Archives for December 2022

VISAR ZHITI ME KËPUCËN E AKTORIT

December 23, 2022 by s p

Shënime kritike rreth romanit “Këpuca e aktorit” të shkrimtarit Visar Zhiti, botimet “Onufri”, Tiranë 2022.

Nga Flamur SHABANI

gjuhëtar, studiues

TRE BREZA NË SKENË

Shfaqja mbaroi. Sipari ra. Pas gati 500 faqesh natyrshëm po ripërtyp ato që lexova.

Romani është konceptuar si një dramë në tri pamje, ku kohët janë të ndryshme, po personazhet janë të së njëjtës familje, të cilët i bashkon jo vetëm gjaku, po edhe përjetimet jetësore.

Roman tronditës. Dramatiko – ekzistencial. Me skena apokaliptike. Përshkohet tej e ndanë nga një ironi tragjike të fatit dhe të fatalitetit të një familjeje gjatë tranzicionit të saj shekullor nëpërmjet tri breznive dhe tri epokave historike: nga 1912-ta, periudha e Zogut dhe e Luftës së Dytë Botërore, tek ajo e Socializmit dhe e Demokracisë në ditët e sotme.

Në qendër të romanit është familja Tomorri me origjinë diku në malet e Skraparit, në një fshat rrëzë Tomorrit, që është “froni i Perëndisë”, siç thotë Naim Frashëri, ku jetojnë njerëz të mirë, që e duan atdheun dhe kulturën, janë të shkolluar dhe kanë njohje me figurat më të shquara të kombit tonë, siç janë vëllezërit Frashëri, Butkallinjtë dhe poeti At Gjergj Fishta. Kjo njohje miqësie dhe farefisnie e ka bërë familjen Tomorri të hyjë në familjet më me ndikim në krahinë. Ajo bën një jetë komode midis maleve, ku kishte një shtëpi të bukur e madhështore, të rrethuar me mur të lartë e portë hekuri në hyrje. Për ta shijuar më mirë natyrën, kishin ngritur një kulë pushimi e vëzhgimi, ku mund të pije kafe e të kundroje krejt pamjen që të shtrihej përpara, si nga një ballkon natyror – pamje që e kishin vetëm dyert e mëdha të kohës.

Koha dhe personazhet përzihen me njëri – tjetrin, aq sa humbet mes tyre. Ngjarjet zhvillohen sa nga njëra kohë në tjetrën, duke ruajtur koherencën. Po kështu dhe personazhet, të cilët dalin me emrat herë Moisi, herë gjyshi; herë Hektor, ky është dhe protagonist, herë tjetër babai, në vetën e parë të gjithë si të ishte njëri në larminë e pafund. Kjo të krijon huti artistike në fillkapjen e ngjarjes. Po pikërisht kjo krijon dhe atë që quhet modernizëm në letërsi. Gjithsesi, ngjarjet ndjekin fillin e tyre logjik. Jepet jeta e gjyshit, babait dhe autori i fshehur që tregon. Personazhet dalin, siç e thamë, me përemër vetor: Unë I (gjyshi), Unë II (babai) dhe Unë III (rrëfyesi-autor). Kështu jepet më mirë lidhja e familjes, e të njëjtit gjak. Është i njëjti Unë I dhe të gjithë ata veç e veç.

Romani është ndërtuar mbi simbole, siç janë këpucët dhe maskat. Këpucët, si mjet mbathjeje e njeriut, e shoqëron atë gjatë gjithë jetës, siç e kanë shoqëruar në histori, që nga kohët më të hershme. Përbërja e këpucës, forma e mjetet e bërjes kanë evoluar. Fillimisht kanë qenë prej druri, më vonë iu shtua një rrip mbajtës, më vonë akoma u bënë me lëkurë kafshe, retra, e cila mbështillej rreth këmbës, lëkurës i hapeshin vrima, nëpër të cilat kalonin rripa për t’i shtrënguar. Këpucët gjithmonë kanë ndryshuar. Ai që nuk ka ndryshuar është njeriu, që gjithmonë ka pasur nevojë për këpucë për të mbrojtur këmbët e veta, ndaj i ka përsosur vazhdimisht. Duke folur për këpucët, autori flet për rrugët e njeriut. Cilësia e këpucës është e lidhur me gjendjen dhe fatin e zhvillimit shoqëror.

Këpucët si simbol i shërbejnë autorit për organizimin e gjithë lëndës së romanit. Edhe kur gjyshi shkon në Normalen e Elbasanit për studime, humbja e njërës këpucë i hap rrugë fatit të mëtejshëm të tij. Mbetet me një këpucë (të cilën ia vjedhin), duke aluduar se mbeti me gjysmë fati, gjysmë që do ta shoqëronte edhe në vitet e mëvonshme.

Në Elbasan u njoh me njerëz të shquar të kulturës dhe atdhetarë me emër. Ishte kjo koha kur njohu At Gjergj Fishtën, takim që i la mbresa komunikimi njerëzor me këtë poet të madh.

I formuar me këtë kulturë tolerante, gjendet në Luftën e Dytë Botërore, ku populli ynë u ngrit në luftë për mbrojtjen e atdheut. Fatkeqësisht këtu fillon edhe përçarja në internacionalistë dhe kombëtaristë (komunistë e ballistë). Si një pjesë e familjeve shqiptare, edhe familja Tomorri në roman u nda në mbështetës të partizanëve dhe të ballistëve. Nga tre vëllezërit, njëri u bashkua me ballistët, tjetri me partizanët dhe tjetri, më i madhi, humbi, u largua mbase në emigracion prej kohësh.

Ai që simpatizonte ballistët, por që kishte shokë dhe partizanët, më tepër merrej me shkrime dramash dhe jepte shfaqje në radhët e luftëtarëve ballistë e partizanë. Ishte natyrë paqësore dhe nuk i pëlqente lufta me armë, por me penën rilindase. Ndaj shkroi poemën – dramë “Kundërshtarët përqafohen”, e cila jepte mesazhin e pajtimit, se luftëtarët ishin vëllezër. Në prag të mbarimit të Luftës, në nëntor 1944, në një grindje me një partizan, bëjnë duel me nagant. Sipas kushteve të duelit, secili kishte fishekët e vet. Kur qëndruan përballë njëri – tjetrit, gjakrat u ftohën, gjithsesi dueli vazhdoi. Nuk qëllonte drejt partizanit, se nuk donte ta vriste, po edhe partizani nuk po e qëllonte dot. Partizanit i mbaruan fishekët. Babai i dha disa fishekë nga të tijat. Partizani qëlloi i pari dhe plumbi kapi babanë. Ai vdiq me plumbat që dha vetë. Fjala u hap se babai u vra në luftë si tradhtar. Kjo e shoqëroi gjatë gjithë viteve familjen Tomorri si një njollë e zezë bashkëpunimi me armikun.

Në vitet e Luftës takon edhe një pinjoll të familjes Frashëri, Mithat Frashërin, i cili ishte kryetar i Ballit Kombëtar, njeri i kulturuar. Kishte një librari në Tiranë. E quan fatkeqësi vëllavrasjen, por fajin ua hidhte komunistëve, që shkelën Marrëveshjen e Mukjes.

Odisenë e jetës së vet, autori e tregon kur shembet teatri. “… do të flas për vete si për një tjetër dhe, kur tregoj për tjetrin, kam treguar edhe për vete”,- thotë ai. Ky është fati i aktorit në jetë.

Pas Çlirimit fillon punë në qytetin L. Megjithëse kushtet ishin të vështira, punoi me pasion si në interpretim, edhe në organizim dhe shkrimin e materialeve për skenë. Shumë shpejt u bë aktor i dashur për popullin.

Në një premierë përuruese do t:e ihte i pranishëm edhe E. Hoxha, i cili e duartroket dhe ngjitet në skenë për ta uruar. ” Ti luan mirë”, i tha udhëheqësi, i cili e kishte kuptuar rolin e teatrit në edukimin e masave dhe donte t’i kishte në anën e vet aktorët më të mirë. Më shumë se gëzim, fjalët e udhëheqësit iu ngulën në trup si shigjeta.

Pas ca ditësh e thërrasin në Degën e Punëve të Brendshme. Shqetësim. Pse? Kryetari i tha të përgatiste një teatër me punonjësit e Degës: policët, sekretaret, rojat etj., duke përjashtuar të burgosurit, të cilët nuk e gëzonin këtë të drejtë. Duhej për konkurim në olimpiadën e ndërmarrjeve. E kishin zgjedhur Hektorin, sepse ai ishte vlerësuar nga E. Hoxha dhe po të vlerësoheshe nga ai, i kishe dyert të hapura kudo. Kryetari i vuri kusht vendin e parë, siç ia kishte dhënë një vit më parë zdrukthtarisë. Tekstin e dramës ia diktoi vetë: Një armik donte të kalonte kufirin, por në momentin e fundit, bashkëpunëtori i tij, i infiltruar, i drejton pistoletën dhe e kapin. Teksti i dramës duhej shpejt, që t’u lihej kohë aktorëve ta mësonin. Ndaj Hektori duhet të mbyllej në një qeli burgu brenda Degës dhe ta shkruante. Nuk do të kthehej në shtëpi pa e përfunduar, megjithëse në shtëpi e prisnin për të festuar ditëlindjen e vajzës, Irisit.

Përgatitja e dramës brenda burgut shpreh idenë se arti, që nuk njeh pranga, tani sikur bëhet brenda një qelie.

LOJA E JETËS DHE E VDEKJES

Situata e krijuar përreth krijon një gjendje persekutimi te Hektori. Ai nuk ndien siguri për vete dhe për familjen. Dhe vendos që për të shpëtuar familjen, duhej të mos e kishte pranë vetes. Duhej shpëtuar ç’mundej. Nuk mjaftonte vetëm sakrifica. “Gjersa na mashtrojnë, duhet të mashtrojmë; gjersa luajnë me ne, duhet të luajmë”, – mendon Hektori dhe i shpreh bashkëshortes, Erikës, opsionin e ndarjes fiktive: ajo me vajzën, Irisin, të shkojnë në Tiranë për të shpëtuar të ardhmen, sat ë ihste e mundur. Familjen po e ndiente si barrë. Nuk mund të shpërngulej bashkë me ta në internim, nëse do ta gjente kjo hata, përkundrazi, ata duhet ta tërhiqnin në Tiranë. Gjithsesi, duhej bërë ndarja më parë.

Ndarja solli pasoja. E larguan nga teatri dhe e çuan në Durrës për riedukim me punë korrektuese, ku po zbulohej amfiteatri. Do të punonte si punëtor në zbulimin e tij. Mes rrënojave të Amfiteatrit antik jep shfaqjen e parë pas gati dy mijë vjetëve heshtjeje. Gjatë shfaqjes-delir ai thekson se “dëshiron të flasë për këpucët, që janë edhe të aktorit… Kështu mbase ngacmohemi të ndiejmë historikun e ecjes, të dramës do të thosha, jo që ta zbuloj, por që ta mbuloj, të nevojshme të dyja, se këpucët maska janë në fund të fundit, maska të këmbëve siç janë maskat këpucë të fytyrave, gjithmonë sipas meje…”

U kthye përsëri në L. Aktor, me të njëjtat kushte, me të njëjtën pagë mujore. E njëjta përditshmëri e rutinë mendore. Iu rikthye e njëjta frikë, se mos e thërrisnin në Degën e Punëve të Brendshme dhe do t’i kërkonin bashkëpunimin, jo për teatër… është vonë… Atëherë prit dëbimin tjetër, pa shpresë kthimi… Sa mirë që kishte hequr që këtu të shoqen me vajzën.

Si një hije e keqe e ndiqte Anastasi, Çaçoja, i cili ishte i sigurt se do të fillonte punë në teatrin e ri të estradës. Marangoz? Jo, aktor, a po… Pas çmimit si amator në Olimpiadën e klasës punëtore, ai u bind se meritonte të fillonte si profesionist në estradë. Për t’ia arritur qëllimit, iu qep Hektorit për ndonjë fjalë të mirë. E thërriste për ndonjë gotë raki dhe i servilosej për çdo ndihmë që i jepte në skenë dhe për rolet që zgjidhte.

Çaçoja e provokonte në çdo temë bisede që hapte, madje e pyet edhe për shkaqet e ndarjes nga bashkëshortja. Si rastësisht gjejnë 1200 lekë në rrugë. Këtë e lidh me një bisedë të dëgjuar në zyrën e operativit, sikur Hektori me Çaçon kishin konsumuar alkool me tepri, por edhe fjalë, etj.

Pas emërimit si profesionist, në debutimin e parë në skenë, Hektori e ndihmon që Çaçoja të binte në sy si aktor i mirë. Në darkën e shtruar me këtë rast, njihet me të shoqen dhe të bijën, të cilat i afrohen shumë Hektorit.

Çaçoja është prototipi i njeriut arrivist, që vendos maskë për të fshehur fytyrën e tij të vërtetë, derisa t’ia arrijë qëllimit. Është njeriu i ri komunist, që sakrifikon gjithçka nga vetja, madje dhe familjen e vet, për të zbatuar detyrat që i kanë ngarkuar si bashkëpunëtor i Degës, si spiun, si 1200-sh. Ai përpiqet të manipulojë Hektorin për ta goditur më lehtë; p.sh, i bën një raft librash me materiale të zdrukthtarisë pa i kërkuar lekë; i fut në dhomë dy punëtore të zdrukthtarisë, që ta akuzonte për prostitucion, por nuk bie në grackën e tyre. Edhe kur gruaja dhe vajza e Çaços, (e cila përfundon si prostitutë në Greqi), i afrohen për marrëdhënie intime, degjenerimi i familjes, por ai refuzon me delikatesë vajzën, duke pasur parasysh rritjen e brezit të ri…

Njerëz të tillë si Çaçoja dhe familja e tij kishte jo pak në diktaturë, që rënien morale e vazhduan dhe në demokraci.

Në Tiranë protagonist njihet me një kamariere – pronare, me bashkëshort italian, që rrinte më shumë në Itali sesa në Tiranë, por që ngjan si lojë dhe kjo. Rinjihet me një infermiere, kur ishte shtruar në spital kishin bërë dashuri por dhe një shfaqje. Infermierja ishte e bukur dhe e kujdesshme. (Në një farë mase ajo po zëvendësonte Erikën, të cilën kishte shumë kohë pa e takuar, pas largimit të saj nga Shqipëria për në SHBA). Në spital krijoi një estradë, siç kishte bërë në shtëpinë e pushimit, në burg e në Amfiteatër. Infermierja ishte njëra nga aktoret, këngëtare dhe konferenciere.

Hektori kalon gjendje të tjera makthi. Në pallatin përballë, që ishte thuajse ngjitur me të tijin, iu shfaq Atjoni, një djalë i ri, i cili i jep çakmakun, metafore e shkendijmit të ideve, i hedh nga ballkoni në ballkon dhe flasin mbi zhvillimet në vend dhe teatrot në Evropë. Me Atjonin kanë një bashkëbisedim të ëndërrt, madje u shfaqet si shajni edhe një eskavator midis pallateve. Kova e eskavatorit Atjonit i duket si një skenë e vogël shëtitëse.

Pandemia dhe ekskavatori – një lloj futurizmi industrial, jepen si shkatërrues të jetës për kryeqytetin që s’ka një teatër, ku kullat ngrihen si dinozaurë, që kacafyten. Mes tyre futet dinozauri-ekskavator, me kovën skenë…

Romani mbaron siç fillon me shembjen e teatrit. Gjatë shembjes së teatrit Hektori goditet në kokë nga një tra dhe bie në gjendje koma. Sheh vegime të çuditshme. E sheh veten në arkëmort, të rrethuar nga këpucë e maska. Kishte personazhe që i kishin ardhur për ngushëllim. Kishte mbartur jetët e tyre, duke qenë aktor i jetëve të tjera. Jam hamall i ngarkuar me valixhet e të tjerëve. Vesha këpucët e tyre. Mbarta kohë nga të gjithë dhe e shkarkova. Sa e rëndë! Megjithëse duket si prej ajri. Luajta sa desha. Jo sa desha unë, por sa deshën të tjerët dhe kur donin ata. E Hektor-kufomë-gjallë-zvarrituri! – përcakton ai vetveten me këto fjalë si një e vetme, që e shoqëruan gjatë gjithë jetës.

Nga të gjitha maskat, Hektori falënderon maskën me fytyrën e askujt dhe aq shumë të përgjithshme, me fytyrën e popullit, – mendon në kllapi. Një hop ai përmendet : Kisha bërë sikur kisha vdekur (a vdesin njerëzit kur luajnë?), kur të gjithë bëjnë sikur jetojnë (nuk jetohet me g:enjeshtrën e jetës…).

Shembja e teatrit është edhe shembja e Hektorit si aktor. Ai e donte teatrin, ashtu siç ishte, se kishte kujtime me të. Le të ndërtohej një teatër i ri, po i vjetri të ruhej si monument kulture. Pa teatër nuk ka qytet.

Irisi, e bija, aktore dhe ajo dhe Marini, i dashuri i saj nga Kosova, të dy kthehen nga Çikago, bashkëpunojnë dhe me Hektorin-baba. Por ai u duket me sindromin e ri të këpucës së vjedhur. Të ecjes së penguar. E tillë ishte jeta e brezit të tij tij: e vjedhur dhe e penguar.

Babai u bë këpucë edhe vetë. E futa në valixhe atë, këpucën e djegur përgjysmë, – thotë Irisi, kur niset në aeroport. Duna të shkojnë në Ukrainë, ku po bëhet tani teatri i luftës…

Romani mbyllet me fjalët optimiste të Irisit : – Unë jam shtatzënë, – mërmëriti dhe ndjeu brenda vetes qiell plot dritë, duke dhënë mesazhin se jeta vazhdon dhe bashkë me të edhe e ëndrrës së Hektorit për aktrim në skenat më të mëdha botërore.

PËRMBLEDHJE

* Ky roman është risi në krijimtarinë e e shkrimtarit Visar Zhiti, por edhe në letërsinë tonë. Në të ka prurje letrare që gërshetojnë personazhet fiksion me ata realë dhe ngjarjet historike me ato romanore.

* Ka një gjuhë të përpunuar në shkallën më të lartë në të gjitha elementet e saj, qoftë leksikore, sintaksore, morfologjike apo dhe letrare nëpërmjet figurave të larmishme të përdorura, teksa personazhet flasin me gjuhën e tyre.

* Stili i autorit është koherent, forma të reja po aq dhe vazhdimësi e tij, madje pjesë të tëra në roman na nëpërmendin romanet e tjerë të Visart që të pëlqen t’u rikthehesh si “Funerali i pafundmë”, “Perëndia mbrapsht dhe e dashura”, “Në kohën e britmës” të vlerësuar dhe të përkthyer dhe në gjuhë të tjera.

* Romani “Këpuca e aktorit” është një shkollë krijimtarie, madje krijuesit e rinj, studentët mund ta marrin edhe si temë studimore a punë diplome e masteri, ndaj dhe kritika ime ishte e tillë, jo vdetëm shpalosëse, por dhe si një thirrje për lexim dhe nxitje për të shkruar…

ARSHI PIPA – LIDHJET E TIJ ME “VATRËN”- FILLIMET DHE ZHVILLIMI I KRIJIMTARISË SË TIJ LETRARE E SHKENCORE NË AMERIKË

December 22, 2022 by s p

Besim Muhadri/

Profesor i asociuar në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit “Fehmi Agani”, Gjakovë/

Hyrje

Arshi Pipa është një nga figurat më komplekse letrare, shkencore dhe intelektuale shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX. I lindur në Shkodër më 28 korrik të vitit 1920, në një familje me tradita të shquara atdhetarie, nuk kishte se si merrte edukatë tjetër, pos të saj që duhej marrë: të një njeriu të ndershëm e kambëngulës në bindjet e veta, kundërshtar i çdo konformizmi. I ati, Mustafa Pipa, që siç tregon edhe vetë Arshiu në autobiografinë e tij, vinte nga Libohova, ishte jurist i njohur dhe me një kulturë të gjërë, e mbi të gjitha ishte një patriot dhe demokrat. Ndërsa e ëma, Hatixheja, ishte një shkodrane tradicionale dhe një grua me virtyte të larta njerëzore e prindore. Mësimet fillore dhe ato të mesme Arshiu i mori në vendlindje, ndërsa studimet universitare në Universitetin e Firencës në Itali, në të cilin universitet, më 1941u dilomua në temën “Morali dhe feja tek Bergson”. Pas kthimit në Shqipëri, prej vitit 1941deri në fund të vitit 1944 punoi në gjimnazet shtetërore të Tiranës, Shkodrës dhe të Durrësit, ku dha lëndën e filozofisë

Në vitin 1944, kur vëllai i tij Myzaferi filloi botimin e revistës «Kritika», Arshiu mori përsipër udhëhqejen e saj, në të cilën do të publikonte disa nga shkrimet më të thelluara të kohës dedikuar figurave letrare si Konica, Migjeni, Noli etj. Përmes këtyre shkrimeve Arshiu u shqua “për nji trajtim origjinal dhe objekiv të këtyre personaliteteve” (Çefa, …. ), një veçori e cila do ta shquajë pothuajse gjatë tërë jetës. Profesionin e mësuesit ai e vazhdoi për pak kohë edhe pas Luftës së Dytë Botërore. Në vitin 1945 punoi mësues i italishtes dhe i gjuhës shqipe në Kolegjin e Mësuesve, Tiranë. Po në të njëjtin vit (tetor 1945) mori pjesë në Kongresin e Parë të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, ndërsa kur filloi botimi i revistës së kësaj Lidhjeje “Bota e Re”, ai u zgjodh anëtar i Këshillit botues të saj. Mirëpo nuk shkuan as dy vite të plota, përkatësisht më 27 prill 1947, ai arrestohet nga regjimi komunist, nën akuzën se gjatë kohës së luftës kishte “drejtuar revista me ideologji fashiste për të mashtruar popullin dhe për të maskuar okupacionin fashist”, ndërsa gjatë punës me studentët e vet kinse ai akuzonte pushtetin komunist si terrorist. Për të gjitha këto akuza ai u dënua me 20 vjet burg, nga të cilat i mbajti nëntë vite, duke provuar burgjet e Durrësit, Gjirokastrës dhe të Burrelit. Gjatë qëndrimit në burg ai kishte arritur të shkruante shumë poezi, të cilat kishte arritur t’i nxirrte që andej, për t’i botuar pas daljes nga burgu, me titull “Libri i burgut”. KKëtë libër e botoi në Romë në vitin 1959 nën përkujdesjen e mikut të tij, Martin Camaj, me të cilin pati raporte shumë të mira, por jo edhe me Koliqin

Pas lirimit nga burgu më 26 prill 1956, ai shkoi në Shkodër, por nuk qëndroi gjatë, sepse në vitin 1957, bashkë me motrën, Fehimen, arratisen në Jugosllavi. Fillimisht vendosen në Sarajevë e pas qëndrimit njëvjeçar kalon në Romë e nga andej, në vitin 1958 shkon dhe vendoset në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku edhe mbylli sytë përgjithmonë më 20 korrik 1997, pak para së të mbushte 77 vjet.

Profesor kolegjesh amerikane dhe drejtues departamentesh

Arshi Pipa, pas arritjes në Amerikë më 1958, si çdo mërgimtar, fillimisht u mor me punë të rëndomta, mirëpo pa kaluar shumë kohë, ndoshta pa i bërë dy vite të plota, përkatësisht më 1960, fillon punën në profesionin e tij si profesor i filozofisë. Emërimi i tij i parë u bë në kolegjin Philander Smith, Little Rock, Arkansas, ku ligjëroi për filozofi, ndërsa në vitin akademik pasues, drejtoi departamentin e gjuhës italiane në City University, Xhorxhia, në “Shkollën e Gjuhëve dhe të Gjuhësisë” dhe, në të njëjtën kohë, jepte mësim filozofi, në “Kolegjin e Arteve të Lira” (verë 1961, dhe ’62). Në vitet 1961-62 në Universitetin Kolumbia punoi pedagog i gjuhës italiane, kurse profesor i asociuar i gjuhës italiane, në universitetin e Delfit, Garden City, dhe, në të njëjtën kohë, gjatë verës, dha filozofi në Kolegjin e Arteve të Lira.

Gjatë viteve në vazhdim ligjëroi tema filozofike në kolegjin Adelphi Suffolk. Gjatë viteve 1963-66 ishte profesor i asociuar. Në këtë kohë, përkatësisht në vitin akademik 1963-64 punoi në departamentin e gjuhës italiane të universitetit Berkley të Kalifornisë. Atje jepte kursin e letërsisë moderne italiane dhe drejtonte seminaret e kritikës letrare, (De Sanctis, 1963, Kroçe, 1964, Viko, 1965), po ashtu si dhe në gjuhën shqipe, letërsi dhe folklor më 1965, si dhe filozofi romake. Në vitin 1966, drejtoi disertacionet për gradën e doktorit në filozofi (Ph.D).

Nga viti 1966, angazhohet në fakultetin e Universitetit të Minesota-s dhe Minneapolis, fillimisht si profesor i asociuar (1966-69), dhe më pas si profesor i gjuhës italiane, në departamentin e gjuhëve frënge dhe italiane (Departamenti i Gjuhëve Romane gjatë vitit 1968). Arriti që të bëhet pjesë e stafit universitar të Universitetit të Minesotes, si anëtar me të drejta të plota, duke kontribuar në planifikimin, hartimin dhe ndarjen e diplomave të studimeve të gjuhës italiane. Ishte drejtues i programit master (“graduate school”) në gjuhën italiane, programi i themeluar në vitin 1968 dhe nën drejtimin e tij u shkruan dhe u miratuan shumë tema diplomash si për master ashtu edhe për disertacione doktoraturash. U ka dhënë mësim kurseve të ekstrakurrikulare të gjuhëve, të ndara në kurse të ulët dhe të larta, kurseve të qytetërimit dhe të kulturës në anglisht, dhe në veçanti, kurseve ekstra-kurrikulare për shkrimtarët e mëdhenj, (Dante, Bokaçio, Manzoni, Leopardi), në zhanret e “Poezisë kalorësiake”, “Letërsisë Utopike”, dhe temat krahasuese (Marksizmi dhe Ekzistencializmi në tregim dhe dramë), përfshirë seminaret (Ungareti dhe Montale, Viko dhe Kroçe). U ka dhënë gjithashtu mësim bashkërisht, kurseve të diplomuara të gjuhëve Frënge dhe Italiane, (Simbolizmi Francez dhe Hermetizmi Italian, Romantizmi në Francë dhe në Letërsinë Italiane), duke pasuar me themelimin e programeve të masterit, në gjuhët frënge dhe italiane (1970), të konceptuar dhe hartuar me iniciativën e tij. Me daljen në pension u vendos përfundimisht në Vashington, D. C., në shtëpinë e së motrës, ku qëndroi derisa vdiq më 20 korrik 1997.

Lidhjet e Pipës me “Vatrën” dhe fillet e krijimtarisë së tij letrare

e shkencore në Amerikë

Siç e shohim, angazhimet e tij nëpër universitetet amerikane janë të shumta duke marrë edhe gradën më të lartë akademike, profesor. Mirëpo gjatë këtyre viteve të qëndrimit dhe angazhimeve në SHBA, ishte e pamundur që të mos intensifikoheshin lidhjet e tij me shqiptarët e veçanërisht me Federatën Panshqiptare “Vatra” dhe me organin e saj, “Diellin”, ndër më të vjetrat shqiptare jo vetëm në Amerikë, me të cilën ai pati një bashkëpunim të ngushtë dhe botoi disa nga shkrimet e tij që kishin të bënin me “Vatrën”, por edhe për probleme të tjera, veçanërisht me ato të gjuhës shqipe dhe të çështjes së Kosovës e të shqiptarëve autoktonë që jetojnë aty. Po ashtu, në të njëjtën kohë, ai bashkëpunonte edhe me gazeta të tjera të emigracionit, si me gazetën “Flamuri”, organ i emigrantëve ballistë, pastaj me gazetën “Shqiptari i lirë”, organ i Komitetit Shqipëria e Lirë që vepronte në Nju Jork etj. Në këtë kohë ai shkon në Boston dhe takon Fan S. Nolin, për të cilin kishte një respekt të madh, madje e quante edhe Babai i mërgatës shqiptare në Amerikë, sado që në atë takim, të parin e të fundit të jetës së tij, nuk u nda edhe aq fort i kënaqur, për të mos thënë edhe i zhgënjyer, për shkak të indiferencës së Nolit në lidhje me mosinteresimin për bashkëveprimtarët e tij të dikurshëm, disa prej të cilëve, siç thoshte Pipa, kalbeshin burgjeve komuniste, apo ishin degraduar në atë masë saqë jo vetëm ishin harruar, por edhe përbuzur.

Cilat janë shqetësimet e Pipës në shkrimet e tij të botuara në gazetat shqiptare në Amerikë?

Siç u tha, Pipa gjatë tërë jetës dhe punës në Amerikë pati një numër të konsideruar publikimesh në gazetat shqip që botoheshin në atë kohë aty. Në shumicën nga to, ai shpreh shqetësimet e tij për gjendjen e shqiptarëve, qoftë të atyre që jetonin dhe vepronin në Amerikë, qoftë të atyre që jetonin në Shqipërinë komuniste, apo në Kosovën e okupuar nga Serbia. Ndonëse shkrimet e Pipës në gazetën Dielli apo edhe në gazeta të tjera janë të shumta, megjithatë, unë do të ndalem vetëm në dy shkrime të tij: “Mendime për zhvillimin kultural të Vatrës në lidhje me qëllimin e Fondit të studentëve” dhe “Për shpëtimin e Vatrës”.

Shkrimi i parë, “Mendime për zhvillimin kultural të Vatrës në lidhje me qëllimin e “Fondit të studentëve”, është botuar vetëm tri vite pas arritjes së tij në Amerikë, përkatësisht më 1961, ndërkaq shkrimi tjetër “Për shpëtimin e “Vatrës”, tri dekada më pas. “Mendime për zhvillimin kultural të Vatrës në lidhje me qëllimin e “Fondit të studentëve”, po ashtu është botuar tri dekada para se Pipa të merrte drejtimin e “Vatrës”, apo vetëm pas tri arritjes së tij në Amerikë, gjatë të cilës kohë ai kishte parë dhe studiuar mirë gjendjen e shqiptarëve, pothuajse në të gjitha aspektet e veçanërisht në atë të organizimit të tyre kulturor, përmes të cilit organizim shihte edhe të arriturat e tjera të shqiptarëve në këtë shtet dhe kontinent.

“Vatra” të bëhet vërtet një vatër e kulturës shqiptare

Shkrimi “Mendime për zhvillimin kultural të Vatrës në lidhje me qëllimin e “Fondit të studentëve”, është botuar në “Diellin” e 1-8 marsit të vitit 1961. Në të Pipa, përveç mbështetjes së nismës së “Vatrës” për ndarjen e bursave për studentët shqiptarë, ai edhe jep disa ide interesante dhe shumë të dobishme në lidhje me realizimin e kësaj nisme, ide të cilat edhe sot mund të konsiderohen aktuale. Pas një elaborimi goxha të gjatë që i bën gjendjes së komunitetit shqiptaro-amerikan, karshi komuniteteve të tjera që jetojnë në Amerikë, Pipa, me shumë arsye, ngre problemin e ruajtjes së gjuhës, kulturës dhe traditave shqiptare, por edhe atë të mosinteresimit për historinë e origjinës nga ana e vetë shqiptarëve. Nismën e “Vatrës” për krijimin e fondit të studentëve e cilëson si pozitive, sado që sipas tij “nisma nuk ishte tërë puna, por vazhdimi apo shpirja deri në fund e kësaj pune dhe realizmi i qëllimit, përveç entuziazmit, duhej edhe vullneti:

“S’ka njeri të cilit mos të ja marrë mendja, pa qenë nevojë të ketë shumë shkollë, se nisma e “Vatrës” për krijimin e fondit të studentëve është pozitive, për t’u përshëndetur. Por nisma nuk është tërë puna. Ajo që është me rëndësi është vazhdimi i punës gjer në fund. Dhe që të shpihet puna gjer në fund, duhet më shumë se sa entuziazëm, vullnet të mirë”.

Pipa është tepër realist kur shpreh brengën e tij, ngase ka parasysh atë se si ndërmarrje të tilla ishin nisur edhe më herët, por që për shkak të mungesës së qëllimit dhe planifikimit të duhur të tyre, kishin dështuar. Ai “këshillon” që të merren si individuale, por gjithsesi të një njeriu që ia do të mirën “Vatrës” dhe si një njeri i cili dëshiron që ajo të bëhet më të vërtetë një vatër e kulturës shqiptare.

Në diskutimin e mëtejmë tij në lidhje me fushatën e “Diellit” për projektin e “Vatrës në krijimin e fondit të studentëve, Pipa uron “Diellin” për sensibilizimin e opinionit për grumbullimin e fondit të studentëve, i cili do të përdoret për një qëllim kultural, ndoshta si asnjëherë më parë në historinë e “Vatrës”, sado që është i brengosur për atë se në asnjë artikull të gazetës në fjalë nuk i kishte zënë syri të ishte shtruar çështja e qëllimit të këtij fondi. Mirëpo shpreson se ata që kanë nisur këtë punë duhet të kenë menduar mbi atë.

Duke e konsideruar këtë nismë si një rritje të kulturës shqiptare, ai është i mendimt se këtu nuk duhet të bëhet fjalë vetëm për kulturë shpirtërore, por edhe materiale, të cilat duhet të shkojnë krahas njëra-tjetrës:

“Kultura shpirtërore dhe kultura materiale venë së bashku; në rastin ideal ato janë si dy faqet e së njëjtës monedhë… Një popull mund të jetë i pasur, i pajisur me të gjitha të mirat e rrojtjes, por kulturë të vërtetë shpirtërore mund të mos ketë shumë”.

Kur e thotë këtë ai ka parasysh atë se sdo që gjatë historisë kanë ndodhur zhvillime e qytetërime të arta shpirtërore në kushte jo të mira materiale, megjithatë, zakonisht lulëzimi i arteve dhe i shkencës, nga njëra anë, dhe, nga tjetra, ai i tregtisë dhe i industrisë, kanë ndodhur në epoka historike të cilat i kishin të zhvilluara që të dyja anët e kulturës.

Këtu Pipa ka parasysh Shtetet e Bashkuara të Amerikës si një vend me mendësi të fortë materiale, ku zhvillimi i kulturës varet në pjesë të madhe nga filantropizma private, në të cilin magnatët e ekonomisë amerikane kanë një rol kryesor. Kjo gjë, Pipa thotë se është për t’u menduar, sepse pasanikët e mëdhenj, zotrit e parasë, kanë kuptuar me kohë se jo paraja e tyre por përdorimi me mend i saj në shërbim të disa objektivave shoqërore do t’u sigurojë atyre një vend në kuptimin e popullit.

Duke përdorur këta shembuj, ai apelin e drejton te shqiptarët e Amerikës, sado që ai e di se nuk janë aq të pasur, por as të varfër. “Dhe shqiptarët e këtushëm nuk janë të pasur, por nuk janë edhe fare të këputur, siç ishin më parë dhe diçka mund të bëjnë po të nxiten… Nuk janë ata shqiptarët e para dhjetë apo më shumë viteve, sepse gjendja e tyre ekonomike ka ndryshuar”.

Meqenëse gjendja e tyre ekonomike tashmë ka ndryshuar shumë, atëherë , Pipa thotë se kjo i shtyn ose duhet t’i shtyjë ata drejt përmirësimit të gjendjes së tyre kulturore.

Pipa apelon te shqiptar-amerikanë që të investojnë në këtë drejtim, sepse është i bindur se investimi në kulturë, është investim afatgjatë në ruajtjen e identitetit tënd kudo dhe kurdo që ke jetuar.

Kur trajton dhe elaboron punën e Fondit të studentëve, që është edhe një nga qëllimet parësore të këtij shkrimi të Pipës, ai ishte i mendimit se “Bursat që do t’u jepen studentëve me origjinë shqiptare, duhet të jepen me konditë që t’i vlejnë kulturës shqiptare”. Kjo do të thotë se bursisti duhet të angazhohet t’i bëjë studimet e tij në lëndë ose në subjekte që paraqesin anë të botës shqiptare: gjuhë, letërsi, histori, politikë, ekonomi, sociologji, artizanat, art, muzikë, kanun e të tjera. Emfaza duhet të vihet mbi gjuhën shqipe.

Pipa fokusimin e tij në studimin e gjuhës nga ana e mërgatës, e bën me bindjen më të thellë për gjuhën si një nga elementet më të vlefshme dhe si një shprehje maksimale e kulturës së një kombi. Po ashtu studimin e gjuhës e sheh si rritje të peshës së kulturës shqipe në botë dhe interesimin e të huajve për shqiptarët.

“Edhe ata studentë që do të studiojnë anë të ndryshme të botës shqiptare përveç gjuhës, do të kenë të bëjnë domosdo me gjuhën. Një interes për linguistikë shqipe do të zhvillohet patjetër në këtë mënyrë, në lidhje të ngushtë me interesin për albanologji dhe që të dyja do të rrezatohen ndër qarqet akademike, t ‘Amerikës dhe të botës tjetër”.

Në lidhje me dhënien e bursave për studentët, Pipa ka një mendim interesant dhe tejet praktik, ndërkohë që gjithmonë i mëshon fort problemit të studimit të gjuhës, letërsisë dhe historisë shqipe. Po pse pikërisht orientimi në studimin e këtyre tri degëve? Sepse te këto tri degë, ai shihte elementet e zhvillimit kulturor dhe kombëtar, zhvillimi që do të shpinte edhe në suksese të pashmangshme në fusha të tjera.

Përveç kësaj, ai sugjeronte edhe se ku mund të orientoheshin studentët që të studionin këto degë. “Studentët do të kërkojnë kurse në lidhje me këtë subjekte dhe do të drejtohen tek departamenti i gjuhëve sllave me të cilat shoqërohet shqipja (kur shoqërohet) ndër universitetet amerikane. Një departament i tillë, në mos gabohem, i vetmi i llojit në SHBA, gjendet sot në Columbia University, Nju Jork. Kërkesa do të sjellë ofertë, sido që kjo mund të mos vijë menjëherë. Një universitet amerikan do të gjendet, sidoqoftë, i cili do të interesohet për çështjen e kurseve të shqipes, kur të shikojë se prapa kësaj çështjeje është një lëvizje e tërë. Kështu, pas traktativave të tëra mes “Vatrës” dhe universitetit në fjalë, kurse të shqipes mund të shtohen aty ku kishte, ose të vendosen aty ku nuk kishte. Me kohë një departament i shqipes mund të krijohet pranë universitetit”.

Ndërkaq problemin e financimit të këtij projekti, Pipa nuk e konsideron edhe aq të vështirë sa duket, sepse mundësinë e shihte te sponsorët. Ai ishte optimist se mund të gjendeshin universitete të cilat sponsorizojnë, së paku një pjesë, të ndërmarrjeve të tilla, por një gjë të tillë mund ta bëjë edhe vetë bashkia apo qeveria. Ai në fund e shihte shumë të arsyeshme që një kontribut të tillë mund të japin edhe vetë shqiptarët në financimin e një vepre, e cila, përveç që do të shtonte pahun e tyre, ajo dhe do të rriste krenarinë e tyre kombëtare.

Suksesin e mundshëm të kësaj nisme Pipa e shihte në krijimin dhe zhvillimin e një lëvizje kulturore, e cila do të sillte zgjimin, por edhe fermentimin dhe shpërthimin e energjive të fshehura të fisit shqiptar. Përmes këtyre zhvillimeve shihte edhe rezultate të tjera në ngritjen e institucioneve të tjera. Pra zhvillimi kulturor, në këtë rast arsimor, sipas Pipës do të sillte edhe zhvillimin ekonomik, por edhe politik të shqiptarëve, që nënkuptonte inkuadrimin e tyre në rrjedhat aktive politike dhe ekonomike amerikane. Kjo do t’i sillte dobi jo vetëm individit, por edhe kolektivit, në këtë rast popullit shqiptar dhe çështjes shqiptare, të cilën ai e konsideronte të pazgjidhur në Ballkan.

Pipa në shkrimin e tij parashihte edhe formimin e një klubi ose shoqërie kulturore nga ana e studentëve bursistë, ku përmes angazhimeve dhe aktiviteteve të tyre ata do të “piqeshin” mirë dhe do të formoheshin në një qendër të kulturës shqiptare në mërgim, e cila do të përmblidhte dhe do të rrezatonte energjitë kulturore shqiptare nga Amerika gjer në Shqipëri. Ekzistimin e një organi të tillë Pipa e shihte si shumë të nevojshëm për botën shqiptare.

Kur e thoshte këtë, ai kishte besim te kapacitetet e Vatrës, si në aspektin e prestigjit të së kaluarës së saj, e po ashtu edhe në vrullin e së tashmes. Ai e përmbyllte shkrimin e tij me urimin për Vatrën për nismën e saj dhe me shpresën se idetë e tij do të bëheshin një ditë realitet dhe do të merreshin në konsideratë:

“Uroj që nisma e “Vatrës” të ketë qëllimësi të frymëzuar në vështrimin e sipërm. Në këtë mënyrë ajo do të rritet, si pema nga lastari, duke i shërbyer njëkohësisht vendit nga i cili u suall si dhe vendit tek i cili u mboll”.

Riorganizmi- shpëtim për funksionim e “Vatrës”

Njëzet e dy vite pas shkrimit të parë, Pipa do të botonte një shkrim tjetër që kishte të bënte me prosperitetin e “Vatrës”, ashtu siç do të bënte edhe tri vite të tjera më vonë, me rastin e 28 nëntorit të vitit 1986, në ditën e Pavarësisë së Shqipërisë. Shkrimin e botuar në numrin 16 të Diellit të vitit 1983, e pati titulluar “Për riorganizimin e Vatrës”, kurse të dytin “Për shpëtimin e Vatrës”, të cilin e lexoi me rastin e 28 Nëntorit 1986, për ta botuar në “Diellin” e 28 shkurtit 1987. Këtu nuk duhet shumë filozofi për të kuptuar dhimbjen e sinqertë të Pipës, sepse vetë titujt tregojnë. Njëri thotë për riorganizimin e Vatrës e tjetri për shpëtimin e saj. Riorganizimi ndodh vetëm atëherë kur diçka nuk është në rregull, apo kur gjërat duhet të ndryshohen pas gjithë asaj që ka ngecur në zhvillim. Kurse te fjala “shpëtim”, kemi të bëjmë me një gjendje më tepër se alarmante dhe shqetësuese. Për të shpëtuar atë që po tretet, atë që po vdiste. Janë shprehje paksa të ashpra, por shumë të sinqerta në brendi të tyre.

Te shkrimi apo projekti i titulluar “Për riorganizimin e Vatrës”, profesor Pipa ndalet në disa çështje kryesore, mirëpo ajo që mua më duket më qenësore por edhe sot aktuale, është ai për veprimet që duhet të ndërmerrte “Vatra”, në mënyrë që emri i kësaj organizate të ngrihej në nivelin e saj meritor.

Pipa përmend kontributet e Vatrës në kohën kur “shqiptarët e Amerikës nuk kishin parti politike, por ishin unik, ndërsa brenga kryesore e tyre ishte pavarësia e atdheut, krijimi i shtetit të pavarur shqiptar, kohë kur “Vatra” mbrojti me vendosmëri integritetin tokësor të Shqipërsë. Kur pas Kongresit të Lushnjës dërgonte Nolin si përfaqësues të vetin në Parlamentin shqiptar, pastaj përmes tij përfaqësonte Shtetin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, për t’i bindur shtetet e botë në pranimin e shtetit shqiptar në atë organizatë ndërkombëtare.

“Këto suksese, thoshte Pipa, “Vatra” i arriti tue veprue si përfaqsuese e gjithë kombit shqiptar, pa dallim feje e krahine, klase shoqnore o partie, me prestigjin e nji organizate pan-shqiptare jo-partiake”.

Pipa ia përmend “Vatrës” përçarjen dhe shthurjet e saj, duke u larguar nga misioni i saj kombëtar, të bëra në periudhën e dytë të zhvillimit të saj, kohë kur një pjesë e saj favorizonte monarkinë, ndërsa pjesa tjetër ishte për një Republikë demokratike. “Kjo, thotë Pipa qe periudha në të cilën Vatra u çthur, tue rrezikue të zhdukej”.

Gjallërimin e “Vatrës” Pipa e shihte tek pas Luftës së Dytë Botërore, në kuadër të së cilës qenë inkuadruar personalitete të politikës shqiptare të ardhur si emigrantë pas vendosjes së regjimit komunist në Shqipëri dhe mohimit të kthimit në atdhe të të gjithë atyre që kishin qenë pjesë e pushtetit monarkik apo ithtarë të atij dhe kundërshtarë të komunizmit. Kjo larushi apo pluralizëm në “Vatër”, ndonëse ndikoi në dobësimin e strukturës së mëparshme si dhe në peshën politike të organizatës, megjithatë ndikoi në depolitizimin e saj.

Mirëpo Pipa “Vatrën” e shihte edhe si një strehë për refugjatë, në të cilën çdo shqiptar mund të futej. Mjafton të paguante kuotën e anëtarësisë dhe të pranonte Kushtetutën e saj, e cila përjashtonte politikën nga veprimtaria e organizatës. Përjashtimin e politikës nga veprimtaria e “Vatrës” Pipa e percepton si një trup pa palcë kurrizore, i cili nuk mund të lëvizë veçse “mbi nji fron me rrota”. Ndërkaq politkbërjen e saj si një politikë pa program të caktuar dhe pa vazhdimësi, apo politikë konjukturale pa perspektivë.

Pas të gjitha këtyre elaborimeve dhe analizave mbi statusin dhe veprimtarinë e “Vatrës”, Pipa i kthehet kohës së shkrimit dhe botimit të shkrimit të tij, ku shpërfaq shqetësimin e arsyeshëm në lidhje me gjendjen e “Vatrës”. Sipas Pipës ajo po përjetonte ndoshta momentet më të vështira të ekzistimit të saj, madje duke rrezikuar edhe mbylljen e organit të saj, “Diellit”. Negativizmin e saj, të ndikuar edhe në veprimet kulturore, Pipa e shihte te mungesa e një platforme të qartë politike. Prandaj ai gjërat i shihte të devijuara dhe madje shumë të dëmshme për komunitetin shqiptar. Ai përmend mungesën e organizimit të shkollës shqipe, që kishte mbetur në fatin e disa qendrave fetare, punë të cilën më parë e kishte organizuar Vatra. Pipa është i brengosur edhe për mosbotimin e librave e madje edhe të revistave, ashtu sikurse që shprehet i shqetësuar edhe për mosorganizimin e ndonjë konference shkencore a seminari ku do të trajtoheshin çështje me rëndësi afirmimi për shqiptarët në Amerikë etj. etj.

Se a duhet të funksionojë apo jo Vatra dhe se a duhet të mbyllet organi i saj, “Dielli”, Pipa është i mendimit që për këtë duhet të pyeten vatranët e vjetër, ata të cilët në kohë të vështira e kishin mbajtur gjallë atë. Duke pasur parasysh këtë, ai shprehte mendimin se kjo mund të vendosej vetëm me anë të një referendumi, e assesi nga Kuvendi i “Vatrës”.

Pipa ishte i bindur dhe kishte shumë të drejtë që Vatrën e asaj kohe e shihte shumë prapa Vatrës së dikurshme. Në “Vatrën e viteve të para të aktiviteteve të saj edhe në fushën e kulturës, por edhe të buxhetit. Ai kërkonte që të rritej kuota e anëtarësisë, për mendimin e të cilit ishte tepër e mjerueshme. Me kuotën prej 30 dollarëve të pagesës së anëtarësisë, Pipa thoshte se Vatra e zhvlerësonte veten, prandaj kërkonte që ajo të dyfishohej, sado që ishte skeptik dhe madje edhe kritik në realizimin e një kërkese të tillë. Krijimin e fondeve jo vetëm nga pagesa e anëtarësisë, por edhe përmes ndonjë rruge tjetër, Pipa e shihte me interes dhe një nevojë të patjetërsueshme, që do të përmbushte nevojat e aktiviteteve kulturore, në të cilën fushë ai nuk shihte asnjë rezultat:

“Kemi plot nji shekull në këtë vend. Dhe çka kemi prodhue në fushën e kulturës? Dy tri pika uji në nji det. Ku janë librat dhe revistat shkollare, çpikjet dhe zbulimet, çmimet dhe fitoret me të cilat t’i bahemi të njohun botës? Ku janë njerëzit tanë me pozita kyçe n’administratë, ndër partitë politike, në themelimet shkencore, n’universitete, në ndërmarrje industriale, ndër shoqni tregtare, ndër bankat, ndër sindikatat? Ku janë personalitetet tona në fushat e shkencës dhe t’artevet, të letërsisë dhe të muzikës, të theatrit e të kinemasë? Gjatë nji shekulli nuk kemi qenë të zotët të nxjerrim, bahen a s’bahen nja dhjetë të dokturuem me PhD. Nuk kemi ende nji revistë shkollare. Vazhdojmë të mburremi me emnat e Nolit e të Konicës. Nuk jemi ende të zotët të nxjerrim nji përfaqësues tonin në lamën politike, dhe duhet t’i vardisemi njenit e tjetrit, të cilit çashtja shqiptare i levertisë vetëm me ba karrierë. Dhe kur ndonjiherë qëllon e na del emni në shtyp ose në radio, nuk asht për lavd, por për turp, për veprimtari mafioze o për vëllavrasje”.

Sipas Pipës kjo ishte gjendja e mjerueshme e “Vatrës” në të cilën ishte katandisur, prandaj kërkonte që të ndryshohej që nga themeli, duke marrë mësim e shembuj në fillimet e saj, kur ajo ishte vërtet “nji vatër patriotizmi e kulture”. Prandaj kërkonte me shumë dashamirësi, me shumë sinqeritet, madje duke e quajtur patriotizëm që ajo të bëhej një vatër kulture, që ishte dhe duhej të ishte misioni dhe arsyeja e qenies së saj.

Përfundime

Ky shkrim, ashtu siç janë edhe disa të tjerë, i paraprijnë ardhjes së Pipës në krye të Vatrës dhe të Diellit në mars të vitit 1991. Misioni dhe përpjekjet e tij për një periudhë pak më shumë së njëvjeçare në krye të Vatrës dhe Diellit, njëkohësisht, siç duket nuk dhanë rezultatet e dëshiruara, në ndërkohe që ai u tërhoq dhe vazhdoi jetën e tij në Uashington, në shtëpinë e së motrës. Megjithatë, na duhet të themi se Pipa gjatë kohës së jetës në Amerikë, punoi me përkushtim dhe në vazhdimësi në fushën e shkencës dhe të botimeve, përmes të cilave ai mendonte se po afirmonte vlerat kulturore shqiptare. Këto shkrime dhe këto përpjekje atë e bëjnë më të integruarin në jetën arsimore dhe shkencore amerikane. Këtë e dëshmojnë edhe titujt akademik që i mori në institucionet më të larta arsimore të Amerikës, sikurse edhe veprat e tij me përmbajtje shqiptare, të botuara në gjuhën angleze, por edhe në gjuhë të tjera, përmes të cilave ai donte të realizonte atë që propozonte që ta realizonin “Vatra” dhe vatranët, si një nga organizatat më të vjetra të shqiptarëve që jetojnë në Amerikë.

Pipa, përmes këtyre shkrimeve dhe punës së tij të palodhur në këto fusha, pa menduar asnjëherë që të krijonte ndonjë pasuri materiale, do të mbetet një nga personalitetet e rëndësishme të kulturës dhe të letërsisë shqiptare, pavarësisht se vepra dhe emri i tij u anashkaluan dhe u rezignuan nga ana e shtetit shqiptar deri në rënien e regjimit komunist. Me punën dhe përpjekjet e tij si dhe me publikimet në gjuhë angleze, Pipa do të mbetet edhe një nga luftëtarët më të denjë në diasporë në sensibilizimin dhe zgjidhjen e çështjes së Kosovës.

Ndërkaq, shqetësimet e tij të shpërfaqura në lidhje me “Vatrën” nuk janë shqetësime vetëm për zhvillimet në “Vatër”, por edhe shqetësime të përgjithshme për shqiptarët që jetojnë në Amerikë. Shihet se fokusi i Pipës, prej fillimit deri në mbarim, është ai i zhvillimit kulturor, arsimor e intelektual të shqiptarëve në Amerikë. Përmes këtyre zhvillimeve ai shihte integrimin e tyre në jetën dhe shtetin e amerikan. Këto shqetësime të tij, të shpërfaqura këtu e gjashtëdhjetë vjet më parë, sikur janë aktuale edhe sot, prandaj duhet vlerësuar angazhimin intelektual të tij, nëse kjo nuk ka ndodhur deri më tani.

ARSHI PIPA – HIS RELATIONS WITH “VATRA”, THE BEGINNING AND DEVELOPMENTS OF HIS LITERARY AND SCIENTIFIC CREATIVITY IN AMERICA

Prof.Asoc.Phd Besim Muhadri

“Fehmi Agani” University. Gjakova, Kosova

Summary

Arshi Pipa is undoubtedly one of the most complex figures of Albanian literature and the affirmation of its values in the United States, where he lived and worked from 1958 until his death in 1997.

During this time, his connections with the Albanians and especially with the Pan-Albanian Federation “Vatra” and with the newspaper “Dielli”, were inevitable, while in the spring of 1991 he was elected chairperson of “Vatra”, a task in which he ran for one year. His goal was to put “Vatra” in the service of problems of historical importance for our nation such as: democratic developments in Albania and finding a solution for the Kosovo problem. During this noticeably brief time, he devoted all his energies to the recovery of “Vatra” and did a lot of valuable work.

These contributions of Pipa will be in the focus of our work, without neglecting his other contributions, both in the field of literary study and in the affirmation of the cultural and literary values of Albanians in the United States of America, through magazine “Albanica” ect.

His mission and efforts for a period of a little more than a year as the head of Vatra and Dielli, at the same time, apparently did not give the desired results, while he retired and continued his life in Washington, at his sister’s house. However, we must say that Pipa, during his life in America, worked diligently and continuously in the field of science and publications, through which he thought he was affirming Albanian cultural values. These writings and these efforts make him the most integrated in American educational and scientific life. This is evidenced by the academic titles he received at the highest educational institutions in America, as well as his works with Albanian content, published in English, but also in other languages, through which he wanted to realize what he proposed to make “Vatra”, as one of the oldest organizations of Albanians living in America.

Pipa, through these writings and his hard work in these fields, without ever thinking of creating any material wealth, will remain one of the important personalities of Albanian culture and literature, despite the fact that his work and name were overlooked and resigned from the Albanian state until the fall of the communist regime. With his work and efforts as well as with publications in English, Pipa will remain one of the most worthy fighters in the diaspora in raising awareness and solving the Kosovo issue.

Meanwhile, his expressed concerns about “Vatra” are not only concerns about developments in “Vatra”, but also general concerns for Albanians living in America. Pippa’s focus, from beginning to end, is that of the cultural, educational and intellectual development of Albanians in America. Through these developments, he saw their integration into American life and state. These concerns of his, expressed here sixty years ago, seem to be relevant even today, therefore his intellectual commitment should be appreciated, if this has not happened until now.

Referencat

Çefa, Anton. – “Arshi Pipa, nga arratisja më 1959 tek jeta si pedagog në universitetet amerikane”, Gazeta “Nacional”, 30 korrik 2021.
Kalakulla,Uran.-Arshi Pipa-Njeriu dhe vepra, Plejad, Tiranë 2010, ISBN: 9789995657383.
Pipa, Arshi.- “Për riorganizimin e Vatrës”, “Dielli”, nr.16, 1983.
Pipa, Arshi. -“Për shpëtimin e Vatrës”, “Dielli”, Vol.78 No.2 Frebuary 28, 1987.
Pipa, Arshi. -“Kosovars tragedy albanias shame”, “Dielli”, Boston Mass. USA, Frebuary 15, 1990, page.5

KKAD dhe QBD organizuan një trajnim njëditor për mësuesit në Zvicër

December 22, 2022 by s p

Sektori për Informim i KKAD

Këshilli Koordinues i Arsimtarëve në Diasporë së bashku me Qendrën e Botimeve për Diasporën, zhvilluan një trajnim një ditor për mësuesit në Zvicër, ky aktivitet u zhvillua në vazhdën e aktiviteteve në kuadër të 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit, të cilin përvjetor KKAD e ka shpallë edhe “Vit të gjuhës shqipe”.

Ist möglicherweise ein Bild von 16 Personen, Personen, die stehen und Personen, die sitzen

Të dielën me datë 18 dhjetor 2022, në Rezidencën “Prima Pflege” në Tegerfleden të znj. Merita Pinta u organizua trajnimi njëditor për mësuesit në Zvicër nga ana e Këshillit Koordinues të Arsimtarëve në Diasporë (KKAD) dhe Qendra e Botimeve për Diasporën (QBD).

Fillimisht pjesëmarrësve iu dëshiroi mirë se ardhje kryetari i KKAD, z. Dr. Vaxhid Sejdiu, duke nënvizuar përpjekjet dhe angazhimin e të gjithëve rreth këtij aktiviteti si dhe angazhimet rreth aktiviteteve të mëparshme në rrugëtimin e përbashkët në njehsimin e shkollave shqipe në Diasporë si dhe sensibilizimin e prindërve shqiptarë që të këshillojnë fëmijët e tyre të ruajnë dhe mësojnë gjuhën amtare. Në veçanti, ai theksoi bashkëpunimin profesional me QBD me qëllim që problemet e akumuluara ndër vite në organizimin dhe njehsimin e shkollave shqipe në Diasporë të gjejnë zgjidhje.

Ein Bild, das Boden, drinnen enthält.

Automatisch generierte Beschreibung

Po ashtu z. Sejdiu falënderoi për ndihmën e madhe rreth këtij organizimi të znj. Merita Pinta dhe stafit të saj, pastaj miqtë dhe mësuesit e devotshëm, të cilët me përkushtim punojnë në kuadër të “Shkollës Shqipe” në Zvicër. Një falënderim i veçantë për Ambasadën e R. së Shqipërisë, në veçanti ambasadorin z. Ilir Gjoni, i cili me përkushtimin e tij në vazhdimësi ka qenë dhe mbetet një nga mbështetësit më të mëdhenj të shkollës shqipe. Pastaj falënderoi Ambasadën e R. së Kosovës dhe Ambasadën e R. së M. Së Veriut. Një përshëndetje dhe një falënderim për kolegët dhe bashkëveprimtarët nga L.A.P.Sh., Bavari të Gjermanisë dhe L.A.Sh., të Austrisë, të cilët sfiduan qindra kilometra dhe disa orë udhëtimi me qëllim që të jenë pjesëmarrës në këtë trajnim njëditor.

Ein Bild, das drinnen, Person, Decke, Tisch enthält.

Automatisch generierte Beschreibung

Me një fjalë përshëndetëse pjesëmarrësve iu drejtua edhe znj. Fabjola Çaushaj, përgjegjëse në zyrën e QBD-së, e cila solli në këtë takim edhe përshëndetjet e drejtoreshës znj. Mimoza Hysa. Pas organizatorëve me një fjalën përshëndetëse mësuesve pjesëmarrës iu drejtua ambasadori i R. së Shqipërisë z. Ilir Gjoni, i cili i përgëzoi organizatorët si dhe mësuesit për përkushtimin dhe angazhimin e tyre në pikat shkollore ku punojnë dhe veprojnë duke iu uruar suksese në vazhdimësi. Ai i inkurajoi mësuesit që të punojnë edhe më tepër dhe garantoi përkrahjen dhe mbështetjen e vazhdueshme të Ambasadës. Në emër të Ambasadës së R. së Kosovës me një fjalë përshëndetëse u paraqitë znj. Shukrije Ramdani, e cila po ashtu përgëzoi mësuesit për punën dhe angazhimin e tyre në mësimin plotësues në diasporë.

Me një fjalë përshëndetëse iu drejtuan pjesëmarrësve edhe znj. Antigonë Elshani, kryetare e Lidhjes së Mësuesve në Austri, z. Milazim Ukaj, kryetar i L.A.P.Sh. në Bavari të Gjermanisë, si dhe koordinatori z. Mustafë Krasniqi, të cilët po ashtu e vlerësuan lart organizimin e këtij trajnimi të mësuesve si dhe z. Mustafë Krasniqi nënkryetar i KKAD, nënvizoi bashkëpunimin e frytshëm në mes shkollave shqipe të tri shteteve Gjermani- Austri – Zvicër. Një bashkëpunim profesional dhe i dobishëm për unifikimin e shkollave shqipe në diasporë.

Ein Bild, das Text, Decke, drinnen, Personen enthält.

Automatisch generierte Beschreibung

Pas përshëndetjeve në pjesën e parë të trajnimit ligjëroi profesoresha nga Universiteti i Elbasanit znj. Edlira Gugu, e cila në detaje shpjegoi për mënyrat, format dhe pikëpamjet kur “MËSIMDHËNIA ME NË QENDËR NXËNËSIN”. Një temë që zgjoi interesim te mësuesit pjesëmarrës dhe natyrisht kishte pyetjet dhe përgjigjet e veta rreth zbatimit të kësaj metode në praktikë.

Në pjesën e dytë znj. Ervisa Paloka, redaktore e shtëpisë Botuese “Albas”, si dhe kryeredaktore për tekstet e reja shkollore të nivelit të parë, prezantoi tekstin e përbashkët “Gjuha Shqipe dhe kultura shqiptare”, niveli I.

Dhe në fund Shtëpia mikpritëse “Prima Pflege” e znj. Merita Pinta kishte përgatitur apero për të gjithë pjesëmarrësit. Ajo që u tha nga të pranishmit ishte se këto takime janë shumë të dobishme për mësuesit të cilët punojnë me grupe të ndryshme nxënësish dhe këmbimi i përvojat është e një rëndësie të veçantë.

PROFESOR AGANI, AKADEMIK GAZMEND ZAJMI DHE ZEKERIA CANA…

December 22, 2022 by s p

Nga Jusuf BUXHOVI/

Rruga e themelimit të Lidhjes Demokratike të Kosovës si dhe dokumentet partiake (nga idetë e deri te formulimet programore) pa mëdyshje lidhet edhe me rolin e disa personaliteteve të kohës, ndër të cilët gjithsesi duhet përmendur profesor Fehmi Aganin, akademik Gazmend Zajmin dhe historianin Zekeria Cana.

Kjo treshe intelektuale, u kyç në nismën për hartimin e programit të Lidhjes Demokratike të Kosovës në përputhje me konceptin e kërkesave: liri, demokraci dhe barazi, që njëherësh shfaqej edhe platformë e ndryshimeve që kishin përfshirë vendet e ish diktaturës komuniste në rrugën e tyre kah bota perëndimore. Në rrethanat e ish Jugosllavisë, kur tranzicioni, nga udhëheqja e Beogradit kamuflohej me pretendimet që Jugosllavia e Titos të transformohej në një shtet unitar nën mbikëqyrjen e Serbisë, që praktikisht ia hapte rrugën afrisë kah Lindja, formulimet për liri, demokraci dhe barazi nga një parti politike nga shqiptarët e Kosovës, që kishin humbur autonominë dhe statusin e njësisë federative që e kishin me kushtetutën e vitit 1974, kishin rëndësi të veçantë. Meqë me anën e tyre mund të arriheshin dy parametra historik: shkëputja nga ideologjia komuniste, ku ata ishin futur me dhunë nga viti 1944 e këndej, si dhe çlirimi nga tutela e Serbisë, ku ishin rikthyer dhunshëm më 23 mars 1989, pas rrënimit të autonomisë së Kosovës, që nga shqiptarët, me të drejtë, përjetohej një ripushtim tjetër mbas atij të vitit 1944.

Kështu, në parametrat e këtij misioni historik, akademik Gazmend Zajmi, ishte referencë e çfarëdo formulimi të kërkesave kushtetuese, siç ishte formula se “Kosova duhet të ketë statusin e subjektit të barabartë në federatën e Jugosllavisë”, që do të zërë vendin në programin e LDK-së. Sepse, sipas akademik Zajmit avansimi i pozitës kushtetuese të Kosovës në federatë, pra barazimi i plotë me njësitë tjera jashtë statutit dual që e kishte, përjashtonte çfarëdo lidhjeje me Serbinë, siç linte të hapur mundësinë që juridikisht pozita e subjektit të barabartë të fitonte edhe legjitimitet politik dhe ndërkombëtar njëherësh, jashtë anatemës së “rrënimit të Jugosllavisë”, që e lansonte Serbia. Mbi këtë koncept akademik Zajmi u angazhua që këtij procesi t’i përgatitej edhe infrastruktura e legjitimitetit demokratik siç ishte Deklarata Kushtetuese e 2 korrikut 1990, Kushtetuta e Kaçanikut dhe Referendumi për Pavarësi i shtatorit 1991.

Profesor Fehmi Agani, nuk ishte i druajtur si akademik Gazmend Zajmi, që kërkonte të mbetje përherë i pavërejtur. Përkundrazi, “profesori” siç e thërrisnin të gjithë, gëzonte një autorit thuajse në të gjitha qarqet intelektuale dhe shkencore. Afërsia e tij që të bashkëbisedojë me të gjithë, prirja që të dëgjojë me vëmendje dhe të këshillojë me mençuri, ia kishin krijuar oreolin e një autoriteti, që ishte i pakapërcyeshëm në rrethanat kur nga sjellja intelektuale dhe mençuria varej ajo me qenë ose mos me qenë. Andaj, ishte e natyrshme që edhe themelimi i partisë së re ta përfshinte profesor Aganin, ku ai punoi me përkushtim jo vetëm në fazën e themelimit të “Lidhjes Demokratike të Kosovës”, por edhe në atë transformimit të saj nga një parti në Lëvizje Kombëtare, çfarë në të vërtetë do të bëhet pas dy-tre muajve me mbi 700 mijë anëtarë. Me mençurinë që t’u qaset problemeve edhe më të rënda, me aftësinë politike që t’i bashkojë të gjithë, madje edhe kundërshtarët e deridjeshëm, me durimin që të majtën ekstreme ta inkorporojë në lëvizje si dhe këshillat “rebeluesve” që kërkonin me çdo kusht luftë të parakohshme për t’iu kundërvënë represionit serb, që do të kishte pasoja fatale në ato rrethana pa miq nga jashtë dhe mbështetje ndërkombëtare, profesor Agani u bë dorë e djathtë e presidentit Rugova. Përkundër përpjekjeve të grupeve të ndryshme që nuk e donin këtë nga shkaku i fuqisë dhe shkathtësisë së tij politike, Agani mori përsipër çështjet kyçe politike dhe diplomatike, nga shteti paralel e deri te misionet diplomatike çfarë ishin bisedimet për arsimin me Beogradin dhe të tjerat që dolën në pah pas Dejtonit dhe daljes në skenë të UÇK-së në vitin 1997, kur rezistenca e armatosur duhej të kthehej në mjet të politikës , siç ndodhi në Rambuje.

Natyrisht se profesor Agani, nuk ia doli të përjetojë çlirimin e Kosovës. U vra nga forcat serbe gjatë kohës së fushatës së bombardimeve. Me siguri se me profesor Aganin, rrjedha e shumë ngjarjeve politike gjatë protektoratit dhe veçmas procesi i shpalljes së shtetit të pavarur do të ishte edhe më i kompletuar. Madje, edhe LDK-ja në rrethanat e pluralizmit politik çarë solli protektorati ndërkombëtar, do ta ruante kursin dhe drejtpeshimin politik, që e humbi mbas vdekjes së Rugovës. Por, puna dhe vepra e tij, mbesin në oltarin e historisë së LDK-së, po edhe të shtetformimit në përgjithësi si vlera të përhershme.

Edhe profesor Zekeria Cana pati merita të mëdha për themelimin e “Lidhjes Demokratike të Kosovës”. Si pjesëtar i grupit nismëtar, profesor Cana, u angazhua me përkushtim që të jetë sa më përfshirës në planin intelektual, ndonëse në të njëjtën kohë kryente edhe punën e sekretarit të përgjithshëm të Këshillit për të Drejtat dhe Liritë Njerëzore që ishte themeluar kohë më parë dhe po vepronte me të madhe për mbledhjen e të dhënave që regjimi serb ushtronte ndaj shqiptarëve, jo vetëm me masat e aparhejdit, po edhe me instalimin e regjimit policor-ushtarak në Kosovës, që po ia përgatiste hapësirën fushatës së spastrimit etnik të Kosovës në përputhje me programet hegjemoniste të së kaluarës, që Millosheviqi kishte filluar t’i jetësonte.

Familja dhe komuniteti i dhanë lamtumirën e fundit Lul Bajraktarit

December 22, 2022 by s p

Elez Osmani/

Të nderuar anëtarë të familjes Bajraktari! Të nderuar miq!

Jam shumë i pikëlluar për këtë vdekje, andaj me ju sot e ndaj të njëjtën dhembje të madhe!

Me të ndjerin Haxhi Lulin, jemi njohur para shumë vjetësh. Por, nuk e kisha menduar kurrë më parë, një moment si ky, se do të vinte shumë shpejt, siç me duket mua në këto çaste. Por, siç e dini të gjithë, fshehtësia dhe momenti i vdekjes është vetëm në dijen e të Lartë Madhërishmit, dhe jo të njeriut.

Nuk e kisha dëshiruar kurrë në jetë se në një ditë, si kjo, Haxhi Lul Bajraktari, do të na “mblidhte” të gjithëve, jo siç e kishte zakon, për të na pritur në konakun e tij, me atë buzagazin e tij dhe mirëseardhjen që e kishte të veçantë vetëm ai. Por, sot na ka tubuar për t’i thënë lamtumirën e fundit dhe për t’u lutur për shpirtin e tij që të gjejë paqen e përjetshme që ia jep i Madhi Zot! Sot, në këtë ditë, të gjithë së bashku e kuptojmë, se shpirti i tij, me dëshirën e të madhërishmit, ka kaluar në botën e amshueshme! Kurse ne të gjallët, pikërisht sot e hetojmë boshllëkun e madh njerëzor që ka lënë për të gjithë ne. Sot, e kujtojmë ashtu siç ishte gjithmonë, i qeshur me të gjithë ne, plot jetë, human e ndihmëtar i madh. Ishte i vyeshëm e punëtor, ishte besimtar praktik, ishte modest e bujar. Prandaj, është e natyrshme, se këto veti të tij, e shtojnë pikëllimin tonë dhe dhembjen tonë për të.

Nuk e kisha menduar kurrë, që ky burrë, me atë gjallëri dhe me atë dashuri për jetën, me atë gjallëri të jashtëzakonshme, me atë dëshirë dhe me tërë atë dashuri për jetën, do të mësohej ngadalë, ashtu në qetësi të tij karakteristike, që të përgatitej për botën tjetër, që të bëhej gati të ndahej nga gjithë njerëzit që e donin aq shumë, ashtu siç i donte ai, që e respektonin sa herë përmendej emri i tij, ngase ai dinte t’i respektonte të gjithë, që u besonte njerëzve, njësoj siç i kishin besuar të gjithë gjatë tërë jetës së tij të ndershme!

Kur e kreu kushtin e pestë të islamit – haxhin, shkuam për ta uruar. Ai,vërtet, kishte bërë një transformim të brendshëm shpirtëror, ashtu si i kishte hije një Haxhiu. Në bisedë e sipër, ashtu qetë na tha: ‘‘kam mbresa të jashtëzakonshme, të mahnitshme, por shumë, shumë u kënaqa dhe u gëzova, sepse e mora një bedel për nënën, u luta për të dhe tërë familjen, kështu që ma mbërrini jeta ta vazhdojë traditën time familjare.

Haxhi Lul Bajraktari ishte një njeri i virtytshëm. Andaj, sot, në këtë ditë mortore, kur po ndahemi për herë të fundit, i themi me gojën plotë vlerat e tij, sepse këtë që e themi ne për ato vlera të tij, ai i ka merituar gjatë gjithë jetës së tij.

Padyshim, ky burrë do t’i mungojë familjes, do t’u mungojë fëmijëve të tij, do t’i mungojë bashkëshortes së tij, e cila ia dhuroi gjithë kujdesin e bashkëshortes së përjetshme, duke ia kushtuar një përkushtim të madh në ditët më të vështira të jetës, ashtu siç i ka hije një bije të traditës sonë dhe një gruaje fisnike. Haxhi Lul Bajraktari do të ju mungojë të gjithë të afërmve, miqve dhe bashkëqytetarëve të tij, që e vlerësonin dhe e respektonin e çmonin dhe e nderonin për karakterin e tij të rrallë dhe të fortë burrëror.

Familjaret, miqtë dhe kolegët, të gjithë ata që e kanë njohur dhe janë takuar në jetë me të, do ta ruajnë gjithmonë në kujtesë, si të qeshur, miqësor dhe të përkushtuar, do ta kujtojnë si vëlla, për të vetmuarit, si përkrahje për të pamundurit dhe si një shpresë për të dëshpëruarit.

Allahu e gradoftë me xhenet!

New York ,30 nëntor 2022