyre që janë përlyer me krime gjatë diktaturës, që kanë hartuar e zbatuar platformat sekrete të Sigurimit të Shtetit, që janë marrë me hetimin e dënimin për ‘krime të opinionit e mendimeve’, dhe me dëshmi të rrema — nuk mund të flitet në Shqipëri për demokraci të vërtetë.”   E duam Shqipërinë vërtetë demokratike, sepse siç u shpreh edhe Sekretari Amerikan i Shtetit, Z. Antoni Blinkey në një fjalim me tre mars në Departamentin e Shtetit, ku preku   vazhdimisht temën e demokracisë: “Demokracitë e forta janë më të qëndrueshme, më të hapura, partnerë më të mirë për ne, më të përkushtuar ndaj të drejtave të njeriut, më pak të prirur për konflikt dhe tregje më të besueshme për mallrat dhe shërbimet tona”.

Është vështirë të gjesh sot në Shqipëri ish-zyrtarë të komunizmit e që sot gëzojnë detyra të larta administrative të shtetit dhe të qeverisë — të cilit do nivel dhe cilës do fushë qofshin, përfshir drejtësinë — e që në një mënyrë ose një tjetër, të jenë distancuar gjatë këtyre 30-viteve, nga e kaluara e tyre komuniste. 

Për 50-vjet vija e partisë ishte: Partia mbi të gjitha!  Partia nuk gabon kurrë, ishin indidvidët që gabonin.  Sot na ofrohet një argument tjetër i kundërt:  na thonë se ish-komunistët si individ nuk janë përgjegjës për krimet e regjimit komunist, përgjegjës ishte sistemi.  Një shtrembërim ky i vlerave njerëzore, juridike dhe politike që, fatkeqësisht, duket se pranohet edhe nga disa përfaqësues ndërkombëtarë në Tiranë.  

Një fjalë e vjetër popullore thotë se për çdo gjë mund të vonohesh në jetë. “Me u koritë nuk është vonë kurrë”, thotë populli, “por kurrë nuk është vonë gjithashtu për të bërë gjënë e duhur”. Kurrë nuk është vonë as për lustracion!